Құрамы Қарлықтардың ру-тайпалық құрылысы күрделілігімен көзге түседі

ҚАРЛЫҚТАРДЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ 

 

Қарлықтардың этникалық құрамы 

 

Қарлықтардың  ру-тайпалық  құрылысы  күрделілігімен  көзге  түседі, 

Қарлық тайпалық бірлестіктің аты ретінде бірнеше тайпалық буындардан, ал 

осы  әр  буынның  өзі  бірнеше  рулардан  кұралды.  XII  ғасырдағы  қытай 

деректерінде  қарлықтар  құрамында  үш  тайпалық  одақ:  моула,  чисы  және 

ташили  кірген.  Сол  кездің  өзінде  бұл  одақтың  ішінде  «себек»  руының 

күшеюін  Тан  империясының  дипломаттары  байқап,  оған  арнайы  әкімшілік-

территориялық бірлік ұйымдастырған. 

Қарлықтарда  көптеген  ру-тайпа  болғанын,  әсіресе,  араб-парсы 

деректерінен көреміз. Мысалы, әл-Марвази қарлық құрамындағы шігілдерде 

үш ру бар екенін, ал «Худад ал-алам

н

 Кулан мен Мерке арасыңдағы бистан, 

хим,  бириш,  Керминкетте  -  лабан,  Ыстық  көл  маңайында  жеті  қарлық 

тайпалары тұрғанын хабарлайды, 

Неғұрлым  топтастырып  жүйелей  сипаттаған  Марвази  жазбаларында 

қарлық тайпалық одағының үш бөлімшесі- жікіл, үшеуі-бескіл, біреуі-бұлақ, 

біреуі-көкеркін,  біреуі-  тухси  және  тағы  екі  ру:  лазана  мен  фарахиядан 

тұратыны айтылады. 

Жоғарыда  келітірген  тайпалардың  аттары  арнайы  оқулықтарда 

қелтірілгенімен олардың қазіргі түркі тілдес халықтармен, оның ішінде қазақ 

елінің  этногенезімен  байланыстыру  мәселесі  қиынға  түседі.  Сондықтан  да 

қолда бар материалдарды, өсіресе, тарихи аңыздар мен эпикалық мұраларды, 

басқа да қосымша (ономастика, топонимика және т.б.) деректерді пайдалану 

осы бағыттағы кейбір мәселелерді анықтауға мүмкіндіктер туғызады. 

Қарлықтарды  саяси-этникалық  тұрғыдан  қарастырғанда  бастауды 

«Оғызнамадан»  алу  орынды.  Оны  түрік  халықтарының  тек  ежелгі 

фольклорлық мұрасы деп қана қоймай, сонымен қатар, оны тарихи дерек деп 

те  тануымыз  қажет.  Бұл  мұраның  сюжеттік  желісі  мен  оқиғалар  тізбегі, 

мифологиялық  сарындар  мен  суреттеу  тәсілдері  жэне  елдік  мекен  жұрттар 

мен атаулары ежелгі гұндар дәуірін еске түсіреді. 

«Оғыз  қаған»  эпосында  көңіл  аударарлық  бір  жәйт,  ондағы  тарихи 

реалийлер  қарлықтардың  ерекше  генетикалық  белгілері  ретінде  көрініс 

береді.  Халықтың  пайда  болуы  жөніндегі  ежелгі  аңыздар  мен  эпикалық 

ескерткіштер сюжеттерінің әрбір белгісінде қандай да болсын бір этникалық 

ұжымның  нақтылы  өмірінен  алынған  детальдарында  генетикалық  негіз  бой 

тасалап  тұратыны  белгілі.  Сондықтан,  «Оғызнамада»  қарлықтың  пайда 

болуы  туралы  айтылғанда,  онымен  бірге  үлкен  тау  мен  қалың  қардың 

міндетті  түрде  қатысуы,  сол  халықтың  алғашқы  этногенездік  процестері 

қарлы, биік таулы өлкеде өткеңін мегзейді. 

Зерттеуші  ғалым  Қ.Өмірәлиев:  «Оғыз  қағанға»  қатысты  орайда 

«Оғызнамада»  қыпчақ,  кағарлығ,  қалач,  қаңғалуғ  атауына  байланысты  аңыз 

сюжеттің  бар  болуы,  бір  топталып  келуі  және  бұл  аттар  жеке  бір  кісілерге 

лақап  ат  ретінде  қойылуы,  ал  осы  қыпчақ,  кағарлығ,  калач,  қаңғалы 

атауларының  XIII  ғасыр  шежіресі  «Оғызнамадағыша»  бір  топталып,  өзінше 

бір  аңыз  сюжетте  жүруі,  XI  ғасыр  ескерткіші  —  «Диуану-лұғат-ат-түркте» 

 

бұлардың ішінен қалач атауына қатысты өзге бір аңыз сюжеттің болуы, оның 

Шу  қаған,  Зұлқарнайын  соғыстары  тұсындаш  қойылған  ат  болып  

«тарихталуы»  —  осының  бөрі,  біріншіден,  бұл  атауларға  қатысты  аңыз-

сюжет  ту  баста  Абулғазы,  Рашид  ад-дин  еңбектері  тірек  болған.  Оғуз 

шежіресіне  де,  Махмуд  Қашғари  тірек  еткен  Шу  қаған  жорықтарына  да 

«Оызнама»  эпосына  да  тәуелсіз  өз  алдына  бөлек  туғаң  аңыз-сюжет. 

Екіншіден,  бұл  аңыз-сюжет  рулардың  тайпалық  бірлікке  бірте-бірте  келе 

бастаған дәуірінде, өте байырғы дәуірде, ежелгі руларда туған»— деп жазады 

(169, 37-38). 

Шынында  да  «Оғызнамада»  көне  заманның  ескерткіші  ден  саналып 

жүрген Орхон-Енисей жазбаларындағы Түрік қағанатына төн оқиғалар желісі 

де орын алмайды. Ал ол ескерткіште аталатын басты түрік тайпалары «Оғыз 

қағанда»  кейін  тайпа,  ел  басы  болып  шығатын  кісі  аты  түрінде  кездеседі. 

Ендеше «Оғызнаманы» ежелгі ғұн дәуірінің мұрасы десек қателеспейміз. 

Оғыз  қағанды  қытай  жылнамаларындағы  ғұндар  қағаны  Модэ 

шаньюймен  алғаш  рет  Н.Бичурин  сәйкестендірді.  Кейінгі  кезде  бұл  бағыт 

ғылыми әдебиеттерде орын алып келеді. Мұның өзі кездейсоқ емес. Өйткені 

жылнамалар  мен  Оғыз  қаған  туралы  шежірені  салыстыра  келіп,  оған 

М.Қашғаридің деректерін қосқанда бұлардың арасындағы сәйкестікті аңғару 

онша қиынға түспейді. 

«Оғызнамада» — Қара хан — Оғыз ханның әкесі. Әкесі баласын басқа 

дін  қабылдағаны  үшін  өлтірмекші  болады.  Мұны  біліп  қойған  Оғыз  өз 

жолдастарын  жинап,  әкесі  Қара  ханды  жақтағандармен  соғысады.  Оғыз 

жеңіске жетіп, Қара хан сол соғыста алған жарақаттан өледі. Ал Оғыз өзінің 

жақтастары  —  ағаларымен  және  олардың  балаларымен  бірге  болғандар: 

Ұйғыр,  Қанды,  Қыпчақ,  Қарлуқ,  Калач,  Ағачир....  ағаларынан  қосылған 

тайпаларға  ұйғыр  деп  ат  береді  ....  Өзге  тайпалар  Қаңлы,  Қыпчақ,  Қарлуқ, 

Калач, Ағачир, - деп аталады (177,1, 81-85). 

Қытай  жылнамаларында  ғұн  қағаны  Тұманның  Модэ  деген  мүрагері 

болған  еді.  Кейін  кіші  әйелінен  ұл  туған  соң,  қаған  Модэні  мұрагерліктен 

айырмақ  болып,  оны  юечжилерге  аманатқа  жібереді.  Модэні  өлтіру  үшін 

әдейі юечжилерге шабуыл жасайды. Алайда Модэ қапысын тауып, жүйрік ат 

мініп,  еліне  қайтып  оралады.  Әкесі  оған  он  мың  түтін  (үй)  бөліп  беріп, 

соларға  иелік  етсін  деп  бөлек  қояды.  Модэ  өз  жақтастарымен  бірге  аңда 

жүрген  әкесін  әдейілеп  жасалған  ысқырық  оқпен  өлтіреді.  Әкесінің  жақын 

жақтастарын  қырып,  өзін  қаған  етіп  жариялайды.  Бұдан  кейін  ол  дунхулар 

мен юечжилерді жеңіп, 26 аймақ - әкімдікті өзіне қосып алады (43а, I, 46-57) . 

