Р. Сыздык 1-том indd
Кейбір морфологиялық тұлғалардың қызметі
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| Кейбір морфологиялық тұлғалардың қызметі
-мақ жұрнақты тұлға Абай тілінде ерекше көзге түсетін морфологиялық элемент – -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнағы. Бұл қолданылу жиілігі жағынан да, атқарған қызметі жағынан қазіргі норма- мен салыстырсақ та, Абайдың алды-артындағы немесе тұстас қаламгерлер тілімен салыстырсақ та, айрықша бөлініп көрінеді. Абай тілін азды-көпті сөз еткен лингвистердің барлығы да оның прозасының грамматикалық ерекшеліктерін көрсетуге әрекет жасаса, ең алдымен, Абайдың -мақ тұлғалы етістікті жиі қолданғанын атайды да мұның себебін көбінесе шағатай тілінің әсерінен деп табады 187 . -мақ жұрнағын зерттеуші мор- фологистер де мұның революцияға дейінгі әдебиет пен Абай тілінде актив пайдаланылғандығын тәжік (?), әзірбайжан, 187 Кенесбаев С. Абай – основоположник казахского литературного языка // Советекий Казахстан. - 1955. №9. - С. 130; Сауранбаев Н.Т. Роль Абая в развитии казахского литературного языка // Жизнь и творчество Абая. - Алма-Ата, 1954. - С. 184- 185; Аманжолов С.А. О диалектной основе современного казахского языка // Известия АН КазССР, 1955. - №3-4. - С. 33. 245 өзбек әдебиетінің, яғни кітаби әдеби тілдің (шағатай тілінің) әсері деп түйеді 188 . Бұл тұжырым авторларының қай-қайсысы да, екі нәрсені елемеген: бірі -мақ жұрнақты тұлғаның Абайдың прозасы ғана емес, өлеңдерінде де өте мол, актив келтірілгендігі, екіншісі – бұл тұлға ауыз әдебиетінің мақал-мәтел, фразеологиялық тіркестер тәрізді көнелерінде, әр алуан жырларда, әрідегі ғасырлардан бастап тарихта аты белгілі ақын-жыраулар шығар- маларында қазіргі кезбен салыстырғанда әлдекқайда жиі және өнімді қолданылғандығы. Осы күнгі қазақ әдеби тілінде -мақ аффиксі қазіргі әзірбай- жан, түрік, өзбек, түркмен, қарақалпақ әдеби тілдеріндегідей тұйық етістік тұлғасын жасамайды. Қыпшақ тобындағы бірсыпыра түркі тілдеріндегідей қазақтың қазіргі әдеби тілінде тұйық рай 189 қызметінде -у жұрнақты тұлғаның қолданылуы норма болып кетті. Етістік түбірінен -у жұрнағы арқылы жасалған тұлға шақты, жекеше-көпшелікті көрсетпей, іс-әрекеттің жалпы атауын (ұғымын) білдіреді. Бұл қызметте -у тұлғалы сөздің қалыптасуы ертеден келе жатқаны байқалады. Бірақ бұл әрқашан қазіргідей жеке-дара болмаған. Күні кешеге дейін қазақ тілінде, әсіресе әдеби нормасында -у жұрнақты тұлғамен қатар қимыл есімі қызметінде -мақ жұрнақты форма жұмсалған. Бұл құбылыс әсіресе Абай тілінде өте-мөте актив көрінеді. Абайда -мақ жұрнақты сөз бірнеше қызмет атқарады: ең алдымен, ол атау септіктегі таза қимыл есімі ретінде, яғни осы күнгі -у жұрнақты тұлғаның орнына келеді: «Ағайынға іс түспек – Ол бір қиын қарғыс қой» (II, 123); «Жай жатпағым, Тыныш таппағым Күш болып» (I, 115); «Ашылмағы бар ма басынан Бағы қайтқан қауымның» (II, 89); «Көзің неге жетеді, Қосылмақ онда бар ма екен?» (I, 126). -мақ тұлғалы етістік- тің атау тұлғада (тәуелдік жалғауымен не онсыз) сөйлемнің бастауышы болып келетін сәттері әсіресе Абайдың проза- сында өте жиі кездеседі: «Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл 188 Неталиева X. Имена действия в современном казахском языке. Автореф. канд. дисс. - Алма-Ата, 1963. - С. ЗЗ. 189 Мектеп грамматикалары мен «Қазіргі қазақ тілі» курсы (Алматы,1954) «тұйық рай» деп атаған категорияны соңғы кездерде қазақ тілі білімі әдебиеттерінде «тұйык етістік», «етістік есім» және «қимыл есімі» деп атап жүр. |