ҚҰрамы әшімбаев М. С., кеңес төрағасы Асқаров Ә. А, жауапты хатшы
жүктеу/скачать 2,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абылай хан
- Айқабақ
- Әлмисақ
- Баһра
- Дәуіт
- Жеделдес
- Күрзі
- Құжыра
- Сұбханәке
- Құлжа
- Мысыр
- Васильев Александр Васильевич
- Иштван Мандоки Қоңыр
- Лютш Яков
Шешуі: ұста келісім шарттағы бір мың сексен теңгені тең
етіп алтыға бөліп, соның бір бөлігін ғана көрікші жігітке бер- ген. Басқасын «бес бересі» ретінде ұстап қалған. Көрікші жігіт бір жүз сексен теңге алған.
2274. МАл АйыРБАСТАУ Қойлы шаруа малын ірілендіруді ұйғарады. Түйесі, жылқысы және сиыры бар ауылдасына барып, оған өз шеші- мін білдіреді. Ауылдасы келісе кетеді. Сәл ойланып отырып, ол сауын малының қойға кесімді санын термелеп төгеді. —Інгенімнің әр жілігі—екі қой, биемнің екі жілігі—үш қой, ал сиырымның әр аяғы бір қой,—дейді мал иесі. —Жарайды, келістім,—деп уақ алды шаруа қолын береді. Келісім бойынша шаруа қойларын айдап апарып береді де, айырбасқа алған атқа мініп, інген мен сиырды жетелеп үйіне оралады. Шаруа айырбасқа барлығы қанша қой берді?
қой, сиырға—төрт қой, барлығы қырық алты қой берген. 2275. ЖЕРДЕН ЖЕТІ ҚОЯН ТАПҚАНДАй... Бір аңшы қартайған шағында қақпанын баласына тапсырады. —Мына үш қақпан мені қырық жыл асырады,—дейді ол ұлына.—Бұл үшеуі сенің балаңның баласын да аш қылмайды. 396 396
397 ЖұМБАҚ ЖАУАП —Жарайды, көке,—деп бала үш қақпанды, сонша темір қазықты, әрқайсысы бір құлаш келетін шынжырды қабылдап алады. Бала тұтасқан қалың шеңгелдің ішіне қақпандарын құрып, бәрін шөп-шаламмен жауып қайтып келеді. Келесі күні таңертең үш қақпаның біреуіне ғана қоян түседі. Оны алады да, қақпандарын қайта құрып кетеді. Ертеңіне қақпандарына келіп, тағы бір қоян алып қайтады. —Екі күнде әкелгенің екі қоян, жерден жеті қоян тапқандай қуанасың, бала...,—дейді әке бала тіршілігіне көңілі толмай. —Қалайша, көкек, бір қақпанға екі қоян түссе де, жеті қоян болмайды ғой,—дейді бала әке сөзіне таңданып. Әке сол күнгі түнде қақпанды өзі құрып, жиырма бір қоян ұстап әкеледі. Бала қоян санын үш қақпанға бөліп, «әрқайсысына жеті қояннан түскеніне» қайран қалады. —Олай емес... Екінші қақпанға—бірінші қақпаннан екі қоян көп, ал үшіншісіне қарағанда екі қоян кем түсті,—дейді әкесі.
«Қай қақпанға қанша қояннан түсті екен?»—деп бала ойла- нып қалыпты. Шешуі: Ең аз түскені—бірінші қақпан. Бірінші қақпанға қарағанда, екінші қақпанға екі қоян, ал үшіншіге төрт қоян артық түскен. Егер үш қақпанға түскен жиырма бір қояннан алты қоянды шығарып тастасақ, қалған он бес қоян қалған әр қақпанға тең бөлінеді. Түні бойы қақпандарды бірнеше рет құрғанда бірінші қақпанға—бес қоян, екіншіге жеті қоян, үшіншіге тоғыз қоян түскен.
2276. ЖұМБАҚ ЕСЕП Көпті көрген қария немересін есепшілікке баулу мақсатымен жас баланың жадына тез жазыла кететін жұмбақ есептерді жиірек айтып жүреді. —Алты аяғы бар, тал таяғы бар, арқасында құйрығы бар. Ол не нәрсе?—дейді ата бір күні. —Ол кәдімгі таразы,—деп немересі бірден жауап береді.
398 ЖұМБАҚТАР 398 399
Шал немересінің тапқырлығына қуанып, тағы бір жұмбақ есеп айтады: —Он екі түйе, он жылқы. Тоғыз сиыр, бес ешкі. Екі қоян, үш түлкі. Таба алмасаң, бол күлкі. Бала санын есептеп, «бәрі қырық екен» дегенде, шалдың өзі күліп жібереді. Қария немересінің нені білмегеніне күлді?
көтеретін мезгілін көрсеткен еді. 2277. ӘБЖӘД САНыМЕН Ертеректе жеті ауылдың ел-жұрты бас қосқан жерде үлкен айтыс болады. Жиналған халық аңшы жігіт пен салауатты қыздың өлеңдеріне барынша ден қояды. Қыз жігіттен қай айда туғанын өлеңмен сұрайды.
