Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| Көркем әдеби стильдің
ерекшелігі – эстетикалық қызмет- те жұмсалуында; жазушы образды, ұтымды сөздерді, фразалар мен мақал-мәтелдерді халық тілінен, фольклордан алып пай- даланумен қатар, өздері де жаңаларын жасайды, өзге стиль- дердің элементтерін жұмсайды, диалектизм, ар хаизм, кәсіби сөз, жаргондарды пайдаланады; көркем әдебиетте әдеби нор- мадан жөнді-жөнсіз ауытқулар көп ұшырайды, сондықтан басқа стильдер тіліне өнеге-үлгі бола бермейді, – деп қорытады зерттеуші» 41 . «Қазақ тілінің стилистикасы» атты арнаулы еңбекте іс қағаздары мен ресми құжаттар стилінде қалыптасқан төмен- дегідей сөз орамдары көбінесе орыс тілінен калька жолымен аударылып қолданылатындығы айтылады: қызу мақұлдау, қызмет көрсету, қол жеткен табыс, өз күшінде қалдыру, іске қосу, мәселе көтеру, алғыс жариялау. Мұнда да ғылыми стильде сөздердің өз мағынасында жұмсалатындығы, образды сөздердің аз кездесетіндігі, терминдердің көп болатындығы ата- лады. Бұл кітапта публицистикалық стильдің ерекшеліктерін нақты көрсетуден гөрі, құлаш-құлаш иллюстрация келтіру басым түскен. Көркем әдебиет стилі жөнінде де «оның аясы кең, мұнда барлық стильдердің элементтері қатысады» де- ген сияқты жалпылау көрсетілген ерекшеліктері айтылады. Функционалдық стильдердің мұндай «сыртқы», яғни тілдік, материалдық белгілерінен басқа, «ішкі», яғни мағыналық ерекшеліктері де ескерілуге тиіс. Оны орыс тіл білімі жақсы көрсетеді. Мысалы, мұнда кеңсе-іс қағаздарының сөйлем құрылысы оқырман бірден түсінетіндей етіп берілуі тиіс, ал заң-закон тілі ешбір өзгеше түсінік бермейтіндей дәл, анық бо луы керек, ғылыми текстерде «интеллектуалдық элемент- тер», яғни дерексіз ұғым атаулары мен терминдер кеңінен қолданылуға тиіс, эпистолярлық стиль хат жазысушылардың әлеуметтік қарым-қатысына орай бірнеше түрлі бо лып келуі мүмкін, көркем әдебиет стилінде вариациялар одан да көбірек болғанымен, олардың орын алу уәждері өзгеше болады деген сияқты тұжырымдар айтылады. 41 Балақаев М. Әдеби стильдер жүйесі // Қазақ әдеби тілі. - Алматы, 1987. - 33-38-беттер. 235 Көптеген зерттеушілер көркем әдебиет стилінің ішінде по- эзия тілі мүлде ерекше орын алады деп санайды. Мұны біз де әбден қостаймыз. Бұл тұжырымның дұрыс екендігін біз Абай поэзиясының сөз өрнегін, яғни поэтикалық тілін зерттеген еңбегімізде барынша дәлелдеп, нақты фактілермен көрсетуге ұмтылдық 42 . Орыс тіл білімінде әр функционалдық стиль жеке-жеке монографиялық, диссертациялық еңбек түрінде әлдеқайда кеңінен, терең жан-жақты зерттеліп келеді деуге бола- ды. Ал қазақ тіл білімінде алғашқы қазақ газеттерінің тілін (Б.Әбілқасымов 43 ), совет дәуіріндегі қазақ баспасөзінің тілін (С.Исаев 44 ) зерттеген бірді-екілі монография болмаса, әрбір стильге жеке-жеке арнап жазылған еңбектер немесе жинақтар жоқтың қасында. «Қазақ тілінің стилистикасы» немесе «Сти- листика мәселелері» атты кітаптарда зерттеу желісі жалпы жайттарға тартылған болып келеді. Біздің бұл жұмысымыз қазақ көркем әдебиеті функционалдық стиліне арналды. Оның байырғы көздерін, қалыптасу кезеңдерін, өзге стильдермен қарым-қатысын, алатын және тигізетін әсерін сөз еттік. Ол үшін алдымен осы стиль жөніндегі және қазақ тіл біліміндегі пікірлер мен тұжырымдарға талдау жасауға тура келді. Бізден бұрынғы бірқатар зерттеушілер: қазақ тілінде көркем әдебиет стилі ең басты, тарихи жағынан бұрын пайда болған, ол өзге стильдердің элементтерін де пайдаланады, мұнда, әсіресе, поэзияда әдеби нормалардан жөнді-жөнсіз ауытқулар жиі ұшырайды деп жалпылама болса да, біршама дұрыс пікір ай- тып келіп, осы себептерден көркем әдебиет тілі басқа стиль- дерге өнеге үлгі бола бермейді, бұл көркем әдебиет стилінің кемшілігі (?) деген сияқты жосықсыздау ой түйінін ұсынады 45 . Зерттеушінің көркем әдебиет стилінің кемшілігі деп танып отырғаны – бұл стильдің өзіне тән күшті ерекшелігі мен айрықша белгісі. Көркем әдебиет дүниесі өзге стильдер мен сөйлеу тілі элементтеріне де, ди алектизм, қарапайым сөз сияқты «бейәдеби» құралдарға да еркін «ауыз сала алатындығы», 42 жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|