Шежіре-аңыздар  бойынша,  оғыз  қағанның  алты  баласынан  жиырма 

төрт ұл тарайды. Қайы, Алқа үйлі, Байат, Қара үйлі, Иазыр, Дудырға, Дүкер, 

Иайрлы, Авшар, Бекделі, Қырық, Қарқын, Байандур, Жяулдур, Бечене, Чепні, 

Салур,  Ала  ойнтлы,  Имур,  Уркез,  Игдір,  Бүкдүз,  Рашид  ад-диннің  бұл 

келтірілген  24  тайпасы  XI  ғасырдағы  М.Қашғаридың  атаған  22  тайпамен 

негізінен  сәйкес  келеді.  Кейбір  айырмашылықтар  әр  түрлі  түрік  тілдерінің 

фонетикалық ерекшеліктеріне байланысты. М.Қашғари жоғарыда келтірілген 

атауларды  Оғыз  ұрпағы  ретінде  қарайды  да  оларды  сол  тайпалардың  ең 

ежелгі бабаларының аттары дейді. 

Сонымен,  Оғыз  хан  тарих  сахнасына  шыққанға  дейін  дәуірде  өмір 

сүрген  тайпалар:  қаңлы,  ұйғыр,  қыпшақ,  қарлық  және  ағачир.  Бұл  туралы 

Қадырғали  би  Қосымұлы  Жалаирдың  «Жамиғ  ат  тауарих»  еңбегінде: 

«Оғыздың бағзы аға оғланлары блек бірге ерділер: ұйғыр, қанқалы, қыфчақ, 

қарлук, қалач, ағачир «, - делінеді (183, 133). 

Солардың ішінен қарлық пен қалаш тайпаларының пайда болуы жөніндегі 

аңыздардың  түрлі  нұсқаларын  салыстырып  қарастырайық.  Рашид  ад-диннің 

жылнамасында қарлықтың шығуы туралы: Оғыз өзінің халқымен Гур және 

Гарчистаннан  бұрынғы  тұрған  мекеніне  қайтып  келе  жатып,  жолда 

үлкен  тауға  кездеседі,  қар  қалың  түскен,  қардың  көп  түскеніне 

байланысты  бірнеше  отбасы  қалып  қояды,  кім  болса  да  қалуға  рұқсат 

болмағандықтан Оғызға бұл ұнамайды, ол айтты: қар жауды деп қалуға 

бола  ма  екен?Қалған  отбасыларына  «қарлық»деген  ат  қойылып,  олар 

ендігі жерде «қарлық» деп аталып кетті. 

Ұйғырша қолжазбасы бойынша: 

Оғыз  қаған  бір  Шауқартаң  (деген)  айғырға  мініп  жүруші  еді.  Осы 

айғырды  бек  қатты  сүйетін  еді.  Жолда  сол  айғыр  көзден  ғайып  болды, 

қашып кетті. (Сол арада) үлкен бір тау бар еді. Ұша-қырқасы тоң және 

мұз  болатын.  Оның  аты  Мұзтау  еді.  Оғыз  қағанның  айғыры  осы 

Мұзтаудың ішіне қашып кетті. Оғыз қаған бұған көп уақыт қапа шекті. 

Әскерде  бір  зор  қайратты  ер,  езі  бек  кісі  бар  еді.  Анау-  мынаудан 

қорықпайтын  еді,  қиын  жүрісте,  боранды  шақтпа  оңтайлы,  икемді  ер 

еді.  Осы  бек  тауға  кірді  (қарап)  жүрді.  Тоғыз  күннен  соң  Оғуз  қағанға 

айғыр  атты  алып  келді.  Мұзтауда  суық,  аяз  болғаннан  ол  бек  қырауға 

малынған, аппақ еді. 

Оғыз қаған қуана күлді, күліп айтты: 

«Ай, сен бектерге бек болған бастық, 

 Менен  саған  ат  болсын  Қағарлық!»-  деп  айтты.  Қымбат  бұйым 

сыйлады (205, 22-42). 

Бұл  екі  нұсқаны  салыстыра  Келе  байқайтын  нәрсе,  ұйғыр 

қолжазбасында  тарихи  негіздің  басым  болуы,  георафиялық  шындық  — 

«Мұзтаудың»,  өлеуметтік  және  саяси-этникалық  мәні  бар:  қағарлықтың 

бектерге  «бек»  болуы  және  «тоғыз»  сандық  өлшемі-  осының  бәрі  бұл 

аңыздың деректік тұрғыдан құндылығын көрсетеді. 

Қ.Өмірәлиев қағарлықтың бектерге бек болуына ерекше көңіл аударып: 

«Осы жерде тарихи деректің ізі бар: Қағарлығ ер бек- Қарлықтайпасының 

жиынтық  образы  —  дейді  (169,  92).  Сонымен,  бұл  сөз  тіркестері  VІІІ-Х 

ғасырларда  қарлықтардың  күшейіп  тұрған  кезін,  яғни  Жетісу,  Сыр  бойы 

және Шығыс Түркістан оғыздарының ішіндегі саяси тұрғыдан басым тұрған 

тайпа бірлестігін көрсетеді. 

Егерде  «Мұзтау»  қарлықтардың  ертеден  қоныс  қылған  Алтайтаулы 

өлкесін  нұсқаса,  ал  «бектерге  бек  болу»  —  оның  Жетісуда  түргештерді 

жеңіп,  қарлық  қағанатың  (VIII  ғ.  ортасы)  құруын  мегзейді.  Тоғыз  санының 

сақталуы  да  кездейсоқ  емес.  Бастапқы  кезде  қарлықтар  тоғыз  оғыздар 

құрамыңда  болып,  кейін  күшейген  соң,  өз  алдына,  ел  ретінде  Жетісуда 

тұрақталуына байланысты «тоғыз» саны сюжетке енген болуы керек. 

Қарлық құрамындағы келесі бір ірі тайпалық бірлестік шігілдер болды. 

Олар ертедегі түркі руналық жазуларында  «чик» деп түсірілген. Мұның өзі, 

шігілдер  қарлықтардың  басқа  да  ру-тайпалары  сияқты  теле  тобына 

жататынын көрсетеді. 

Қытай саяхатшысы Ван Янь-дэ 981 жылы Турфан әмірлігінде болғанда 

үлкен  және  кіші  чжунь-юнь  халықтарын  айтады.  Мұны  П.Пельо  және 

Р.Гамильтон қытай иероглифінен аударғанда «шігіл» деп оқиды. 

Шігілдердің Жетісу мен Ыстық көл, Талас өңіріне келулерін, біздіңше 

ғұн дәуірінен бастау керек. Біздің эрамызға дейінгі 55 жылдан бастап ғұндар 

екі  ордаға:  солтүстік  жөне  батыс  болып  бөлінді.  Батыс  бөлікті  солтүстік 

ғұндарды  билеуші  Чжичжидің  ағасы  Хуханье  басқарды  және  Қытай 

империясымен  ымыраға  келіп,  тәуелді  болды.  Ал  Чжичжи  болса,  ол 

ағасының  саясатына  келіспей,  онымен  ұзақ  күрестен  кейін  Орхон  өзені 

бойынан  кетігі,  Шығыс  Түркістанда  қоныс  тепті.  Мұнда  ол  Жетісу  мен 

Енесай  қырғыздарың,  ал  солтүстікте  динлинді  талқандады.  Хуханье  мен 

Қытай  арасындағы  одақтың  күшеюі  Чжичжиді  қатты  ызаландырды.  Ол 

Қытайдың  жіберген  елшілерін  өлтіртті  және  қаңлылармен  одақтасып, 

Қытайға  жақындасу  саясатын  ұстаған  үйсіндерге  қарсы  күрес  жүргізді. 

Алайда,  Қытай  Чжичжи  шаньюдің  батыс  пен  Тянь-Шаньда  күшеюінен 

қауіптеніп, 

біздің 

эрамыздың 

36 

жылы 

оған 

қарсы  жорық  ұйымдастырып,  талқандады  және  Чжичжидің  өзін  өлтірді. 

Сөйтіп,  солтүстік  ғүндардың  бір  бөлігі  шығыста,  ал  екінші  бөлігі  батыста 

бөлініп қалды. 

Ежелгі  ғүндар  дәуірінен  тарайтын  бурят  халқында  осы  жоғарыда 

келтірілген, Чжичжи мен Хуханье ағайындылардың арасындағы қақтығысты 

еске  түсіретін  аңыздар  мен  эпостық  сюжеттер  бар.  Әрине,  ондай  сюжеттер 

көптеген  түрік  халықтарының  эпикалық  ескерткіштерінде  жиі  кездеседі. 

Алайда ғұн заманына кететін көне тотем-өгізге байланысты сюжет қаймағы 

бұзыла  қоймаған,көне  дәстүрді  ұстап  қалған,  буряттарда  сақталынған.  Орта 

Азияның  «Илиадасы»  деп бағаланатын  бурят  эпосы  «Гэсерде»  және  мифтік 

аңыздарда  ағайынды  екеудің:  Булагат  пен  Эхириттің  (буряттардың  ата-

бабасы  болып  саналатын)  өгіз  кейпіне  еніп,  бір-бірімен  айқасуы  ғұндардың 

солтүстік  және  оңтүстікке  бөлініп,  бір-бірімен  соғысуының  жаңғырығы 

іспеттес.  Шынында  бұл  соғыс  ғұндар  өмірінде  болып  жатқан  ру-тайпалар 

арасындағы  күнделікгі  ірілі-ұсақты  қақтығыстардан  мүлдем  өзгеше  еді. 

Өйткені  ғүндар үшін  бұл  жоғарыда  келтірілген  екі  жаққа  бөлініп  соғысу  не 

өмір,  не  өлім  үшін  болған  еді.  Не  оңтүстік  жеңіп,  Қытайға  толық  тәуелді 

болып, құрып кету қаупі, не солтүстік басым түсіп, өз тәуелсіздігін сақтап, ел 

болып қалу жолы ғана тұрды. 

Солтүстік ғұндардың батыста Чжичжи басқарған бөлігі Жетісу, Талас, 

Шығыс  Түрікстанда  орналасып,  жергілікті  тұрғындармен  араласты.  Мұның 

өзі  ғұндардың  Қазақстан  мен  Орта  Азия  территориясына  тұңғыш  рет  келіп 

орналасуы еді. Бұл көзқарас француз ғалымы Дегиннің кезінен бастап орын 

алып,  кейін  оны  бірнеше  көрнекті  тарихшылар  қолдады.  А.Н.Бернштам 

Чжичжи  шаньюдан,  яғни  б.э.д.  55  жылдан  бастап  «Халықтардың  ұлы  көші 

басталды, ал ғұндардың Орта Азия тайпаларымен одақтасуы арқылы кұшеюі 

олардың батысқа қарай одан әрі жылжуын қамтамасыз етті»-деп жазды (36, 

1951, 78). 

Соңғы  уақытта  «чжисы»  —  қарлық  тайпасы  «шігіл»  деген  атпен 

қалпына  келтіріліп  отыр.  Шігіл  этнонимі  —  «арғын»,  «басмал»  және 

қарлықтағы «қар» түбірі сияқты «құрама» мағынасын білдіреді . 

Махмуд  Қашғаридың  айтуынша,  шігіл  үш  тайпаның  аты.  Біріншісі- 

көшпелілер  Куяста  тұрады.  Екіншісі  —  Таласқа  жақын,  ал  үшіншісі  — 

Қашғардың тұрғындары. Аңыз бойынша, Махмуд Қашғари оларды Ескендір 

Зұлқарнайын есімімен байланыстырады. 

Онда  ұлы  қолбасшы  әскерімен  Арғу  қаласына  жақындағанда,  қатты 

жаңбыр  жауып,  жер  жүзі  лайсаң,  батпақ  болып  кеткен  екен.  Әскері  жүре 

алмай,  әбден  ыза  болған  Е.  Зұлқарнай  парсыша:  қандай  батпақ  еді?! 

(«Инчигиль аст») - депті(137,1,313). 

Кейін осы жерде қала - бекініс салынып, оған Шігіл деген ат қойылған. 

Сондықтан осында тұрған халықтар шігіл атанған. 

Аңызда  бір  көңіл  қоятын  нәрсе  шігіл  атауы  Е.Зұлқарнайынның  Арғу 

елі  жеріне  ішкерілеп  еніп  келе  жатқанда  қойылуы.  Мұның  өзі  осы  жердегі 

түріктер Арғу ру-тайпа бірлестігі құрамында екенін көрсетеді. Кейін осы атау 

сол салынған қала бекініс маңайындағы түріктерге ғана емес, сонымен қатар 

бүкіл Арғу құрамындағы ру- тайпаларға да таралған болу керек. М.Қашғари 

шігілдердің  Тараз  жанындағы  тобын  сол  тайпаның  негізгісі  дейді.  Ал  Арғу 

елі  Тараз,  Баласағұн  және  Испиджаб  араларына  орналасса,  онда  жоғарыда 

айтылған  шігілдердің  басты  бөлігі  Арғу  еліне  толығымен  кіруі  сөзсіз. 

Сонымен қатар, М.Қашғаридың «қалаш» рулары туралы екінші бір аңызында 

Е. Зұлқарнайын келген кезде Тараз, Испиджаб және Баласағұн қаларының әлі 

салынбағандығын  айтады.  Бұл  екі  аңызда  да  М.Қашғари  Ескендірдің  бір 

жерге,  яғни  Таласқа  келгенін  айтып  отыр  деуге  мүмкіндік  бар.  Өйткені  ол 

бірінші  аңызда  да  Тараздың  қасындағы  Шігіл  қалашығын  айтып  отыр.  Ал 

жалпы  бұл  жерлердің  әуелгі  орта  ғасырда  «Арғу-Талас  ұлыс»  деп  аталғаны 

мәлім.  Осы  ұлыстағы  қалалар  мен  тайпалар  туралы  манихейлік  діни 

қолжазбада  түркілік  жауынгерлер  Арғу  тайпасының  Талас,  Қошу,  Яқакент, 

Ордукент және Шігіл қалаларында тұратындығы айтылады . 

Этникалық  мәселелерді  талдағанда  түркі  тілдес  халықтардың  таңбалы 

жазуыңың  мәні  зор.  Оларды  салыстыра  отырып,  ру-тайпалардың  туыстық 

қатысын  қарастыруға  болады.  Атақты  этнограф-ғалым  Н.Аристов  түркі 

тілдес халықтар тайпалары мен американдық үндістер ежелгі Азия нәсілінің, 

шығыс тармағы динлиндерден тарауы мүмкін — деген қорытындыға келген. 

Осыған  сәйкес  кіші  жүздегі  шекті  руларының  және  арғынның  таңбаларын 

салыстырып  көрсек,  бұлардың  ұқсастықтарын  көреміз.  Арғынның  таңбасы 

«көз»  (ОО)  болса,  жоғары  шекті  сол  дөңгелек  таңбаның  бірінің  жоғарғы 

жағынан, ал төменгі шекті дөңгелектің төменгі жағынан белгі салған. Бұдан 

шігіл (чеклі) шекті тайпалары әуелде Арғу елімен бірге болып, кейін бөлініп 

кеткен деген ой келеді. 

Сонымен,  шігілдер  қарлық  тайпалық  бірлестігінде  сан  жағынан  іргелі 

тайпалардың  бірі  болып,  кейін  қазақ  халқының  қалыптасу  процесінде 

шектілер болып кірді. Жоғарыда аталған қарлық құрамындағы ірі тайпаның 

бірі  «моула»  немесе бұлақ (було). Бұл этноним алғаш рет жазба деректерде 

VII  ғасырдың  орта  тұсында  кездеседі.  Ол  кезде  қарлықтар  Алтайды 

мекендеген.  Рашид  ад-дин  түркі  тайпалары  тұрған.  Булат  аймағы  туралы 

айтады.  Өздерінің  саяхаты  туралы  жазған  Плано  Карпини  мен  Рубруктың 

еңбектерінде де бұл аймақтың аты кездеседі. 

Алтын  Орда  дәуірінде  Булат  аймағы  Алтай  мен  Дешті-Қыпшақта 

жоғалып,  тек  аңыздарда  сақталады.  Мұның  себебін  моңғол-татар  үстемдігі 

кезінде  түркі  тайпалары  бытырап  кеткеннен  кейін,  ол  өзінің  аймақ  ретінде 

географиялық  мөнін  жойып,  тек  этнонимдік  мәні  ие  болуымен  түсіндіруге 

болады.  Қалай  дегенмен  де  қолдағы  бар  деректер  бойынша,  Булат 

аймағының  аталуы  қарлықтардың  орын  ауыстыруымен  тікелей  байланысты 

болып  отырады.  Мысалы,  қарлықтар  Алтайдан  оңтүстікке  қарай  жылжыған 

уақытта  Булат  аймағы  Бесбалық  басқару  округіндегі  Сайрам  көлінің 

оңтүстік-шығыс  жағында  орналасты.  Ал  қарлықтардың  Жетісуге  орналаса 

бастауыңа  байланысты  (VIII  ғ.)  Болат  тайпасы  Іле  жазығында  мекендеген. 

Бұл жердегі Қаялық және Алмалық қалалары солардың қолында болған. 

Әбілғазы  өзінің  шежіресінде  «Оғызнама»  мен  «Қорқыт  ата  кітабына» 

сүйене  отырып,бүкіл  оғыз  елінде  танымал  ел  басқарған  жеті  сұлу  қызды 

болғанын  келгіреді.  Солардың  бірі  Алп  Арслан  қызы  және  Кестан  Қара-

Алптың жары — Керче-Булад. Бұл жерде қыз атында «Булад» тіркес сөзінің 

қосарланып  келуі  көңіл  аударарлық  жәйт.  Ертедегі  түрік  халықтарында  кісі 

атымен оның руы атының қоса айтылуы жиі кездесетін кұбылыс. Сондықтан 

Керче-Булад «Болат» тайпасынан шығуы ықтимал. 

Жоғарыда  шігілдер  туралы  айтқанда  Арғу  елі  еске  алынды.  Қазірде 

айтылып  жүргендей,  бұл  ел  қазақтың  Орта  жүзінің  үлкен  ру  бірлестігі 

Арғынмен  сәйкестендіріледі  .  Ал  осы  Арғынның  өзінің  қарлықтардың 

«Болат»  тайпасымен  семантикалық  сәйкестігі  қазақ  және  Алтай 

халықтарының ежелгі аңыздарында байқалады. 

Бірінші аңыз: Ерте-ерте ертеде бір хан ұлды болады. Ол өзі ала болған 

екен.  Хан  масқаралықтан  кұтылмақшы  болып,  оны  даладағы  бір  кемпірге 

асырауға  беріп  жібереді.  Ұл  —  ержүрек,  батыл,  әрі  ақылы  да  көркіне  сай 

болып  ер  жетіпті.  Мұны  естіген  хан  өзінің  атақ  дәрежесіне  нұқсан 

келтірмейтінін  біліп,  ұлының  соңынан  алып  келуге  қарамағында  жүз 

жауынгері  бар  Үйсін  қолбасшыны  жібереді.  Ханның  баласы  қайтып 

келмегені  былай  тұрсын,  Үйсінді  әскерімен  бірге  біржола  өз  жанында 

қалдырады.  Біржыл  өткен  соң  хан  тағы  бір  жүздікпен  Болатты  жібереді. 

Бірақ,  ол  да  хан  баласының  тұрған  жерінің  сұлулығы  мен  байлығына 

қызығып, қалып қояды. Осылай, кейін жіберген Алшын да өз жүздігімен сол 

жерде  қалып,  сол  үш  жүзден  қазақ  халқы  пайда  болады.  Екінші  бір  аңызда 

бұл жүздіктердің кейбірінен тұтас халықтар қалыптасып көбейеді, ал кейбірі 

соғыста  қырылып  азаяды.  Сондықтан  олардан  азғана  ұрпақ  қалады.  Ұлы 

жүзде  -  Үйсіннің,  Орта  жүзде  —  Болаттың,  ал  кіші  жүзде  Алшынның 

ұрпақтары қалған (174, 52-53). 

Аңызда  хан  баласының  «ала»  болуы  ерекше  көңіл  аударарлық  нәрсе. 

Ертеде ғұн дәуірінде-ақ, әр ірі ру тайпалардың сарбаздары бір түсті ат мінген. 

Ал оның ішінде қарлық аттары, жабайы жылқылармен будандастырылғаннан 

түсі ала болғаны белгілі. Аңызда «бала» түсінің ала болуының сыры осында 

жатқан  болуы  керек.  Сондықтан  Үйсін,  Болат  және  Алшынның  өз 

жүздіктерімен  ханның  ала  ұлына  барып  қалып  қоюын,  олардың  қарлық  ру-

тайпалық бірлестігіне енгенін меңзейтіні анық. 

Осы  ретте  араб  жазушы-саяхатшысы  Мұхаммед  әл-  Ауфи 

шығармасында  Алтайда  мекендеген  қарлықтардың  тоғыз-оғыздарға  тәуелді 

болғаны  және  олардың  өздерінің  тоғыз  бөліктен  құралатыны,  ал  солардың 

ішінде үш шігілдер мен хасагтар тайпаларының тұратынын хабарлауын еске 

ала кеткен жөн. 

Мұндағы үш хасагтар қазақтың Орта және Кіші жүздерінде кездесетін 

қаракесектер  тобы  болуы  ықтимал.  Әсіресе  бұл  орайда  Орта  жүздің  Арғын 

бөлігіндегі үш қаракесекті атауға болады. 

Қаракесекте екі түбір сөз бар екені көрініп тұр. Бірі  - «қара», екіншісі 

«кесек».  Соңғысы  «кесек»  негізгі  этноним  атауы  болып  тұр.  Осы  жоғарыда 

аталған  «үш  хасаг»  үш  қаракесектің  бұрынғы  атауы  болу  керек.  «Хасаг  — 

кесек» болып өзгеруі мүмкін. Жалпы қарлықтарда «үш», «қара» сөздері атау 

ретінде  жиі  қолданылған.  Мысалы,  «Ышбара»  Хэлу  қағанның  «Ышбара» 

атауында,  «бара»-моңғол  тілінде  «қара»  түсті  білдіреді.  Қарлықтардың 

өздерінің де «үш қарлық» болып аталуы жиі кездесетіні белгілі. 

Тағы бір ескерілетін жәйт, шежіреде қаракесектің Болаттан таралуы, ал 

қарлықтардың  басты  тайпасы  —  болат  болуы.  Келтірілген  аңыздарда 

«Болат»  аты  көзге  түседі.  Әсіресе,  екінші  аңызда  Орта  жүзге  Болаттан 

ұрпақтар қалған деп аталуы көңіл аударарлық. Қазірде шежіреде Орта жүздің 

Арғыннан  тарайтын  ең  үлкен  руы  қаракесек  Мейрамның  кіші  әйелі 

Қарақабаттан  туған  Болатқожа  деген  баласынан  тарайтыны  айтылады.  Осы 

орайда  Қарқабатты  еске  түсіретін  Солтүстік  Монғолиядағы  Хара-  Хаба 

(Қарқаб) шатқалын айту  керек. Рашид-ад-дин осы қарқабатты, Аргунь өзені 

бойын  және  т.б.  топонимикалық  атауларды  келтіре  отырып,  оларда  ертеден 

түркі  халықтары  мекендегенін айтады  .  Ал  осы қаракесектің  өзі қырғыздың 

үшкі лік   бөліміндегі  «кесек»,  тувалықтардағы  «кезек»,  лоқайлықтардағы-

»кичи» түрікмен-салор мен башқұрттардағы- «кесе», қазақтың орта және кіші 

жүзіндегі  —  қаракесек,  венгірлердің  ертеден  келе  жатқан  жеті  тайпасының 

бірі «кесе» этнонимдерімен сәйкес келуі оның көне түркі, тіпті ғұн дәуіріне 

кететінін  байқатады.  Оны  дәлелдеуге,  біздің  ойымызша,  Сібірдегі  Шор 

халқының фольклорын, әсіресе, олардың «Кес хан» батырлық эпосын түбірлі 

зерттеудің  маңызы  зор,  Қаракесекте:  «біз  шормыз,  құдайдан  да  зормыз» 

деген сөздердің халықтың есінде сақталуы кездейсоқ емес. 

Этникалық  мәселелерді  талдағанда  тіл  диалектілерін  маңызды  дерек 

ретінде  пайдалану  орынды.  Біз  қарастырып  отырған  кезенде-ақ  қарлық  ру-

тайпалық  бірлестіктері  араб-  парсы  деректемелерінің  мәліметтеріне 

қарағанда,  негізінен,  екі  түрлі  диалектіде:  бір  тобы  «ж»  дыбысты,  екінші 

тобы  «и»  дыбысты  диалектіде  сөйлеген  .  М.  Қашғари  айтуынша,  Арғу  елі 

көбінесе  «ж»  дыбысын  қолданған.  Бұл  диалектілік  ерекшелік  қазірде 

Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда тұрақты болып келеді. Сонымен 

бірге қарлықтардың кесекпен байланысын анықтауда да тілдің көмегі тиеді. 

«Худуд  ал-  алам»  шығармасында  қырғыздың  «кес  кесайим»  руының 

ерекшелігін  айта  келіп,олардың  тілдерінің  басқалардан  гөрі  халлухтарға, 

яғни қарлықтарға жақындығын хабарлайды. 

Халықтың пайда болуы, яғни этногенезі тілдің қалыптасу мәселесімен 

тығыз  байланысты.  Бұл  тұрғыдан  алып  қарағанда  А.  Бернштамның  кезінде 

Орта  Азия  түркі  тілдеріндегі  халықтың  көне  іздерін  зерттеуде  қазақ  тіліне 

ерекше көңіл бөлуін атап өткен орынды. Бұл орайда ортағасырлық қарлықтар 

тілінің  бір  тобы  «ж»  диалектіде  болғаны  еске  түседі.  Ол  кезде  қарлық 

билеушілері  бірде—  ябғу,  бірде  —  жабғу  деп  аталған.  Мысалы,  840  жылы 

өзін  қаған  етіп  жариялаған  қарлық  билеушісі  Илмалмасын  «жабғу»  атағын 

иемденгені белгілі. 

А.Бернштам  Гардизидің  қарлықтар  жөніндегі  аңызын келтіре  отырып, 

«ж»  диалектісі  негізінен  Батыс  Түрік  қағанаты  тайпаларына  тән  екенін 

дәлелдеді.  Бұған  тек  қосатынымыз,  біздіңше,  қарлықтардың  негізгі  бөлігі 

Батыс Түрік қағанатынан кейін, оның құрамында болған тайпалардың орнын 

басып,  «ж»  диалектісін  одан  әрі  күшейтті  және  Жетісу  мен  Оңтүстік 

Қазақстанда бұл диалект қазақ халқының қалыптасу барысында өз жалғасын 

тапты деуге болады. 

Қазақстандағы 

жер-су 

атауларының 

этнонимдік 

мәселелерді 

қарастырғанда  тиетін  пайдасы  зор.  «Қазақ  тілі  ономастикалық  лексикалық 

құрамы  азды-көпті  болса  да  көне  заманнан  бастап,  бүгінгі  күнге  дейінгі 

халқымыздың тарихи-мәдени өрісінің ізін толық көрсете алады» (69, 88). 

«Қарлық-қағарлық»  немесе  «Болат»  этнонимдерін  еске  түсіретін  жер-

су  аттары  Орталық  Қазақстанда  жиі  кездеседі.  Мысалы  Қарағанды 

облысында Бас Қағыл, Орта Қағыл, Аяқ Қағыл деген тау атаулары бар. Бұл 

қарлық  этнонимінің  бұрын  Алтай  тауымен  байланысы  болса,  кейін  осы 

тайпалық  одақтан  шыққан  Орта  жүздің  арғын  ру  бірлестігі  Орталық 

Қазақстанда  қарлық-қағарлық  —  «қағыл»  этнотопонимикасын  жасауы 

ықтимал. 

Қарлықтардың  «Болат»  тайпасының  аттары  да  Арқа  жерінде 

баршылық. Ол да көбінесе тау атымен тығыз байланысты. Мысалы, Арқа мен 

Бетпакдала  арасын  бөліп  тұрған  ең  биік  тау  —  Болат  тауы.  Бұл  туралы 

халықтық аңыз да бар (188, 78-80). 

Махмұд  Кашғари  сөздігінде  қарлық  құрамындағы  Арғу  елін  бірде 

Тараз  бен  Баласағүн,  ал  келесі  бір  ретте  Испиджаб  пен  Баласағұн  арасын 

жайлаған деп айтылады . Бір қызығарлық жәйт, осы екі нұсқада да Арғу елі 

Баласағұн  қаласымен  байланысты  аталады.  Ал  осы  қала  атының  әуелгі  екі 

түбірі  бары  байқалады.  Олар:  «бола»  және  «соғұн».  Этимологиялық 

талдауда:  біріншісі  —  «боло»=«було»,  яғни  тайпа  аты,  ал  екіншісі  «соғұн» 

«сағүн»  болып,  қарлықтайпасыньщ  көсемі  атағын  білдіреді.  «Сағұн» 

лауазымын  қазақтардың  «соғым»  сөзінің  этимологиясымен  салыстырудың 

қисыны бар. Өйткені өткен өмірде болған құбылыстар тілде өз іздерін кейінгі 

ұрпаққа  қалдырып  кетеді.  Сондықтан  халық  шежіресіне  байланысты  кейбір 

айғақтарды осы тілден іздестіруге болады. Соғым дегеніміз қыста сойылуға 

арналып бағып-күтілген семіз мал. Әдетте соғым сойған үйдің, сол ауылдың 

немесе  көрші  ауылдардың  ақсақалдарын  соғым  басына  шақыру  салты 

дәстүрге  айналған.  Онда  сойылған  малдың  мүшелерін  шақырылған 

ауылдардың  құрметті  адамдарына,  ақсақалдарына  үлестіреді.  Әр  мүшені 

таратудың  өзіндік  орны  мен  мәні  бар.  Осы  ретте  «Оғызнама»  эпосындағы 

Оғыз  қағанның  балаларына  жұртын  бөліп,  ал  Ырқыл  қожаның  соған  қарай 

сойылған  малдың  мүшелерін  таратуы  айтылып  отырған  дәстүрдің  ертеден 

келе  жатқанын  көрсетеді.  Ендеше  қарлық    ру-тайпаларының  «сағұн» 

лауазымының  кезінде  қолданылған,  ал  кейінгі  шақта  ұмытылса  да  қазіргі 

тіліміздің  сөздерінің  қолдану  өрісі, мағынасы мен  нысанына  қарай  «соғым» 

болып,  тұрмыстық  салт-дәстүр  щеңберінде  мән-мағынасын  өзгерткен  ғана 

болып шығады. 

Мына бір жәйттің жалпы біз қарастырып отырған мәселелерге қатысы 

бар.  Қытайдың  Хань  жылнамаларында  түркілер  ғұндардың  «со»  (Сорхы) 

аталатын  атақты  тайпасының  ұрпағы  ретінде  көрсетіледі.  Сонда  бұл 

лауазымның өзі «со» және «ғұн» деген екі түбірден құралады деуге негіз бар. 

Бұл  жағдайда  барлық  түбірлерді  қосқанда:  Боло  -  со  -  ғұн  құрылымы,  ал 

генеологиялық  тәртіппен  орналастырсақ:  ғұн-со-боло  болып  шығады.  «Со» 

түбіріне  семантикалық  тұрғыдан  көне  сары  үйғырлардың:  Соқалық, 

Саоқозымен, хакастардың: ақ сохы, көк сохы, хара сохысымен,  ал қазақтың 

Арғын  құрамындағы:  ақ  софы,  қара  софы,  тәнбі  софы  этнонимдері  сәйкес 

келеді. 

Сонымен,  бір  сөзбен  айтқанда,  Баласағұнды  қарлықтардың  басты  бір-

моуло,  яғни  болат  тайпасының  көсемі  тұратын  ордасы  деп  ұғыну  керек. 

Шынында да Баласағұн қаласының іргесіндегі қарлық жабғуының ордасы — 

Құзорда  деп  аталған.  Егер  көне  тайпалардың  өз  таңбасы  барын  ескерсек, 

Құзорда-Көзорда болуы әбден ықтимал. Өйткені түркі тілдерінде «ө»-нің «ұ» 

дыбысына  айналуы  үйреншікті.  Бұл  атауды  оғыздар  беруі  кәдік.  Өйткені 

«Оғызнамада»  қарлықтар  әлі  қағанат  құрмай  тұрғанда  оғыздар  құрамында 

болып,  тіпті  қарлық  этнонимін  де  солардан  алған.  Сонда  қазіргі  Арғын 

(Болат)  мен  Шекті  (шігіл)  руларының  көз  таңбалы  болуы  да  Құзорданың 

солай аталуына себеп болуы керек. Оның бер жағында Тоныкөкке арналған 

жырда  «Арқуға  күзет  қойдым»  деген  жол  бар.  Ендеше  түркі  тілі  ертеден 

Арқу  жерін  жауды  бақылайтын  «көзге»  теңеп,  кейін  ол  таңбалық  символға 

айналуы және осыдан барып көз таңбаны еншіленуі ақылға сыйымды. 

Сонымен,  «болат»  қарлықтардың  басты  бір  тайпасы  бола  тұрып,  ол 

Жетісуға  қоныстанғанда  шігіл  және  т.б.  ру-тайпалармен  бірге  Арғу  елін 

құрып, кейін қазақтың Орта жүзінің құрамдас бөлігіне айналды. 

Қарлықтардың  келесі  бір  ірі  тайпасы  ташили  болды.  Бұл  тайпа 

қардықтар әлі Жетісуға келмей тұрғанда, яғни VII ғасырда Алтайдан батысқа 

қарай орналасты. Н.Я. Бичурин картасы бойынша осы тайпа үшін құрылған 

Қытайдың  Сюаньчи  округі  Баркөл  жоталарының  батысында  болды.  Сонда 

тайпа Сайрам көлі бойында орналасқан болып шығады. 

«Таши»  этнонимін  ориенталистер  «тазылық  -  таз»—  деп  қалпына 

келтіреді.  Таздардың  ерте  кезде  ірі  тайпалық  бірлестік  құрғанын  олардың 

қазірде  бірнеше  түркі  тектес  халықтардың  құрамында  кездесуі  дәлелдейді. 

Олардың  ру-  тайпалық  кұрылымы  алтайлық  құмандарда  (тас),  қазақтарда 

Ұлы,  Орта  жүздерде  (тастар-арғын,  тас-қоян)  Орта  жүзде,  Арғынның 

қаракесегі мен Жоғарғы шектіде (таз), Кіші Жүзде (таз, тазлар), қырғыздарда 

(сарыбағыш тайпасының таздар руы), Өзбектерде (тас қатаған Зеравшандағы 

маңғыт  тайпасының  таз  руы),  түрікмендерде  (иомуд  құрамындағы  таздар 

ңемесе дазы) және ноғайларда (таз руы) кездеседі. 

Таздар  түркі  заманында  теле  тайпаларымен  бірге  таулы  өлкелерден 

шығысқа  қарай  «ормандағы  халықтар»  атанып  тұрған.  Бұл  жөнінде 

монғолдардың  құпия  шежіресі  хабарлайды.  Бір  қызығы  онда  басқа 

тайпалармен  бірге  таздар  қарлықтардың  келесі  бір  тайпалық  бірлестігі 

тухсимен қатар аталуы. Шежіреде 1207 жылы Шыңғыс хан ұлы Жошы осы 

тайпаларды  тез  арада  өзіне  бағындырғаны  және  оларды  әкесі  ұлының 

қарамағына  бергені  айтылады.  Шежіре  мәтінінде  аталған  тайпалар:  шибир, 

кесдиин, баит, тухас, иеңлек, телес, тас және бачжигі делініп, географиялық 

тұрғыдан  реті  сақталып  айтылған.  Егер  Жошы  Онан  және  Керулен 

өзендерінің  жоғарғы  ағысынан  жорыққа  шықса,  ал  мәтінде  айтылғандай, 

«Ормандағы халықтар әр жақ шетінен бізге қарай», яғни батыстан шығысқа 

қарай деп көрсетілсе, онда таздар қарлықтар сияқты Саян — Алтай таулары 

маңында орналасқан деп пайымдау керек. 

Қарлық  қағанаты  кезіндегі  таздардың  ізін  сол  кездегі  Бесбалық  үшін 

күресті  бейнелейтін  «Манас»  эпосындағы  сюжеттерден  байқауға  болады. 

Оңда «қыпшақтардың тазы» деп көрсетіледі. 

Шынында да таздар ол кезде оғұздар көші-қоңынан кейін бөлшектеніп 

кеткен  болу  керек.  Оған  таздардың  жоғарыда  аталған  түрік  тектес 

халықтардың  көпшілігінде  кездесуі  дөлел.  Сонымен  бірге  «Манаста» 

Манастың жақтасы «Ер Бақай» жиі аталады. Ал таздар ұраны ертеде «Бақай» 

болғанын  Н.Е.Аристов  айтады.  Егер  Бесбалық  үшін  күресте  қырғыздардың 

негізгі одақтасы қарлық конфедерациясына кірген ру-тайпалар болса, таздар 

да  өздерінің  Бақай  атты  қолбасшысының  соңынан  еріп,  Манаспен  бірге 

жорыққа шығуы жөне кейін ол есім солардың ұранына айналуы ықтимал. 

Ер  Бақай  бірде  хан,  бірде  Манастың  ақылшысы  ретінде  көрсетіледі. 

Ә.Марғұлан Бақайдың Бесбалық үшін күрескен тарихи тұлға Бақа тарханмен 

сәйкесу  мүмкіндігін  айтады.  Ол  шын  болса  Бақай  —  түргештердің  көсемі. 

Түргештер  құрамындағы  тайпалар  кейін  қарлық  қағанатының  құрамына 

енгені  мәлім.  Сонда  Бақай  елі  қарлық  ру-тайпалық  бірлестігінің  бірі  болып 

шығады.  Тағы  бір  айтатын  нәрсе,  Бақай  мен  Ер  Қосайдың  замандас  болуы 

және  екеуінің  бірге  Манаспен  жорыққа  қатысуы.  Ал  осы  Бақай  мен  Қосай 

қазіргі  қазақтың  арғынының  тәнбі  софы  бөлігінен  тарайтын  қос  ру  ретінде 

қатар қойылады. 

Сонымен, таздардың телестермен бірге, қарлықтардың екінші бір үлкен 

тайпасы  тухсимен  қатар  аталуы  жөне  де  Саян  —  Алтай  таулы  өлкесінде 

орналасуы,  «Манас»  эпосындағы  сюжеттерге  енуі,  қазіргі  көптеген  түркі 

тектес  халықтардьщ  этникалық  құрамына  кіруі  оны  қарлық  қағанатындағы 

ташили атты ірі тайпамен сәйкестендіруге мүмкіндік береді. 

Қарлықтармен  туыстас  және  қарлық  жабғуының  қол  астында  халаж 

(қалаш  немесе  қалач)  тайпаларының  рулары  Іле  алабынан  Сырдарияға 

дейінгі 

жерлерді 

мекен 

етті. 

Қарлықтар 

мен 

қалаштар 

тайпалары»Оғызнамада»  бірге  қатар  айтылады.  Бұл  реттілік  Рашид  ад-дин 

шежіресінде де сақталады . 

Халаж  тайпалары  туралы  М.  Қашғари  өз  еңбегінде  аңыз  келтіреді. 

Онда:  «Е.  Зұлқарнайын  өскерімен  түркі  жеріне  келіп  кіргенде  22  адам 

отбасымен  жұртта қалып  қойған  екен.  Олар не істерін  ақылдасып  тұрғанда, 

өскер мен көштің артында қалып қойған екі еркекті кездестіреді. Ол екеуіне 

бұлар  Е.Зұлқарнайынның  көпке  қалмайтынын,  кететінін,  ал  өздерінің 

қалатындарын  айтады.  Сөйтіп,  «қалач»,  яғни  тоқтаңдар,  «қалыңдар»  деген 

мағынаны  білдіреді.  Кейін  сол  екеуі  «халаж»  деп  аталып  кеткен.  Е. 

Зұлқарнайын келген соң оларды көріп, түріктерге ұқсас екендігін айтады. М. 

Қашғари түркімендерді 24 тайпадан құралған дей келіп, кейін халаждардың 

екі тайпасының бөлініп кеткенін айтады (137,1,313). 

Қалаштар  қарлықтармен  бірге  олардың  оңтүстік-  батыс  жағын  ала 

орналасып,  қарлықтардың  конфедерациясына  кірген  болу  керек.  Жоғарына 

келтірілген  аңызда  олардың  сол  Е.Зұлқарнайын  келген  жағында,  жолында 

болғанын және шекарада жауды бірінші кездестіргенін меңзейді. 

 

«Қарлық» этнонимі мен этносы арақатынасы 

 

Белгілі  бір  этникалық  қоғамдастықтың  этнонимі  мен  этносы 

арасындағы  қатынасты  зерттеу  өте  күрделі  де  және  қажетті  мәселе  болып 

отыр.  Мұның  әсіресе,  әр  халықтың  ежелгі  ру-тайпалары  мен  тайпалар 

бірлестігін,  мемлекет  пен  халықтардың  қалыптасуына  дейінгі  тарихи 

кезендерін  жүйелі  қарастыруда  ерекше  мәні  бар.  Орта  ғасырларда  Орталық 

Азиядағы саяси-этникалық процестердің шым- шытырық кұрделі түйіндерін 

шешуде  этноним  мен  этностың  әр  тарихи  кезеңдерге  байланысты 

арақатынасын анықтаудың маңызы зор. Бұл ретте Ю.А.Зуевтің «біз көбінесе 

этнонимнің  тарихын  қарастырамыз  да,оның  иелерінің  тарихына  көңіл 

бөлмейміз»(85,1962,113) деуі орынды. 

Қарлықтардың VII-VIII ғасырлар Алтай мен Тарбағатайда «үш қарлық» 

этнонимімен тарих сахнасына шығуы» ал VІІІ-Х ғасырларда Жетісу бойында 

қарлықтардың  үстемдігі  мен  қарахандар  әулеті  тұсындағы  жөне  одан  кейін 

моңғол  шапқыншылығы  мен  олардың  ұлыстары  кезендеріндегі  «қарлық» 

этносы  мен  этнонимінің  араюзяынасы  біркелкі  болмай  өзгеріп  отырды. 

Алайда  қаңдай  да  болсын  халықты  этникалық  тұрғыдан  қарағанда  этноним 

мен  этнос  арасындағы  белгілі  бір  дәрежеде  тұрақты  сәйкестікті  де  естен 

шығаруға болмайды. 

Жоғарыда  айтылғандар  белгілі  бір  заңдылыққа  башнады.  Ғасырлар 

тереңіне шегінген сайын этноним мен этнос сәйкестігі арта түссе, керісінше, 

қазіргі  заманға  жақындаған  сайын  түрлі  тарихи  кезеңдерде  құрамына  жаңа 

мамноненттердің  енуіне  байланысты  этнос  түбірлі  өзгеріске  ұшырауы  да 

мүмкін.  Нәтижесінде  этнонимнің  алғашқыда  берген  мазмұны  кейін  өзгеріп, 

ол енді жаңадан қалыптасқан этникалық қоғамдастықтың атауына айналады. 

Сонымен  қатар  этникалық  қоғамдастықтың  ыдырауы  кезінде  оның  кейбір 

бөліктері  бұрынғы  атауды  бүтіндей  сақтап  қалуы  да  тарихта  жиі  кездеседі. 

Алайда  ол  атау  ендігі  жерде  жаңа,  тар  мағыналық  сипат  алуы  мүмкін. 

Мысалы,  Югославиядағы  словендерді,  Чехословакиядағы  словактарды  т.б. 

айтуға болады. 

IX  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  X  ғасырдың  бірінші  жартысында 

Орталық  Азияда  кеңінен  тараған  «қарлық»  этионимі  қарахандар  әулеті 

тұсында оның құрамындағы басты тайпалардың өз атымен (чигил, яғма т.б.) 

жеке дара бөлініп шығып, ірі күшке айналуы нәтижесінде жаңа, тар мағынаға 

ие болды. Бұған айқын дәлел ретінде 1129,1137- жылдардағы Мауреннахрда 

болған жанжалдарда тек хан әскерінің ғана қарлықтар болып аталуын айтуға 

болады. 

Қарлықтардағы  этникалық  қоғамдастықтың  дамуыңда  әлеуметтік-

потестарлық («Potestar»—латынша «өкімет» мағынасын білдіреді.) ұйымның 

рөлі зор болды. Бұл жағдайда әлеуметтік-потестарлық ұйымды қарлықтарды 

таза  ру-тайпалық одақтар  қоғамынан мемлекеттік  — саяси  ұйымға өткізуші 

көпір  ретінде  санауға  болады.  Алайда  қарлықтар  қоғамында  әуел  бастан-ақ 

саяси-  басқару  ұйымының  қалыптасуы  олардың  шаруашылықты  жүргізу 

ерекшелігіне  тікелей  байланысты  еді.  Сондықтан  қарлықтардың  әр  тарихи 

кезеңдерде  қалыптасқан  шаруашылық  —  мәдени  түрлілігі  мен  оған 

этникалық қоғамның түрлерінің сәйкестігіне және олардың ерекшелнетеріне 

тоқталу қажет. 

      Алтай  мен  Тарбағатайдағы  ру-тайпалардың

 бір орталыққа  бірікпей 

өмір  сүру  дөстүрінің  қалыптасуын  олардың  географиялық  орналасуы  мен 

соған  байланысты  шаруашылық  әдістерінің  ерекшелігінен,  саяси  жөне 

әлеуметтік жағдайларынан іздестіру қажет. Бұл орайда Л.Н.Гумилевтің пікірі 

ойға  қонымды.  Оның  айтуынша,  Тянь-Шань  етегі  мен  Тарбағатайдағы 

көшпелілердің  малды  жайлауға,  яғни  таулы  жайылымға  шығарғанда  әр  ру-

тайпа 

тар 

сай-шатқалдармен 

көтеріліп, 

жеке-жеке 

қоныстанды. 

Шаруашылықты  осылай  жекеленіп  жүргізу  олардың  саяси  құрылымдарына 

да ықпалын тигізді — хандықтың орнына тайпалық одақтар қалыптасты. 

Қарлықтар  бірлестігі  жоғарыда  айтылғандай  шаруашылық  өдістерін 

қолданғандықтан  біртұтас  хандық  құра  алмай,  тайпалық  одақ  түрінде  қала 

берді.  Ал  олар  VIII  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  IX  ғасырда  Алтайдан 

Жетісуға  келіп,  Орта  Азияда  үстемдік  еткен  кезде  шаруашылықтағы  келелі 

өзгерістер қарлық көшпелілерінің көп бөлігін отырықшылыққа бастады. 

Жалпы  ІХ-ХІІ  ғасырларда  Орта  Азияда,  Жетісуда  және  Оңтүстік 

Қазақстанда қалалардың өсуі мен отырықшылық мәдениеттің күрт өркендеуі 

байқалады.  Ал  көшпеліліктің  өзі  жартылай  отырықшылық,  қалалық 

мекендердің  көбеюі  т.б.  сияқты  белгілері  бар  үшінші  сатыдан  өтгі.  Оған 

айқын  дөлел  ретінде  тайпа  аттарының  қала  және  қалашықтарға  берілгенін 

көруге болады. ІХ-Х ғасырларға жататын жазба деректерде орташа көлемдегі 

қала  -  «Қарлық»,  «кішкене  қалашық  —  «Жікіл»,  қалашық  «Яғма»  және  т.б. 

туралы айтылады. 

Қарлықтар 

қоғамындағы 

әлеуметтік-экономикалық 

күрделі 

процестердің  басталғандығын  «Худуд  ал-алам»

 

шығармасында:  кейбір 

қарлықтар  —  аңшылар,  кейбіреулері  жер  өңдеушілер,  ал  тағы  бір  бөлігі  — 

малшылар,-  деп  хабарлауынан  көреміз.  Ал  қарахандар  әулеті  тұсында 

көшпелілер  мен  жер  өндеушілер  арасындағы  әлеуметтік  жіктелістің 

күшейгендігі  соншалық,  олар  өздерінің  жайылымдық  және  егістік  жерлерін 

бір-бірінен  қорғау  іс-  шараларын  жүзеге  асырды.  Х-ХІІ  ғасырлардағы 

қарахандар  әулеті  тұсыңда  коммендадиялық  институттардың  кеңінен 

таралуы  осының  айғағы  еді.  X  ғасырда-ақ  Испиджаб  аймағындағы 

егістіктерді  шапқыншылықтан  қорғау  үшін  дуалдар  тұрғызылғаны  жазба 

деректерде кездеседі. 

Қарахандар әулеті тұсындағы феодалдық қатынастардың барған сайын 

дамуы,  яғни  икталық  жер  иелеиудің  шығуы  мен  олардың  жеке  меншік 

ретінде  мұралыққа  қалдырылуы  және  коммендациялардьң  кеңеюі,  қарлық 

конфедерациясындағы  қауымдарды  одан  әрі  жіктей  тұсті.  Осындай 

әлеуметтік  жіктелістің  күшеюі  отурықшылықка  көшкен  қарлықтардың  бір 

бөлігін ірі икталық иелігі бар феодалдарға айналдырды да «әлсіз» беліқтерін 

коммендация  жұйесіне  кіргізді,  не  болмаса  қала  және  қала  маңында  ұсақ-

түйқ сауда-саттық немесе қөлөнермен айналысушылар қатарын толықтырды. 

Ал  көщпелі  бетінде  қалған  белігінде  феодалдық  қатынастың  мұндай 

дәрежеде  болмауы  олардың  арасындағы  әлеуметтік  жіктелісті  кешіктірді. 

Мұндай  жағдайда  «қарлық»  этнонимінің  қандай  күйге  ұшырайтынын 

қарастырып көрелік. Қарлықтардың отырықшылыққа көшкендері белгілі бір 

жаңа  әлеуметтік  статусқа  ие  болды  да  соған  байланысты  өзіндік,  удельдік 

әулет атымен, ал коммендацияға кірсе, соның күшті әулетінің атымен атала 

бастады.  Тек  көшпелілері  ғана  бұрынғы  ру-  тайпалық  құрылымды 

өзгертпегендіктен  де  сол  бұрынғы  «қарлық»  этнонимін  сақтап  қала  алатын 

еді. 

Қарлық»  этнонимінің  көшпелілерде  сақталынып  қалуына  тағы  бір 

себеп,  ол  қарахандар  әулетінің  және  ірілі-  ұсақты  удельдік  билеушілердің 

әскер ұстауымен байланысты еді. Қарахандар әулеті тұсында әскердің негізгі 

бөлігі мен қолбасшылар көшпелілерден құралды. Қызмет жасағандары үшін 

оларға  икталық  иелік  берілгенімен  мәңгілік  меншікке  қалдырылмады. 

Сондықтан  олар  икталық  жүйені  одан  әрі  дамытып,  мұралық  меншікке 

айналдыруды  көздеді.  Бұл  үрдіс  XI  ғасырда  басталып,  XII  ғасырда  күшейе 

түсті.  Алайда  иктаның  бұлай  дамуы  қарахандар  мемлекетінде  сепаратистік 

қозғалыстың  күшеюіне  әкеліп  соғатын  еді.  Сондықтан  Қарахан  әулеті 

иктаның  өз  әскері  арасында  дамуына  қарсы  болды  және  оған  тиым  салып 

отырды.  Оған  мысалға  Қарахандар  иктадарларының  құқығы  жөнінде  Низам 

ал-Мүліктің  халықтан  тек  занды  түрдегі  салықты  ғана  жинап,  басқа 

ештеңесін  де  тиіспеу  керек,  ал  халық  және  патшалық  —  сұлтандарға  ғана 

тиесілі деген сөздері дәлел (185, 34). Мұның өзі хан, сұлтан мен ірі удельдік 

иеліктердің  иелерінен  құралған  Қарахан  әулетінің  билеушілері  мен  әскер 

және  әскер  басыларының  арасында  қайшылықтар  туғызды.  Бұл 

қайшылықтың ақыры кейде әскер арасындағы көтерілістерге ұласып отырды. 

Шынында  да  қарлықтардан  немесе  шігілдерден  құралған  өскерлердің 

Қарахандар  әулетінің  билеушілеріне  қарсы  көтерілістері  икталык  жұйенің 

одан әрі мұралық меншікке қалдыру үшін күрестің күшейген уақытына, яғни 

XI -ХІІ-ғасырларға сай келеді. 1130, 1137-1141, 1158 және 1164 жылдардағы 

Қарахандар 

әулеті 

мемлекетіндегі 

қарлық 

әскері 

мен 

оның 

қолбасшыларының  көтерілістеріне  жеке  меншік,  қызмет  ету  статусы  және 

жер мәселелері себеп болғаны мәлім. Алайда, Қарахандар әулетінің билеуші 

хандары  олардың  құқыларын  шектеуге  тырысып  бақты.  Оны  1158-59 

жылдардағы  кидан  өміршісі  гурханның  өзіне  бағынышты  Самарқанд 

билеушісінен  қарлықтарды  қарусыздандырып,  олардың  отырықышлықпен 

айналысуы үшін Қашғарға жер аударуын талап етуінен көруге болады. 

Сөйтіп,  Қарахандар  әулеті  билігінің  соңғы  кезеңінде  шаруашылық 

әдістерінің  өзгешелігі  мен  мемлекеттің  ішкі  саяси-әлеуметтік  жіктелуі, 

селжұқтар  мен  қара  қытайлардың  сырттан  килігіп,  араласуы  және  діни 

қоғамдастықтарға бөлінуі нәтижесінде шектеліп, дараланып шыққан көшпелі 

қарлық  иеліктері:  Қаялық,  Алмалық,  Хазар  қарлықтары  болып,  «өзіндік» 

этнонимге  ие  болды.  Бұл  жерде  этнонимикалық  саралау  әдісін  қолдана 

отырып,  «қарлық»  этнонимінің  тарихи  кезеңдерге  байланысты  өзгерістерін 

анықтауға  болады.  Қарлықтардың  алғаш  тарих  сахнасына  шығу  кезеңінде  ( 

VII-  VIII-  ғ.ғ.)  «үш  қарлық»  болып  аталуы  саяси-географиялық  этноним 

ретінде  көзге  түседі.  Өйткені олардың орналасу  географиясына  байланысты 

«тау  етегіндегі  немесе  қырды  жайлағандар»  мағынасын  беретін  «қарлық» 

атауы  сыртынан  берілген  болса,  үш  тайпаны  саяси  одаққа  біріктіруіне 

байланысты «үш қарлық» атанып, жазба деректерде кездеседі. 

Ал  қарлықтардың  күшейіп,  түргештерден  кейін  Орталық  Азияға 

үстемдік  ету  кезеңінде  (VІІІ-ғас.  II-жартысы  —  X  ғас.)  жергілікті  ру-

тайпаларды  өзінің  құрамына  кіргізіп,  саяси  билікті  қолына  алған  соң, 

қарахандар  әулеті  тұсында  күрделі  шаруашылық,  әлеуметтік  және  саяси 

процестерге  байлаңысты  қарлық  этнонимі  бірте-бірте  тарылып,  тек  өзгере 

қоймайтын  дәстүрлі  шаруашылықден,  яғни  көшпелі  мал  шаруашылығымен 

айналысушылардың  және  солардан  шыққан  удельдік  кінәздіктер  мен 

хандардың  әскеріне  берілетін  атауға  айнала  берді.  Ал  Қарахандар  әулетінің 

билігі әлсіреп, мемлекеті ыдырай бастаған заманда сол атаумен бөлініп, жеке 

кінәздіктер құрған қарлық иеліктері «қарлық» этнонимін «өзіндік этнонимге» 

айналдырды.  Моңғол  шапкыншылығы  кезеңінде  қарлықтар  өзіндік 

этнониммен  аталып,  Шыңғыс  хан  мен  оның  ұрпақтарының  жорықтарына 

қатысты.  Бізге  белгілі  бір  этникалық  қауымдастықтың  ыдырауына 

байланысты  оның  кейбір  жекеленген  бөліктерінің  бұрынғы  атауды  тар 

мағынада сақтап қалу мүмкіндігі бар екені белгілі. Бұл кұбылыстың әсіресе 

сол  ыдыраған  этникалық  қоғамдастықтың  географиялық  тұрғыдан  шеткі 

аймақтарында, сыңарларында көрініс береді. 

Белгілі  бір  дәрежеде  жоғарыда  айтылған  құбылыс  «қарлық» 

этнонимінің  де  Қарахандар  әулетінің  пайда  болуы  қарсаңында  сол 

мемлекеттің  негізін  құрушы,  біріктірушілердің  аты  болса,  ал  ол  мемлекет 

ыдырағанда оның шеткі аймақтарында кінөздік құрған бөліктерінде (Қаялық, 

Алмалық,  Хазар  қарлықтары)  өзіндік  этноним  ретінде  сақталуымен 

қайталанады. 

«Қарлық»  этнонимінің  мағыналық  тұрғыдан  өзгеріске  ұшырауына 

қарахандар  әулеті  тұсындағы  халықтардың  наным-сенімдері  тұрғысынан 

жіктеліп,  діни  қоғамдастықтардың  қалыптасуы  да  үлкен  ыкпалын  тигізді. 

Қарлық  конфедерациясындағы  тайпалар  сол  кездегі  белгілі  бір  діни 

қауымдастыққа кіргені жазба деректерде жиі кездеседі. Қарлықтардың билігі 

тұсында  Орта  Азияда  христиандық,  буддистік,  манихейлік  жіне  ислам 

діндері  кеңінен  тарады,  ал  Қарахандар  әулетінде  ислам  мемлекетгік  дінге 

айналды.  Қарлық  конфедерациясындағы  тайпалар  мен  соғдылықтар,  қала 

тұрғындары араласып, белгілі бір діни қауымдастыққа бөлінеді. Нәтижесінде 

олар  жаңа  атауларға,  яғни  этнонимдерге  ие  болды.  Мысалы,  оғыздар  мен 

қарлықтардың  исламды  қабылдаған  бөлігінің  «түрікмен»  болып  аталуы 

осының  айғағы.  Қаладағы  және  қала  маңындағы  қарлық  тайпаларының 

белгілі бір дінге, оның ішінде әсіресе исламға енуі олардың отырықшылыққа 

көшуімен бірге жүрді. Қарлықтардың Құлан қаласында мұсылмандар болып, 

жер өңдеумен айналысатындықтары туралы хабар осыған дәлел (207, 97). 

Сонымен  қорыта  келгенде  V-XIII  ғасырлар  аралығында  қарлық 

этносының  бірнеше  даму  кезеңдерінен  откенін  байқаймыз:  1.  V  -  VІ 

ғасырларда Ішкі Азияда қарлықтар өзінің басты тайпасы  — «було» атымен, 

этникалық  дамудың  ғұндық  кезеңінің  бір  конгломераттық  керінісі  ретінде 

бөлініп шыққан деуге негіз бар. Оған дәлел ретінде Суй әулетінің тарихында 

(581-618  жж.),  яғни  V  ғасырдың  орта  шеніне  байланысты  жылнамада 

Алтайдың  етегінде  мекендеген  бұлақ  (було)  тайпасы  туралы  хабарын 

келтіруге болады. 2. VII-VIII ғасырларда үш тайпадан құралған «үш қарлық» 

бірлестігі  атауымен  Түрік  қағанаты  үстемдігіне  қарсы  күресушілердің  бірі 

болды.  Бұл  кезде  қарлық  құрамына  бұлақ,  шігіл  және  ташлы  тайпалары 

кіргені  белгілі.  3.  VIII  ғасырдың  ортасынан  бастап  қарлықтар  батысқа 

жылжып, бұрынғы «Он оқ» елі мен» түргештердің ру-тайпаларын біріктіріп, 

конфедерация  құрады.  Осы  кезеңде  қарлық  бірлестігінің  кұрамында  тоғыз 

ру-тайпалық  топ  болғаны  мәлім.  4.  ІХ-Х  және  XI  ғасырларда  қарлық 

конфедерациясындағы  тайпапар  өзара  және  көршілес  орналасқан  оғыз,яғма 

және  соғдылармен  үздіксіз  этно-саяси  қарым-қатынаста  болды.  5.  ХІІ-ХІІІ 

ғасырларда  қарлықтар  Қараханидтер  мемлекетінің  ыдырауына  байланысты 

жеке  кінәздіктер  құра  бастағанда  моңғол  шапқыншылығына  ұшырады. 

Сөйтіп,  қарлықтардың  өздерінің  этникалық  дамуында  халық  болып, 

қалыптасу  процесі  моңғол  шапқыншылығы  салдарынан  тежелді.  Бұдан 

былай қарай қарлық қоғамы өзіндік даму жолымен емес, бөліну, басқа түркі 

тілдес  халықтардың  қалыптасуына  белсене  қатысуымен  сипатталады.  Бұл 

кезеңде  қарлықтар  этникалық  дамудың  басқа  таксономикалық  дәрежесінде 

болды.