Сары көлдің бар екен алпыс қазы, Сол қаздардың екі жүз балапаны. Тоғыз үйрек, дәл елу қасқалдағы, Артық-кемсіз айтқаным әбжәд саны. Ақын қыз әбжәд саны бойынша қай сан қандай әріпті білдіретінін бірден түсіне қояды. Жігіт жұмбақ өлеңді тез шеш- кен қыздан қанша жасқа келгенін сұрайды. Қыз: Бір қызға жеті жігіт зар болады, Екі жаман қосылса, сор болады. Жасымды артық-кемсіз мен айтайын, «Зальға» «дальды» қоссаңыз сол болады. Жігіт қай айда туған? Қыз неше жасқа келген? Шешуі: Әбжәд саны бойынша алты саны—«с», екі жүз— «р», 9 саны—«т», елу—«н» әріптерін білдіреді. Әріптердің оқылуы бойынша бұдан «саратан» айының аты шығады. («а»
398 398
399 ЖұМБАҚ ЖАУАП әрпі қосып оқылады) Ал ескі араб әліппесі бойынша «заль» әрпінің әбжәдтық саны—тоғыз, «дальдікі»—сегіз. Жігіт саратан айында туған, қыз он жеті жаста. 2278. АлАңҒАСАР АлыП Ақыртас ғимаратының үнсіз, тілсіз жатқанына талай- талай ғасыр болды. Бірақ сол ғимараттың ірге тасын қалаған Алаңғасар есімді алып жігіт туралы әлі де әңгімеленеді. Атан түйе тарта алмайтын ауыр тасты арқан бойы жерге лақтырып жіберетін алып жігіт күндердің күнінде Түйме есімді ару қызға ғашық болып қалады. Бірақ сүйген қызына қосыла алмаған жігіт қатты күйіктен бері жүр десе, әрі жүретін, отыр десе, тұратын, кел десе, келмейтін, келме десе, келетін кеселге ду- шар болады. Сол заманда Тараз шаһарының іргесіндегі Талас өзені тасып, халық әбігершілікке түседі. Шаһар әкімі: «Тасқынды Алаңғасар алып қана тоқтата алады»,—деп, оған адам жібереді. «Алып маған келмесін, қолына кетпен алмасын, Таласқа тоған байлап, көпір салмасын»,—деп сәлем айтады әкім. Арнайы жіберілген адам Алаңғасарға сәлемдемені сол күйінде айтады. Теріс айтылған сөздің оңына тақ тұратын алып қолына кетпенін алып, жол серігімен Таразға қарай жол шегеді. Он екі шақырым жүрген кезде қарсы жолыққан біреу оған: «Әкім тез келсін деп жатыр»,—дейді. Алып кілт артқа бұрылып жүріп кетеді. Серігі оны екі шақырым жерде қуып жетеді де: «Әкім келмесін деген»,—дейді. Енді ол шаһарға қарай қайта беттеп, бес шақырым жүргенде қарсы жолыққан тағы біреу: «Әкім келсін деді»,—дейді. Жол серігі қуып жетіп, «келмесін» деген сөзді қайталап айтады. Енді алып серігімен он бес шақырым жер жүріп, әкіміне келеді. —Алып ұзақ жүріп кешігіп келді ғой, қанша шақырым жол жүрді екен?—депті әкім төңірегінде отырғандарға. Екі қаланың арасы қанша шақырым? Алаңғасар алып қанша шақырым жол жүрген?
әрлі-берлі елу төрт шақырым жүрген. 400 ЖұМБАҚТАР 2279. ҚыРыҚ ҚАРАҚШы Талас өзенінің бойында егде зергер қоныс теуіп отырыпты. Есепке жүйріктігіне, болжампаздығына қарап, халық оны Абыз деп атапты. Бір күні оның үйіне қырық қарақшы келіпті. —Сенде тай тұяғындай сом алтын бар екен, соны алуға келдік,—дейді дүрсілдеп қарақшылар нояны. —Жұдырықтай алтыным бар екені рас,—дейді сонда Абыз.—Бірақ сендер қырық екенсіңдер, бәріңе бөлгенде ол түк те болмайды. Кім де болсаң біреуің алыңдар. —Қалайша?—деп сұрайды қарақшылардың бірі. —Бәрің көк шалғынға дөңгеленіп отырыңдар. Қатарларыңа қырық бірінші болып мен де отырайын. Одан соң іштеріңдегі біреуіңнен бастап оңнан солға қарай бір, екі, үш... деп санай бастаймын. Кімде-кім он болып шықса, сол алтыннан күдер үзсін.
Қарақшылар Абыздың ұсынысын қабылдап, бәрі алқа-қотан дөңгеленіп отырады. Оларға алтын иесі де қосылады. Содан соң ол оң жағындағы «пәлен» адамды бір деп санап, он болған адамды орнынан тұрғызды. Одан әрі санағанда тағы бір онын- шы адам тайып тұрады. Сол тәртіппен қырық рет айналдырып санағанда Абыздың өзіне он саны келмейді. Уәде бойынша ал- тын Абызда қалады. Қырық рет дөңгеленіп санағанда он саны Абыздың өзіне неге келмеді? Ол санауды қалай жүргізген және өзінен бастағанда нешінші адамды «бір» деп санаған? Шешуі: Абыз өзінің оң жағынан жеті адамды тастап кетіп, сегізінші «бір» деп, одан, әрі қарай келісілген шарт бойынша, бірден бастап онға дейін қайталап санай берген. Он саны дәл келген адам қатардан шығып қалады. Осылайша, онға дейін әр реткі санағанда қырық қарақшының біреуіне он саны келіп отырған. 400 26-298*
ТОМҒА ЕНГЕН МӘТІНДЕРДІң ДЕРЕККӨЗДЕРІ Қазан төңкерісінен бұрын ы.Алтынсарин, Я.лютш, М.П.Мелиоранский, А.В.Васильев, Г.Н.Потанин, Ә.Диваев т.б. жұмбақ үлгілерін жинап бастырған. Әсіресе Я.лютш пен А.В.Васильев жинаған жұмбақтар ауқымды. 1883 жылы Я.лютштің құрастыруымен шыққан «Киргизская хрестома- тия» атты жинаққа Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) маңындағы қазақтардан жазылып алынған 146 жұмбақ енсе, А.В.Васильев 1900 жылы бастырған «Киргизские загадки» атты кітапшаға Торғай өңірінен жиналған жүз қырық жұмбақ кірген. Ертеректе хатқа түскен қазақ жұмбақтары қолжазба күйінде Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында тұр. Сондағы жұмбақ мәтіндері сақтаулы тұрған папка шифрлері—152, 210, 246, 259, 298, 302, 472, 685, 711, 799, 1070, 1071, 1072, 1073, 1075, 1078, 1444, 1885. Бұлардың ішінде 1448 және 1078 нөмірлі папкалар түгелдей жұмбақтардан тұратын болғандықтан, осы екеуіне сипатта- ма беріп өтпекпіз. 1448-шифрлі папкадағы 5 дәптер ішіндегі жұмбақтар саны жағынан қомақты: 1-дәптер, Ә.Диваев жинаған, араб әрпінде; 2-дәптер, 1927 жы лы жиналған, араб әрпінде, жинаушысы—Қожантай деген; 3-дәптер, 1945 жылы түскен, араб әрпінде, жинаушысы— Қожантай деген; 4-дәптер, араб әрпінде, 1945 жылы түскен, жинаушысы—Ж.Жантөбетов; 5-дәптер, араб әрпінде, жинау- шысы—Ілияс Жансүгіров, 1941 жылы қорға өткізген— Ғабитова Фатима, жұмбақ саны—134. 1078-нөмірлі папкадағы 20 дәптер түгелдей жұмбақтар. Жинаушылар—М.Хакімжанова, Ә.Марғұлан, Т.Байтаңатов, С.Әздембаев, Х.Байсов, И.ұйықбаев, А.Шамкенов, Ф.Ғабитова,
404 ЖұМБАҚТАР 404 405
Т.Әлпейісов, Р.Тоқтаров, К.Байкотов т.б. Дәптерлер ішін- дегі көлемі жағынан ауқымдысы—15-дәптер, жинаушысы Ф.Ғабитова, қолжазба 1941 жылы түскен, араб әрпінде, жұмбақ саны біршама. Жұмбақтың қыруар үлгілері қатталған орын—М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба қоры. Жұмбақ мәтіндері тіркелген папкалар—127(5д); 131(1д); 135(3д); 137(7д); 137(9д); 138(1д); 140(4д); 142(2д); 142(4д); 142(6д); 142(8д); 143(12д); 144(2д); 144(8д); 146(13-14д); 153; 155(2д); 174; 187; 193(5д); 222; 242; 258(4д); 262(10д); 290(4д); 301(4д); 303(6д); 315(12д); 316; 321(6д); 341(13д); 341(24д); 356(2д); 396(1д); 481(1д); 481(5д); 481(15д); 484(3д); 485(3д); 485(5д); 485(8-10д); 526(2д); 611(3д); 611(5д); 612; 613; 621; 622; 669(3-4д); 683(7д); 683(12д); 684(2д); 696(2д); 746(12д); 754(1д); 780(5д); 818; 853(3д); 879(5д); 879/8-9; 879/14; 881(10д); 885; 894(12д); 896; 910/4; 910/5. Бұл жұмбақтарды жинауға түрлі мезгілдерде Б.ысқақов, С.Ордалиев, Ш.Кәрібаев, Т.Сәрсенбеков, Т.Сыдықов, Н.Төреқұлов, С.Бүкіров, Б.Қасымбаев, Б.Адамбаев, С.Сауытбеков, М.Тілеужанов, К.Тәкежанов, М.Байбатыров, Х.Өтеғұлова, Р.Ахметов т.б. ат салысқан. Қазақстан Республикасы ұлттық кітапханасының си- рек кітаптар бөлімінде тұрған 398. Т-29 шифрлі дәптердегі жұмбақтар саны—173. Бұл араб әрпіндегі қолжазба бөлімге 1935 жылы түскен, жинаушысы—Тойшыбайұлы. Венгриялық ғалым, профессор Мандоки Қоңыр Ишт- ван 1966 жылдан бастап Моңғолияның Баян-Өлгей, Қобда аймақтарында тұратын қазақтар ортасында он үш мәрте болған, соның нәтижесінде жинаған жұмбақтарының қол жаз- басы марқұмның қазір Будапештте тұратын жұбайы Айша Мақсұмқызының қолында сақтаулы. Біз М.Қ.Иштван жинаған жұмбақтардың қолжазбасының көшірмесін пайдаландық, оның саны—237, бірақ бұл көшірме толық емес, ал профессор архивіндегі жинақталған жұмбақтар саны бұдан көп. Қазақ жұмбақтарын кезінде ұлт мәдениеті ғылыми- зерттеу институтының ғылыми қызметкері болып жұмыс атқарған белгілі жазушы Зейін Шашкин 1934 жылы баспаға даярлағанмен, шығарып үлгермеген. Басылымға З.Шашкин- нің өзі алғыс сөз жазған. Оның осы әзір тұрған жұмысын
404 404
405 ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР жария лауға репрессияға түсіп, айдалып кетуі себеп болған тәрізді. Қазір осы еңбектің латын әрпіндегі қолжазбасы Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы. З.Шашкин жұмбақтарды ел аузынан жинап беру- ге көмектескен азаматтардың есімін атайды, олар: Ахметұлы Мағзұм (Баянауыл ауданы); Бегалыұлы Сапарғали (Қар қара лы ауданы); Сарыбайұлы Жанғали (Алматы). Осы қолжазбаны 1940 жылы жарыққа шыққан «Қазақ жұмбақтары» атты кітаппен салыстыра қарағанымызда, екі нұсқаның арасында көп айырмашылық жоқ екенін аңғардық, тек кітапта қолжазбадағы діни жұмбақтарға арналған бөлім алынып тасталған. Кітапты құрастырған—Сәрсен Аманжо- лов, алғы сөзін жазған—Мұхтар Әуезов. З.Шашкиннің дайын қолжазбасы пайдаланылғаны айқын байқалады. Ғалымдар жұмбақ мәтіндерін көпшілік назарына тезірек ұсыну қа- жеттілігін сезіп, алайда халық жауы ретінде ұсталып кеткен азаматтың атын ашық көрсете алмай, саналы түрде осындай қадамға барып, С.Аманжоловқа құрастырушылық міндетін жүктеуге мәжбүр болған деп шамалаймыз. 1940 жылғы топтамаға 818 жұмбақ кіріп, олар мазмұнына сәйкес жиырма тақырыпқа жіктелген. Осы кітап 1959 жылы Телқожа Жанұзақовтың толықтырумен (Мұндағы жұмбақ саны—929) қайта басылды. 1980 жылы Қытайда «Шынжаң халық баспасынан» шық қан «Қазақ жұмбақтары» атты кітап қазақстандық басылым дарды қайталаумен шектелген. 1994 жылы Тәшкен қаласынан Қыдырәлі Саттаровтың құрастырумен жарық көрген жұмбақ топтамасына бұрыннан мәлім жұмбақтармен бірге, Өзбекстан қазақтары арасынан және Қазақстанның Оңтүстік өңірінен жиналған 506 жұмбақ енген. Томды даярлау кезінде жоғарыда көрсетілген басылымдар мен қолжазба қорындағы материалдар пайдаланылды. Сон дай- ақ «Балдырған», «Мәдениет және тұрмыс» т.б., Қытайда жа рық көретін «Шалғын», «Мұра» журналдары беттерінде, Моңғол қазақтары фольклоры негізінде құрастырылған «Халық жыр- лары» (Өлгей, 1970, әзірлеген—Кабидаш Қалиасқарұлы), «Жұмбақтар» (Өлгей, 1976), «Қара өлең» (Алматы, 1989, құ- растырған Оразақын Асқар), қазақы атаулар мен байламдар
406 ЖұМБАҚТАР (Алматы, 2006, құрастырған Жәрдем Кейкін) атты кітаптарда басылған материалдар т.б. басылымдар назарда ұсталды. «Қара сөз жұмбақтар» бөлімінде өзіміз ел аузынан, басылым беттерінен жиналған материалдардан тыс 1987 жылы жарық көрген «Қырық қазына» (құрастырған Әкбарбек Доспамбе- тов) кітабы түгелдей, «Қазақтың ұлттық ойындары» атты кітабынан (Алматы, 1991, құрастырған Е.Сағындықов) бірен- саран жұмбақ есептер кіргізілді. Ш. Керім
406 МӘТІНДЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН ТАРИХИ ЖӘНЕ ДІНИ ЕСІМДЕР
қайраткері, қолбасшы және дипломаты. Арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары Қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнібек, кейін ер Есім хан, Жәңгір хан. Абылай—Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгірдің екі әйелі болған: біріншісі—қазақтан Уәлибақы, қалмақтан—Тәуке хан туады. Уәлибақыдан Абы- лай. Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін ба- тыр болған. Тұтқындарды аямай жазалағандықтан «қанішер Абылай» атанған. Абылайдан—Көркем Уәли, одан—Абылай (Әбілмансұр) туады. Ол «Ақтабан шұбырынды» жылдарын- да жетім қалып, үйсін Төле бидің қолында тәрбиеленеді. Аш- жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап, Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Жаугершілік заманның талабы Абылайдың ел өміріне ерте араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетей жыраулардың мәліметтеріне қарағанда, Абылай хан жиырма жасында қан майданда ерлігімен көзге түскен. Қалмақтың батыры Шарыш- ты жекпе-жекте өлтіруі абыройының өсуіне себепші болады. «Абылайлап» жауға қарсы шыққан Әбілмансұрды жеңіс- тен кейін Әбілмәмбет хан шақыртып алып танысады. Таныса келе туысқан адам болып шығады да, кейінірек хандық тағын Абылайға (Әбілмансұр) береді. Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани мұрасынан еркін сусындаған дарынды күйші ретінде де белгілі. Оның «Ақ толқын», «Алабайрақ», «Шаңды жорық» т.б. күйлері сақталған. Жетпіс жасында жорықтан келе жатып, Арыс өзенінің жағасында қайтыс болған. Сүйегі Түркістандағы Қожа Ахмет йасауи кесенесінде жерленген. 408 ЖұМБАҚТАР 408 409
Әзірейіл—Аллаға жақын періштелердің бірі, жан алғыш періштенің есімі. Адамды жаратар алдында Алла жердің әр тұсынан саз әкелуге періштелерін жұмсайды. Жер оларға қарсылық көрсетеді. Жәбірейіл де, Мекайыл мен ысрапыл да жерден бір шөкім саз үзіп ала алмайды. Бұл шаруаны Әзірейіл ғана атқара алған, осы қаталдығы үшін ол жан алғыш бас періште болып тағайындалған. Адамға ажал мезеті жеткен кез- де Алла Тағаланың жанында өсіп тұрған ағаштан әлгі адамның есімі жазылған жапырақ үзіліп түседі. Әзірейіл қырық күн мерзім ішінде сол адамның жанын алуға тиіс. Ғайса (Иса)—Пайғамбар аты. Құран Кәрімде Иса пайғам- барға біраз орын берілген, оның анасы Мәриям хазіретке арналған сүре бар. Алайда, ислам қағидасы бойынша, Иса [а.с.]—бар болғаны Алланың сүйікті құлы, «кітап түсірілген» төрт пайғамбардың бірі. Христиандар Исаны Құдайдың ұлы деп есептейді, оның өзін Құдай дәрежесінде дәріптеп, оған құлшылық жасайды.
лердің бірі, Алла мен пайғамбарлар арасында жүріп, оларға Алланың аянын айтушы. Ол Алла Тағаланың әмірімен Мұхаммедке (с.ә.с.) келіп Құран аяттарын жеткізген. Жәбі- рейіл Адам атаға бейіштен қуылғаннан кейін де қамқор болған, Нұхтың құтылуына көмектескен және оның ұлы ыбраһымды құтқарған. Жүсіпке көп тіл үйреткен, Дәуітті сауыт жасауға баулыған, сонымен қатар Сүлейменге көмектесіп, Зәкарияға Жақияның қашан дүниеге келетінін болжап берген.
пайғамбардың бірі. Аңыз бойынша Мұса (ә.с.)—Алла Тағаламен тілдескен және онымен жүздескен бірінші пайғамбар (Адам атадан соң). Алғаш рет Алла Тағала Мұса (ә.с.)-ға Мысыр маңында «от» болып көрінеді. Оны перғауынға (фараон—Мысыр патшасының атағы, титулы) өзінің елшісі етіп жіберетінін, перғауын елінде бір Алланың жолын уағыздауы тиісті екенін білдіреді, көмек ші етіп, оның бауыры Харонды қосады… Алла Мұсаға «Өз халқыңды Мысырдан түн жамылып алып шық» деп бұйырады. Мұса таяқ сермеп қалғанда теңіз қақ жа- рылып, ашылады. Израилдықтар сол жолмен өтіп шығады. Перғауын мен оның қалың қолы жеткен кезде теңіз тұтасып
408 408
409 ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР кетеді де, олар суға батып өледі. Тек күнәсін мойнына алған перғауын ғана кешірім алып аман қалады. Мұса өз халқын бас- тап, шөл далаға шығады. Сол жерде таяғының құдіретімен он екі бұлақтың көзін ашады. Алла Тағала оның тілегін қабыл алып, адамдарына азық береді. Мұса Алла Тағаламен екінші рет Синай тауында кездеседі. Алла Тағаламен сөйлескендіктен, Мұса пайғамбарды Мұса Кәлим (Алламен тілдесуші) деп дәріптеген. Мұхаммед—ең соңғы Пайғамбар, ислам дінінің негізін са- лушы. Мұхаммед (с.ә.с.) 570 жылы Мекке қаласында дүниеге келген. Пайғамбардың әкесі Абдулла Мұхаммед өмірге кел- мес тен екі ай бұрын қайтыс болған. Ал анасы Әмина Алла ел- шісі алты жасқа толғанда дүниеден өтеді. Мұхаммед Мұстафа (с.ә.с.) алғашында сүт анасы Халиманың, онан соң атасы Ғабдулмүтәліптің, ол қайтыс болған соң ағасы Әбутәліптің тәрбиесінде болған. Алғашқы уахи хазірет Мұхаммед Меккеден үш шақырым жердегі Хира үңгірінде ғибадат етіп отырған түні таң алдын- да рамазан айында түсті. Мұхаммед 610 жылдары 40 жасында Алланы, яғни бір Құдайға табынатын дін—исламды уағыздай бастайды. Мұхаммед (с.ә.с.) ислам дінін жария еткенде арабтардың ба- сым көпшілігі пұтқа табынатын. Олар ислам дініне қарсылық білдіріп, түрлі қастандық жасады. Сондықтан б.д. 622 жылы Мұхаммед (с.ә.с.) өзінің жақтастарымен бірге Меккеден Мәдине қаласына қоныс аударады. Бұл жыл ислам жыл санауының басы деп есептеледі. Оның арабша атауы—«хижра», яғни «қоныс ау- дару» деген сөз. Мұхаммед (с.ә.с.) бин Абдулла 633 жылы Мәдине қаласын да қайтыс болды. Салых—Алланың самуд халқына жіберген елшісі. Құранда көрсетілгендей, ол халықты тек бір Аллаға сиынуға, өзін соның өкілі деп тануға шақырған. Самудтықтардың азғантай тобы ғана айтқанына сеніп, болжам жасайтын тоғыз адам басқарған билеушілерге ерген көпшілік оны жай ғана сиқыршы деп та- нып, түнде өлтірмек болып келіседі. Алла оларға ешқандай қастандық жасауға болмайтын белгі ретінде інген жібереді. Ол емін-еркін жайылып, самудтықтар оны уақытылы суарып тұруға тиісті болды. Бірақ бұл шартқа көнбей, олардың ішіндегі
410 ЖұМБАҚТАР 410 411
ең қатыгезі сіңірін кесіп, ақырында жаншып өлтіреді. Салых олардың үш күннен кейін найзағай ұрып, жазаға ұшырайты- нын жария етеді, Тәңірі қаһарынан барлығы да жан тапсырады. Салых пен оның соңына ергендер аман қалған. Сүлеймен—пайғамбар, Дәуіт пайғамбардың ұлы. Шамамен б.д.д. 965-928 жылдары бұрынғы Иудей патшалығын билеген деп есептеледі. Сүлеймен Иерусалим қаласындағы Яхус хра- мын салдырған. Аңыз бойынша, Дәуіт пайғамбардың отыз ұлы болған. Бір күні Алла Тағаланың әмірімен әлгі ұлдардың бәрі де бірдей қаза болыпты. Сонда Дәуіт еш абыржымай, сабыр сақтап, Алла Тағалаға одан сайын ғибадат еткен. Осыған разы болған Жаратқан Ие Дәуіт пайғамбарға «отыз ұлға татитын» бір ұлды, яғни Сүлейменді береді. Сүлеймен мұсылман елдерінің ертегі, дастандарында «аң мен құстың, пері мен жынның, жан-жануар, құрт-құмырсқаның тілін білген» деп дәріптеледі. Ибраһим (ыбраһым)—пайғамбар аты. Құдай жолын алғаш уағыздаушы, арабтар мен еврейлердің ортақ атасы. Ең көп тараған аты—халил Алла (Алланың досы). Ол жастайынан-ақ өзінің тайпаластары мен әкесі Азар табынған пұтқа сенудің мағынасыздығын түсінеді. ыбраһым әуелі күнге, айға, жұлдызға сенеді, содан соң бір Аллаға деген сезімі оянады. ыбраһым өзінің сезімін әкесіне және халқына түсіндіре алмайды; со- нан соң қасиетті орындарға кіріп, бірнеше пұтты зақымдайды да, келгендерге мұны ең басты пұт жасады дейді. Олардың өз сөзіне сенімсіздігін пұтқа сенімдерінің жалғандығынан деп түсіндіреді, бірақ оның уағызын олар түсінбейді. ыбраһымды патшаларына алып барады, ол оны өртеп жіберуге бұйырады. Алайда Алла Тағала өзінің пайғамбарын, оған сенген лұтпен бірге құтқарып қалып, Палестинаға апарып орналастырады. Бірде ыбраһымға лұт орныққан қаланың опасыз тұрғындарын жазалауға бара жатқан періштелер келеді. Олар ыбраһымға өзінің және әйелінің қартайғанына қарамастан, ұлды бола- тынын болжайды. ыбраһым өзінің ұлы ысмайылмен бірге Меккедегі әл-Қағбаны салады. Бірде оған түсінде Алла Тағала өз ұлын құрбандыққа шалу жөнінде аян береді. ыбраһым да, ұлы да бұған әзір еді, бірақ Алла олардың сыннан өткендерін ескеріп, құрбандыққа шалу үшін көк қошқар береді. ыбраһым Алладан өлімге жан бітіретін қасиетін көрсетуді сұрайды. Оған
410 410
411 ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР төрт құстың қалдығын төрт тауға апарып қою тапсырыла- ды. Алла Тағала шақырғанда әлгі төрт құсқа жан бітіп, ұшып келеді. Алла Тағала ыбраһымды әр кез жебеп-желеп отырады, оған бірнеше пайғамбар шыққан ұрпақ сыйлайды. ыбраһым есімімен әл-Қағбаға тәжім ету ғана емес, қа жы- лықтың барлық рәсімі байланысты. Исмағұл—пайғамбар аты, ыбраһымның баласы. Ол Алланың әмірімен әкесі ыбраһым екеуі тасқын қиратқан Қағбаны қалпына келтіреді. Аңыздарда ысмайылды ыбраһымның күңі Ажардан туған үлкен ұлы екендігі жайлы айтылады. Әйелі Сараның қыз- ғаншақтығы мен қастандығынан сескенген ыбраһым Ажар мен ысмайылды Арабияға әкетуге мәжбүр болады және оларды сусыз далаға тастап кетеді. Бала қатты шөліркеген соң шешесі ас-Сафа мен әл-Маруа биігінің төбесіне шығып, алыстан құдықты, көгалды жерді көреді. Оларға Жәбірейіл көмекке келеді. Соның әмірімен ысмайылдың өкшесі тиген жерден қасиетті Зәмзәм бұлағы атқылайды. Ысрапыл—қиямет күнін хабарлаушы періште. Ол Иеру- салим тауында тұрып, қиямет күнінің келгенін сырнай арқылы жеткізеді. ысрапыл Алланың талаптарын, әмірлерін басқа періштелерге хабарлайды. 412 413
СӨЗДІК Айқабақ—күнбағыс Аят /а/—Құранның бөліктері Әбжәд—араб әліпбиінің жиырма сегіз әріптерін жаттауға қолайлы етіп,арнайы, алдын ала топтастырып, құрастырылған жасанды сегіз сөздің тізбегі
жабылған уақытша баспана. Баһра—пайда Бәйіт—екі жолды өлең түрі Бейіс—бейіш, жаннат Бесақа—шөп жинайтын айыр Дарақ /а/—ағаш Дәуіт—сия құятын ыдыс Дуан—патшалық Ресей кезіндегі әкімшілік аймақ Жамбыл—құс аты Жарбай—түйенің түрі Жеделдес—тетелес, қатарлас, өкшелес Елат—ел, халық Захар /а/—у, улы Каф—араб әрпі Күйкентай—құс түрі Күрзі /п/—шоқпар Кібіт—құс аты Қарашы—қара халық, кедей-кепшік, жарлы-жақыбай Қоя—құстың бөтегесі мен иттің асқазанында жеген асынан қалып қоятын жүн-жұрқа, қоқсық заттар 412 413
ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР Құжыра /а/—бөлме Лұғат /а/—тіл Сахаба /а/—пайғамбар серіктері Сопы—діндар, тақуа. Сұқыба—дұрысы Сұбханәке—дұға аты Тәует—құс аты Шадияр—(шаһар/п/—төрт, яр (/т/—жар, серік) тарихта «аль-Хулафа ар-Рашидун» деген атпен белгілі, араб мемлекетін бірінен соң бірі кезекпен билеген төрт әділетті халиф—Әбу Бәкір, Омар, Оспан, Әли 414 415
ЖЕР-СУ АТАУлАРы Бұхара (санскритше вихара—монастырь)—Б.з. І ғасырында іргесі қаланған, Зарафшан өзенінің төменгі ағысында орна- ласқан, Орта Азиядағы көне қалалардың бірі. Қазірде Өзбек- стан Республикасының осы аттас облыс орталығы. Құлжа—Қытайдың солтүстік-батысында орналасқан Шың- жаң ұйғыр Автономиялы ауданындағы қала. Іле Қазақ авто- номиялы облысының орталығы.
рортты, әсем жағалауларының бірі. Қытай—Шығыс және Орталық Азиядағы мемлекет. Қытайда бір миллионнан аса қазақтар тұрады. Мәдина—арабша қала деген сөз. Меккеден кейінгі екінші қасиетті қала саналады. Исламның негізін қалаушы Мұхаммед пайғамбардың 622 жылы Меккеден осында қоныс аударуы- ң 622 жылы Меккеден осында қоныс аударуы- 622 жылы Меккеден осында қоныс аударуы- на байланысты Хижаздағы Ясрибке мұсылмандардың бер- ген атауы. Мұсылмандардың жыл санауы осы қоныс аудару жылынан (хижра) басталды. Мұсылман мемлекетінің негізі қаланғанда Мәдина оның алғашқы астанасы болды.
мешіт әл-Масжид әл-Харам мен Қағба орналасқан. Исламның негізін қалаушы Мұхаммед (с.ә.с.) осы қалада дүниеге кел- ген. Мұхаммед (с.ә.с.) Меккеден кеткенімен Мәдинадағы жаңа құлшылық ету үйін Қағбаға қарама-қарсы қойған жоқ, қайта оның есігін соған қаратты (Құбыла) Мұсылмандардың Меккені 630 жылы жаулап алуы оның діни орталық ретіндегі айрықша жағдайын қалпына келтіріп қана қоймай, одан да жоғары дәрежеге көтере түсті. Меккеге барып тәуап ету Исламның бес парызының бірі болып саналады. 414 415
ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР Мысыр—Африканың солтүстік-шығысын және Азия- дағы Синай түбегін алып жатқан Египет мемлекетінің араб- ша атауы.
тияны осылай атаған. Көптеген шығыс халықтарының әдеби- фольклорлық туындыларында Рұм өте алыс, ғажайып өлкенің бейнесін елестеткен. Самарқан—ІV ғасырда Марақанда деген атпен белгілі болған, Зеравшан өзенінің аңғарында орналасқан Орта Азия- дағы көне қалалардың бірі. Қазір Өзбекстан Республикасының осы аттас облыс орталығы. Тәшкен—қала, Өзбекстан Республикасының астанасы, Таш- кент облысының орталығы. Шыршық өзенінің жағасында орын тепкен. Өткен ғасырларда Тәшкен—Қазақ хандығының ордасы болған.
Түркістан—қала, орта ғасырларда йасы деп аталған. Мұнда ХІV ғасырдағы шығыс сәулет өнерінің тамаша туындысы— Қожа Ахмед йасауи кесенесі сақталған. Шараф ад-дин Әли йездидің деректерінде йасы ХІV ғасырларда осы өңірдің үлкен қаласы екендігі айтылады.
лы алғаш Дарийдің Бехистун жазбасымен «Авестада» айтыла- ды. Қазір Өзбекстан Республикасының құрамындағы аймақ. Хорезм—Орта Азиядағы егіншілік мәдениеті жоғары дамыған ежелгі аймақтардың бірі.
сөзі қосылып, көбінесе «Шам шариф» делінеді. «Шариф» араб- ша құрметті, қадірлі, ұлы дәрежелі деген мағынаны береді.
416 417
ТОМҒА ЕНГЕН ЖұМБАҚТАРДы АйТУШы һӘМ ЖИНАУШылАР ТУРАлы МӘлІМЕТ Васильев Александр Васильевич (1861—1943)—шығысты зерттеуші ғалым, белгілі ориенталист, миссионер. Қазан гу- берниясына қатысты Чебоксар уезінің Шутнерево селосында дүниеге келген. Чебоксардағы діни училищені, кейін Қазан діни академиясын бітірген. 1899 жылдан үлкен ағартушы ы. Алтынсаринның орнына Торғай облысы халық учили ще- лерінің инспекторы болып қызмет атқарған. А.В. Васильев 1894 жылдың жазы мен 1906 жылдың жазы аралығында он бір рет Қостанай, Торғай, ырғыз, Ақтөбе аты- рабын аралап, қазақ фольклоры мен ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған. Ол өзі жинаған үлгілерді орыс тіліне аударған; оның жинауындағы қазақ ертегілері, мақал-мәтелдері, жұмбақтары, баталары т.б. басылған. Ол жиналған материалдар қолжазба күйінде Татарстанның тарих, тіл және әдебиет институнының архивінде, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы.
жинаушы. Талдықорған облысындағы Қапал селосында туған. Көп жылдар қазақ мектептерінде ұстаздық қызмет атқарған. 20—жылдардан бастап атақты қазақ ақыны І.Жансүгіровпен бірге қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған. Әсіресе Ә.Диваев еңбектерін сақтап, жеткізуде Ф.Ғабитованың сіңірген еңбегі аса зор.
мал түркітанушы. Орта мектепті Будапеште, 1968 жылы Өтвөш лоранд мемлекеттік университетін бітірген, филология ғылымдарының докторы, профессор. 416 417
ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР Ғалым зерттеулерінің негізгі нысанасы—мажарлар мен құмандардың көне тарихы, түркі-мадьяр байланыстары, көне және бүгінгі қыпшақ жұрттарының тарихы, тілі, мәдениеті мен әдебиеті, фольклоры және этнографиясы болды. 1977 жылдан бастап Қазақстан мен Қырғыстанға жыл сайын ғылыми іссапарымен келіп, Өзбекстан, Түркменстанда, Кавказ бен Қара теңіз аймағында қарашай, ноғай, қырым татарлары, құмықтар ортасында, Башқұртстан мен Татарстанда болып, «көз алдымызда құрып бара жатқан қазыналарды қуат пен қайрат барда қағазға түсіру, хаттап, шоттап, зерттеуге дайын- дауды» мақсат етті. Қыпшақ текті халықтарды кешенді зерттеу мақсатында 1974 жылдан бастап Батыс Моңғолияның Баян- Өлгий, Қобда аймақтарындағы қазақтар арасына он үш мәрте экспедициямен барып, тілдік деректер, диалект сөздер, батыр- лар жыры, ертегі, қара өлең, айтыс, мақал-мәтел, жұмбақ, шешендік сөздер тәрізді фольклорлық үлгілерді жинаған, бұған қоса көшпелі болмыс, тұрмыс-салтына қатысты бағалы мағлұматтарды хатқа түсірген. Өзі жинаған материалдар бо- йынша «Моңғолиядағы қазақтардың жұмбақтары» деген атпен ағылшын тіліне тәржімалап кітап дайындағанымен, жария лап үлгермеген. Керім Шамшәдин—фольклортанушы-ғалым, шығыстану- шы,
филология ғылымдарының докторы, профессор. 1962 жылы туған. Қазақ жұмбақтары туралы зерттеп, ғылыми монография, отызға тарта мақала жариялаған. Қалиасқарұлы Қабидаш—Моңғолия қазақтарының фольк- лорын жинаушы, филология ғылымдарының докторы, про- фессор. 1938 жылы туған. І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінде қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі. «Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті» (Өлгий, 1969), «Халық ақындары» (Өлгий, 1972), «Өскен ортаның өршіл әдебиеті» (Өлгий, 1976) атты зерттеу кітаптарының авторы. Моңғолия қазақтарының фольклоры мен әдебиеті негізінде «Халық жырлары» (Өлгий, 1970), «Өмір өткелдері» (Өлгий, 1970), «Заман жыршылары» (Өлгий, 1989), «Бабиұлы Ақтан- ның шығармалар жинағы» (Өлгий, 1987) атты жинақтарды құрастырған. 27-298*
418 ЖұМБАҚТАР Лютш Яков (Александр Рудольф) Яковлевич (1854— белгісіз)—қазақ фольклорын жинап бастырушы. Санкт- Петербор университетінің шығыс тілдер факультетінде лекция тыңдаған. Тәшкен мұғалімдер семинариясының оқытушысы болған. Ол қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларын жинап, 1883 жылы Тәшкенде «Киргизская хрестоматия» деген ат- пен кітап етіп шығарды. Онда жұмбақ, мақал, ертегі, терме, өлеңдерді жеке-жеке беріп, оларды жазылып алынған жер ле- ріне қарай (Ақмешіт, Түркістан, Шымкент, Әулиеата) жік те- ген. Ол Ә.А. Диваевпен таныс болған. Саттаров Қыдырәлі—фольклортанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы. Оңтүстік Қазақстан мен Өзбекстан Республикасы Тәшкен өңіріне ұйымдастырылған бірнеше фольклорлық-этнографиялық экспедицияларды басқарған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазбалар қорына тапсырған. ҚұРАСТыРУШыҒА ЖұМБАҚ БЕРУШІлЕР:
Кейкін Жәрдем Келімбетұлы Ақынжан Керім Тұрсын Керімбеков Кенжебек Қалиұлы Ахметулла Қасқабасов Сейіт Қиянатұлы Бабағұмар Өмірзақ Тоқтасын Садықов Салы Сейдімбек Ақселеу
418 ШАРТТы ҚыСҚАРТУлАР ӘӨИ—М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты ОҒК—Орталық ғылыми кітапхана ҚҚ—Қолжазба қоры Ш—Шифр
дәп—дәптер а—араб
п—парсы т—түркі
қ—қазақ 420 421
ПАйДАлАНылҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Аймауытов Ж. Жаман тымақ. —Алматы, 1992. 2. Алекторов А. Е. Киргизские загадки // Астраханские ведомости.—1893. № 1302. 3. Алтай табышкактар.—Туулу Алтайдағы бөлуги. 1981. 4. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. — Алматы, 1994. 5. Алымов Ә. Қарақалпақ халық жұмбақтары. —Нөкис, 1990. 6. Ана тілі.—1992.—№ 47, қараша. 7. Аникин В.П. Русские народные пословицы, поговорки и детский фольклор.—М., 1957. 8. Ахметов 3. Казахское стихосложение. —Алма-Ата, 1964.
9. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті. —Алматы, 1974. 10. Әлібеков Ш. Қазақ фольклорының эстетикасы. —Алма- ты, 1991. 11. Әлімбаев М. Халық кітабына сөзі кірген // Халық кеңесі. —1994, 27 тамыз. 12. Васильев А. В. Образцы киргизской народной поэзии. Вып.2. Киргизские загадки. —Оренбург, 1900. 13. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. —Алма- ты, 1974. 14. Ел аузынан. —Алматы, 1985. 15. Загадки (Украінська народна творчість) / Сост. Стойко-
16. Загадкі (Беларуская народная творчасць). — Мінск, 1972.
420 421
ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР 17. Иванов Н. Киргизские загадки // Тургайская газета. —1900. №9, 10, 12, 14, 17. 18. Ибрагимов М. Материалы для этнографии Средней Азии. Киргизские загадки // Туркестанские ведомости.—1870. №1-6. Материалы для этнографии Средней Азии. Киргизские пословицы и поговорки, загадки // Туркестанские ведомости. —1871. № 1. 19. История казахской литературы. Фольклор. Т.І. —Алма- Ата, 1968. 20. Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. —Алма- Ата, 1972. 21. Кенгэс-Маранда Э. Теория и практика анализа загадок // Паремиологические исследования. Сборник статей. —М., 1984. 22. Керім Ш. Қазақ жұмбағы. —Алматы, 1999. 23. Киргизские пословицы. Загадки // Ежегодник Турке с- тан ского края. Вып. III. – СПб., 1874. 24. Киргизская хрестоматия. Сборник образцов народной лите ратуры киргиз Туркестанского края / Сост. Я. Лютш. —Ташкент, 1883. 25. Киргизские загадки // Тургайские областные ведомос- ти. —1900. №18. 26. Қазақ халқының творчествосы (Ә. Диваев жинаған ма- териалдар). —Алматы, 1989. 27. Қазақтың халық жұмбақтары. —Алматы, 1959. 28. Қазақ әдебиетінің тарихы. Бірінші кітап. II том.— Алматы, 1960. 29. Қазақ әдебиетінің тарихы. Екінші кітап. I том.— Алматы, 1964. 30. Қазақ жұмбақтары.—Алматы, 1940. 31. Қазақтың халық жұмбақтары / Құраст. С. Аманжолов, Т. Жанұзақов. —Алматы, 1959. 32. Қазақтың халық жұмбақтары. —Тәшкен, 1994. 33. Қазақ фольклористикасының тарихы. —Алматы, 1988. 34. Қазыбек Г. Қ., А. В. Васильев—қазақ ауыз әдебиетін жи- наушы, жариялаушы және зерттеуші. Канд. диссертация авто- рефераты. —Алматы, 1999. 35. Қарақалпақ фольклоры. III том. —Нөкис, 1978.
