Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| Күлмеңдеу, күлмең қағу етістігін де мамандар шығыс говор-
ларына жатқызады. Өткендегі өзге өлке ақындарынан әзірше кездестірмеген бұл сөзді Абайдан табамыз: Күлмең қағып қасқиып (I, 84). Күлмеңдеп келер көздері (I, 131). Біздің ізденуіміз бойынша, Абайдың екі диалектизмді ау- дарма шығармасында шебер пайдаланғанын көрсетеміз. Біреуі – далаң сөзі. «Евгений Онегиндегі» атақты Ленский сөзінде: А я – быть может, гробницы Сойду в тайнственную сень де- ген жолдарды: Табытқа салып алып әлде мені Апарар сырын білмес бір далаңға (II, 87) деп аударады. Осындағы орысша сень гробницы дегендер далаңға апарылған табыт сөздерімен білдірілген. Орыс тіліндегі сень деген сөздің өзі – поэзия тіліне тән кітаби көне сөз. Орыс тілі түсіндірме сөздігіне жүгінсек: Сень I. Покров (книжн. поэт, устар.) перен. В образных поэт. выражениях – место (какое-н. или чего-н.). Могильная сень. Родная сень. 2. Навес, полог в алтаре над престолом (церк.). Под сенью (книж). – перен. 1) под защитой, под покровитель- ством, 2) как бы под покровом, 3) возле, вблизи и как бы под покровом (Толковый словарь русского языка под ред. Ушакова Д.Н. - М., 1940. - Т. IV. - С. 150). Пушкиннің Ленский аузына салып тұрған сень сөзі де 1-мағынада, әсіресе оның ауыспа- лы мағынасында (салыстыр: могильная сень – гробницы сень) қолданылған. Сень сөзін қазіргі екі тілдік сөздіктеріміз «пана, қорғаушы, под сенью деревьев – ағаштардың панасында, под сенью закона перен. – заң қорғанышында (?)», – деп беріпті (Русско-казахский словарь. - М., 1954. - С. 731). Мұнда сень сөзінің 1 покров мағынасы мен 2 ауыспалы мағынасы ғана берілген. Ал место мағынасы аударылмаған. Осы мағынаны Абай далаң 56 сөзімен берген. 56 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «дала» – жазықтық, иесіз жатқан жер делініпті де, оған Абайдың жоғарғы жолы мысал ретінде келтіріліпті. Түсіндірме дұрыс емес, бұл жерде дала сөзінің мағынасы берілген. 59 Абай Семей, Алматы өңірінде «кіре берістегі бөлме, ауыз үй» мағынасында қолданылатын далаң сөзін алған болу керек те, мағынасын жаңғыртып, «таинственное место гробницы» деген қазақ түсінігі үшін мүлде жат та жаңа ұғымды білдірерлік жаңа сөз ретінде ұсынса керек. Далаң сөзін бөлме деген сөздің мағынасында М.Әуезов те қолданады («Абай жолы», II. 41). Екінші диалектизм – балаң. Қазіргі әдеби тілімізде соңғы кездерде балаң сөзі «жас, толыспаған, шикі» деген мағынада қолданылып жүр. Ал бұл тұлға Таулы Алтай, Қосағаш қазақтары тілінде «бос, болбыр, нашар адам» мағынасында қолданылады екен. Семей өлкесінен жиналған диалектологиялық материал- дардың ішінен балаң сөзін кездестірмедік, дегенмен Қосағаш өлкесі Шығыс Қазақстанмен ұштасып жатқанын ескерсек, бұл сөздің Абай өмір сүрген аймақта да қолданылатындығын немесе бұрынырақ қолданылғандығын аңғарамыз. Абай Лермонтовтың «Бородиносынан» Да, были люди в наше время, Не то, что нынешнее племя. Богатыри – не вы!» (Лермонтов, I, 14) «деген тармақтарды» Ондағы біздің адамдар Сендердей емес – балаңдар! (II, 70) деп аударады. Бұл жердегі балаң сөзі – «ондағы біздің адамдар»-ға қатысты емес, сендер дегеннің эпитеті. Және мұндағы балаң сөзі қазіргі біздің қолданып жүрген «жас, толыспаған» деген мағынада емес, «нашар, бос, болбыр, батыр емес, яғни «богатыри!» дегенге қарама-қарсы түсінікте. Сөйтіп, жергілікті халық тіліндегі балаң сөзін Абай орынды да дәл пайдаланғанға ұқсайды. Диалектолог Ж.Болатов Абай, Шұбартау аудандарында қазіргі кезде қораздану етістігі бар болғанмен, қораз деген сөз жоқ екенін, оның орнына әтеш сөзі қолданылатынын айтады. Абай текстерінен де дәл осы картинаны көреміз: қораздану етістігі бар. Құсы да, иесі де қоразданар (II, 23), қораз есімі жоқ, оның орнында әтеш сөзі қолданылған: Сен біраз әтеш үнін үйрен депті (II, 127). Абайда кездесетін ақ шомшы сөзі (кейде ақшом вариантын- да), сірә, өткенде шығыс өлкелерде қолданылған болу керек. Өйткені шом сөзі әр жерде әртүрлі мағына береді. Сыр бойын- да қамыстың бір бумасын білдіреді. Ұлытауда шом – қоршау, қора, ал шығыста шом – жазы, түйенің жазысы 57 . Бұрын 57 жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|