Р. Сыздык 1-том indd

252
Дулатта: «Қабанбай елге жар салды Аттанбақққа қалмаққа» 
(82); Махамбетте: «Кешіп өтпек сайдан-ды, Шығынды 
болмақ байдан-ды, Батыр болмақ сойдан-ды. Жүгірмегі 
майдан-ды»
194
(106).
«Дала уалаяты газетінің» тілінде де -мақ аффиксті тұлға
кимыл есімі ретінде де, етістіктен туған зат есім ретінде де 
жиі қолданылған. Бұл тұлға сирек болса да, Ыбырай тілінде де
бар (Ыбырай тіліне негізінен -у жұрнақты варианты тән): 
«Құдай тағала адамға әртүрлі дене берді: қол берді жұмыс 
қылмақ үшін, көз берді көрмек үшін, аяқ берді жүрмек үшін, 
құлақ берді есітуге, ақыл берді ойланып жақсы-жаманды 
аңғаруға» (Алтынсарин, 1879). Бұл жалғыз мысалдың 
өзінен Ыбырайдың -мақ пен -у (-ға) тұлғаларын параллель 
қолданғанын байқаймыз.
Сөйтіп, әр алуан қызметте қазіргіге қарағанда жиірек қол- 
данылған
195
-мақ жұрнақты тұлғаны, кейбір зерттеушілер 
көрсеткендей, тек қана Абайдың прозасынын тіліне тән 
ерекшелік (шағатаизмдер)
196
деп есептеуге, біздіңше, тіпті де 
болмайды. Қазақтың өте ерте замандардан келе жатқан фоль- 
клорлық мұраларынан және Абайға дейінгі, онымен тұстас 
әдебиет үлгілерінен алынған материалдарға қарап, бұл тұлға 
қазақтың жалпыхалықтық тіліне жат болмағандығын дәлел- 
дейміз. Бұған күні бүгінге дейін кейбір тіркестердің -мақ 
тұлғасымен қолданылуға бейім болып қалыптасқаны да дәлел 
бола алады. Мысалы, түгіл сөзі көбінесе -у-дан гөрі -мақ 
жұрнақты тұлғаны қалайды: бармақ түгіл, көрмек түгіл т.б. 
Бұрынырақ бұл тіркеспен қатар -мақ аффиксті тұлғаның
шығыс септігінде келген түрі де қолданылғанын байқаймыз. 
Мысалы, ауыз әдебиеті үлгілерінде: «Алған жарым айту-
лы Омарханның қызы еді. Сағынбақтан сарғайсын, Салқын 
194
Махамбеттегі бұл жолдар мен Бұқардан келтірген мысалдар, сірә, солардың 
жұмсалады шығарған индивидуалдық тармақтардан гөрі афоризмдерге айналған 
штамптарға көбірек ұқсайды. Ал бұл штамптарда -мақ тұлғасының келуі – оның 
халық тіліне тәндігінің белгісі.
195
Бұл жөнінде толығырақ мына мақалада айтылған. Сыздықова Р. Абайдың «Қара 
сөздеріндегі» -мақ аффиксті тұлға жайында // Қазақ ССР ҒА Хабарлары. - Филология 
және искусство зерттеу сериясы. - 1959. - № 1. - 82-83.
196
Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. - Алма-
Ата, 1959. - С. 320; Сауранбаев Н. Роль Абая в развитии казахского литературного 
языка // Жизнь и творчество Абая. - Алма-Ата, 1954.

253
түспей барман-ды» (Сейфуллин С., Батырлар жыры, 1934. 49. 
18). Бұлардағы -мақ тұлғасын өзге ешбір тұлғамен алмастыруға 
болмайды.
Сөйтіп, ертеректе тіпті актив қолданылған -мақ жұрнақты 
тұлға өткен ғасырда, оның ішінде Абай тұсында қазіргіге 
қарағанда әлі де едәуір актив, жанды тәсіл болғандығы бай- 
қалады. Осы күнгімен салыстырғанда, өткен ғасырда -мақ 
жұрнақты тұлғаның қызмет өрісі біраз кең: ол ең алдымен 
қимыл есімін білдіреді, одан кейін супиндік (мақсаттық) ма- 
ғынаны береді, үшіншіден, қазіргідей шақтық категорияның 
грамматикалық көрінісі болып қызмет етеді. Бертін келе, біз- 
дің дәуірімізде бұл тұлғаның қызмет сферасы едәуір тарылып, 
қолданылу жиілігі азайған: қазірде -мақ жұрнағы, негізінен, 
келер шақтың бір түрі – мақсатты келер шақ формасын ғана 
жасайды.
Абай -мақ суффиксті тұлғаның қызметі жағынан ерте- 
ректегі және өз тұсындағы кеңірек қабілетін сезіп, оны жалғыз 
прозасының тілінде емес, өлендерінде де, яғни тұтас тілінде
молынан пайдаланған. Жоғарыда айттық, абайтану саласын- 
дағы зерттеушілердің кейбіреулері -мақ тұлғасының Абайдың 
«Қара сөздерінде» көзге түсетінін көрсетіп, оны кітаби 
(шағатай) тілдің элементіне жатқызады да, бұл форманың 
Абай өлеңдерінде де өте жиі қолданылғандығын мүлде бай- 
қамайды. Ал байқай қалған күнде, бұл зерттеушілердің қай-
қайсысы да -мақ жұрнақты сөзі бар Абай өлеңдерін шағатай 
тілінде жазылған дей алмаған болар еді немесе тіпті бұл 
өлендердің тұтас тілі шағатайша болмаса да, ішіндегі -мақ 
жұрнақты тұлғаларды кітаби элемент деп таба қоймаған болар 
еді. Өйткені тіпті Абай, Ақан сері, Дулат тәрізді мұсылманша 
оқыған, кітаби тілден хабардар жазушылардағы -мақ жұр- 
нақты қолданыстарды шағатай тілінің әсері деп табуға мүм- 
кін болғанмен, мақал-мәтелдердегі, ауыз әдебиетінің өзге 
үлгілеріндегі, сондай-ақ мұсылманша әдебиетті көп оқып көзі 
(тілі) жаттықпаған кейбір қаламгерлер тіліндегі -мақ аффиксті 
сөздерді жазба әдеби тілдің (шағатай) әсері, ықпалы деп табу 
мүмкін емес.
Қорыта келгенде, -мақ жұрнақты тұлға Абайда мына қыз- 
меттерде қолданылған:

254
1. Шаққа, жаққа бейтарап (қатыссыз) қимыл есімі ретінде. 
Бұл қызметте ол -у жұрнағымен жасалатын формада синоним 
болып келеді. Абайда соңғы тұлға да параллель қолданылған: 
«Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла 
алмайсың» (II, 164); «Таусылған күнде бір күндік өмірді бар 
малына сатып алуға таба алмайды» (II, 162); «...Сол нәрсені 
естігенде я көргенде ғибратлану керек» (II, 186) – салыстыр: 
«Әрбір ғибрат алмақтың өзі» (II, 162). -мақ жұрнағының бұл 
қызметі мақал-мәтел, афоризмдерден бастап ауыз әдебиеті 
үлгілерінде кең орын алған. Бірақ XIX ғасырдағы қазақ тілінде, 
оның ішінде әдеби үлгілерде бұл категорияны білдіретін 
грамматикалық көрсеткіш ретінде -у жұрнағы басым бола 
бастаған. Оған Абайдан өзге қаламгерлерде -мақ-тан гөрі -у 
жұрнағымен берілген қимыл атауларының көбірек екендігі 
дәлел. Мысалы, Шортанбай, Дулат тәрізді ақындарда қимыл 
атауы әрдайым -у жұрнағы арқылы берілген: «Өлгеніңше тою 
жоқ, Түңілмей ырза болу жоқ» (Шортанбай, 150); «Қамалауда 
еліңнен, Табалауда еліңнен... Өсіру де еліңнен, Көшіру де 
еліңнен» (Дулат, 79). Салыстыр: «Өлуі болмай қалмайды Ту- 
ғаннан соң пәнденің» (Шортанбай, 59), ал Абайда: «Өлмек 
үшін туғаның, ойла, шырақ» (I, 234).
2. Орындалу мүмкіндігі ақиқат потенциал қимылды біл- 
діретін тұлға ретінде. Мұндайда ол Абай тілінде өнімді қол- 
данылған -ар (-ады) жұрнақты тұлғаға дублет болып келеді: 
«Жас қартаймақ, жоқ тумақ,туған өлмек». Бұл – ауыз 
әдебиетінде де, өзге ақындарда да онша көп көрінбейтін 
қызметі, Абайдың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі.
3. Барыс септігінде келіп, іс-әрекеттің мақсатын білдіретін 
супиндік мәнді тұлға ретінде. Мұндайда ол қызметі жағынан 
үндіеуропа тілдеріндегі infinitive категориясына жақындайды. 
-мақ жұрнақты тұлға бұл қызметте қазақтың халықтық тілінде 
ең жиі қолданылған.
4. Шақтық, жақтың мәнге ие болып, қазіргідей, мақсатты 
келер шақ формасы ретінде. Бұлда халық тіліне тән қызметі.
-мақ жұрнақты тұлғаның жиі қолданылғандығынан басқа 
оның Абай тіліндегі екі-үш ерекшелігін көрсетуге тура келеді. 
Біреуі – Абайда бұл тұлғаның есім ретінде жиі қолданылып, 

255
септік, тәуелдік, кейде көптік жалғауларын қабылдап келуі. 
Екіншісі – -лық жұрнағымен жасалатын туынды сөздерге 
негіз болуы: «Біреуі – білсем екен демектік» (II, 164); «Үшінші 
– әрбір нәрсеге қызықпақтық» (II, 172). Бұл құбылысты да 
кейбір зерттеушілер шағатаизмдер деп табады. Шынында, 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: