Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айла-
лы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар» (II, 218). «...Адал еңбекпен мал іздемек – ол арлы адамның ісі» (II, 185); «Халық та оны сынамақ, бірден-бірде жүгірмек болмайды екен» (II, 211). -мақ жұрнағы арқылы инфинитив (тұйық рай) жасалатын оғұз тілдерінде бұл тұлға тәуелдік, көптік және ілік септік жалғауын қабылдамайды 190 . Ал Абай тілінде -мақ жұрнақты тұлға септелген, тәуелденген формаларда молынан кездеседі: «Әуелден өзін-өзі билеп, азаттықпен жүрген халық біротала біреуге бағынбақты ауыр көріпті» (II, 221); «Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақшылық» (II, 174); «Ең болмаса білмеді сый бермекті» (I, 262); «О да білер өмірді іздемекті» (II, 114); «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан» (І, 211); «Қиянатшыл болмақты естен кеткіз» (I, 38); «Әншейін біреуді ыза қылмақтықтың несін дәулет біліп қуанады екен» (II, 180). Бұл тұлғаның барыс септігінде қолданылуын өз алды- на әңгіме ету керек болады. Өйткені ол бұл тұлға супиндік (мақсаттық) мағынаны да береді және оның басым (жиі) қыз- меті де осы мағынаны беру болып табылады. -мақ жұрнақты сөздің барыс септікте келіп, іс-әрекеттің мақсатын білдіруі ауыз әдебиетінде де, әдеби тілде де жиірек ұшырайды: «Назым- ды малсыз алмаққа Шалдар да жаман желіккен» («Қамбар», 1957. 39); «Ал Тайшыққа жүрмекке Алпамыс қыран ойлады. Ойлады елге бармаққа, Елінен хабар алмаққа» («Алпамыс». 1957, 15). Талдап отырған тұлғаны Абай барыс жалғауына қойып супиндік мағынада өте кең қолданған: «Мал жияды мақтанып білдірмекке, Көзге шұқып, малменен күйдірмекке» (I, 197); «Сұм-сұрқия, қу білгіш атанбаққа Құдай құмар қылыпты қалжыратып» (I, 32); «Азырақ жеміс тауып жеді дағы, Көрмекке жата кетті Хақ бұйрығын» (I, 280); «Ағатай сағындым Есен-сау көрмекке» (I, 171). Бұл тұлғаның беретін мағынасында супиндік (мақсаттың) ұғымның барлығы барыс жалғауында келгенінде ғана емес, 190 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. - М., 1956. - C.62. 247 сондай-ақ етістіктің шақтық категориясын білдіргенде де көрінеді. Қазақ тілінде -мақ жұрнақты тұлға мақсатты келер шақтың грамматикалық тәсілі екені мәлім. Қазіргі нормамызда сөз етіп отырған тұлғаның мақсатты келер шақ жасауы – оның бірден-бір негізгі қызметі болса, өткенде, оның ішінде Абай тілінде бұл қызметте де кездеседі, бірақ ол өзге көп қызметтерінің бірі ғана болып табылады. Абай тілінде -мақ жұрнақты сөз сөйлемнің баяндауы- шы болып келгенде үш түрлі қызметте қолданылады: біреуі – мақсатты келер шақ категориясында: «Мал менен ғылым кәсіп кылмақпыз» (II, 207); «Сол махаббат пен ғаділетке қарай тартпақпыз» (II, 219). Екіншісі – қимыл есімі ретінде. Мысалы, төмендегі сөй- лемде -мақ жұрнағымен келген сөздер баяндауыш болып тұрғанымен, шаққа, жаққа бейтарап (қатысы жоқ) қимыл ата- уы ретінде қолданылған, бұларда мақсаттық реңк болғанмен, етістіктің шақ категориясын білдірмейді. Мысалы: «Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, жұмсалады етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ... »; «Байлық, қызметімен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айрылған және біреуге тиіспек я болмаса орынсыздығынан елден кетпек – әр қазақтың ойы осы» (II, 159). Соңғы ойы деген жинақтауыш сөз алдындағы санамаланып келген -мақ жұрнақты тұлғалардың бәрін шаққа, жаққа бейтарап қимыл атауы етіп танытады: бақтырмақ ойы, сатып алмақ ойы. Үшіншісі – бұл тұлға баяндауыш болып келгенде, әсіресе өлеңдерінде, -ар, -а + ды аффиксті тұлғалармен қызметтес болады, яғни әрдайым бола беретін, бір нәрсеге жалпы тән іс-әрекетті білдіру үшін жұмсалады. Мысалы: «Ақылды қара қылды кырыққа бөлмек, Әр нәрсеге өзіндей бағабермек» (I, 27) дегендегі әңгіме етіп отырған тұлғаларда ешқандай мақсаттық, шақтық ұғым жоқ, олардың қызметі қырыққа бөлер ~ қырыққа бөледі, баға берер ~ баға береді деген тұлғаларға өте жуық. Әрине, бұлар – сөзсіз тең түсетін грамматикалық ду- блеттер емес, әрқайсының мағыналық реңктері бар: -ар жұр- нақты тұлғада істің жалпы орындалатындығына немесе 248 орындалуына сол болжалдық, шамалау реңкі (оттенок пред- положительной возможности) бар да -мақ жұрнақты тұлғада сөзсіз орындалатындық, ақиқаттық реңк (оттенок безуслов- ной возможности) бар. Халық тіліндегі мақал, афоризм тәрізді тұжырымдар көбінесе (әрдайым дерлік) орындалу мүмкіндігі бар потенциалдық қимылды білдіретін -ар тұлғасымен жасалатыны мәлім: «Ат айналып қазығын табар. Қолы қимылдағанның аузы қимылдар» т.б. Сондықтан да Абай болжалдық, шамалау реңкі жоқ жағдайларда жалпыхалықтық нормадағыдай -ар жұрнақты тұлғаны алмай, -мақ аффиксті етістікті әдейі және жиі пайдаланған: «Тірі жанға құрбы боп жап- жасында-ақ, Қалжыңдамақ, қасынбақ, ыржаңдамақ»; «Бет- аузын сөз сөйлерде Жүз құбылтып, Қас кермек, мойын бұрмақ, қоразданбақ» (I, 35); «Қартаң тартқан адамнан от азаймақ» (I, 247); «Жұрттың сөзі: тағдырға адам көнбек» (II, 146); «Тоты құс түсті көбелек Жаз сайларда гулемек. Бәйшешек солмақ, күйремек, Көбелек өлмек, сиремек» (I, 243). -мақ аффиксті тұлғаны осы қызметте жиі пайдаланғандығы сонша- ма, Абай кейде тұтас өлеңді бастан-аяқ мақ ~ бақ ~ нақ және жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|