422 ЖұМБАҚТАР 422 423
36. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. —Алматы, 1984.
37. Лазутин С. Г. Поэтика русского фольклора. —М., 1989. 38. Левин Ю. И. Семантическая структура русской загад ки // Труды по знаковым системам. Т. VI. Сб. научных статей в честь М. М. Бахтина.—Учен. зап. Тартусского ун-та, 1973.— Вып. 308. 39. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. 2-том. Ел аузынан жиналған әдебиет үлгілері. —Алматы, 1992. 40. Мелиоранский М. П. Киргизские пословицы и загадки // Записи восточного отделения Русского археологического обще- ства. —1893. Т.7. 41. Митрофанова В. В. Русские народные загадки. —М., 1978.
42. Муканов М. М. О казахском устном творчестве, посло- вицах, айтысах в их отношении к трактовке интеллектуальной деятельности (К проблеме их отношений к трактовке интеллек- туальной деятель ности) // Психология. Вып. 4. —Алма-Ата, 1976. 43. Муканов М. М., Нургалиев К. А. Изучение процесса отгады вания загадок в зависимости от языка и контекста (К обо- снованию психологического подхода исследования процесса от- гадывания за гадок)//Исследование интеллектуальной деятель- ности в историко-этническом аспекте. —Алма-Ата, 1987. 44. Мура.—1987. № 2. 45. Образцы киргизской поэзии, собранные и переведенные Т. А. Сейдалиным и С. А. Джантюриным (С художественным перево дом П. Н. Распопова)//Записи Оренбургского отдела РГО. —1875. Вып. 3. 46. О логической структуре некоторых русских зага- док (Сооб щение Н. В. Барабановой, вступительный текст
статей. —М., 1984. 47. Паремиологический сборник: Пословицы. Загадки (Струк тура, смысл, текст). —М., 1978. 48. Пермяков Г. Л. Основы структурной паремиологии. —М., 1988. 49. Поэтика татарского фольклора. —Казань, 1991. 50. Рыбникова М. Л. Загадки.— М-л., 1932. 422 422
423 ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР 51. Саттаров Қ. Жұмбақтың айтылу тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті мәселелері. IX шығуы. —Алматы, 1972. 52. Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской облас ти. —1895. Вып.4. 53. Сейдімбеков А. Күмбір-күмбір күмбездер. —Алматы, 1987.
54. Танишмаклар. —Фрунзе, 1985. 55. Taylor Archer. ����i�� �i����� I��� ���� ����i�i��. B����- ����i�� �i����� I��� ���� ����i�i��. B����- ��y ��� L�� A������, 1951. 56. �u�� bi��������i, I-II �., A�����, 1993. 57. Төреқұлов H. Қазақ совет поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. —Алматы, 1979. 58. Узбек топишмаклари. —Тошкент, 1991. 59. Хусаинова 3. Узбек топишмокдари. —Тошкент, 1966. 60. Шалғын.—1980. № 1; 1981. № 1-2; 4; 1982. № 2; Мура— 1982. №2; 1984. № 1; 1986. №2. 61. Шаракшинова И.О. Загадки. Учебное пособие. —Ир- Загадки. Учебное пособие. —Ир- . Учебное пособие. —Ир- Учебное пособие. —Ир- кутск, 1981. 62. Ісламжанұлы К. Рухани уыз.—Алматы, 1995.
424 425
РЕЗюМЕ Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова МОН РК продолжает работу по подготовке и изданию очередных томов многотом ной серии «Бабалар сөзі». Шестьдесят четвертый том серии посвящен загадкам. Загадки занимают важное место в системе жанров казахско- го фольклора. В них отражены наиболее важные периоды и эта- пы развития общества, значительные моменты прошлой исто- рии народа, приметы настоящего, его обряды и обычаи, быт и хозяйство. Народные загадки по структуре лаконичны, богаты разно- образием художественных приемов и, в большинстве своем, сти- хотворны. Тематический круг их очень обширен. В целом тема- тика загадок отражает все стороны жизни казахского общест ва разных эпох. Сбор и публикация загадок начались во второй половине XIX в. В начале XX столетия эта работа была продолжена, а в советский период истории Казахстана загадки собирались, пуб- ликовались и изучались планомерно, как и другие жанры на- ционального фольк лора. В изучении этого жанра большую роль сыграли исследова- ния М.Ауэзова, А.Маргулана, М.Абжанова, Ж.Адамбаевой, Н.Онгарбаевой и др., которыми были сделаны ценные наблюде- ния и выводы. Первые публикации казахских загадок относятся ко второй половине XIX века. Большая заслуга в деле сбора и издания их принадлежит ы.Алтынсарину, Я.Я.лютшу, М.П.Мелиоран- скому, А.В.Васильеву, Г.Н.Потанину, А.Диваеву. Особо надо отметить сборник Я.Я.лютша «Киргизская хрестоматия» и
424 425
ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР «Киргизские за гадки» А.В.Васильева. В сборник Я.Я.лютша, опубликованный в 1883 году, вошли тексты 146 загадок, запи- санные в окрестностях Акмешита, нынешней Кызылорды. В книгу А.В.Васильева (1900) включено 140 загадок, записан- ных от тургайских казахов. В прошлом веке загадки издавались неоднократно. На- пример, в 1940 году был выпущен сборник «Казахские загад- ки», предисловие для которого написал М. Ауэзов. Эта книга, частично дополненная Т.Жанузаковым, была переиздана в 1959 году (число загадок в этой книге—929). Можно отметить также сборник загадок, составленный К.Саттаровым, изданный в 1994 году в Ташкенте. В него вошло всего 506 загадок, в числе которых наряду с ранее известными, загадки, записанные в южном Казахстане, а также от казахов, проживающих в Узбекистане. Особо надо отметить подвижнический труд венгерского уче- ного Коныра Иштвана Мандоки по сбору и изучению фолькло- ра тюрк ских народов. Начиная с 1966 года он тринадцать раз выез жал в Баян-Ульгийский район Монголии, где компактно проживают казахи, с целью сбора образцов казахского фоль- клора. Собранные им загадки находятся в Будапеште в личном архиве ученого. В данное издание вошла лишь часть собранных им текстов, всего—237 загадок, т.е. в собранной им коллекции загадок материала значительно больше. И все же немало загадок, еще не известных читателю, хра- нятся в рукописных фондах Института литературы и искусства имени М.О.Ауэзова МОН РК, Центральной научной библиотеки МОН РК и фондах Национальной библиотеки РК. Настоящий сборник, впервые составленный в таком объеме, достаточно полно отражает обширный репертуар народных за- гадок. Материал в нем сгруппирован по тематическому призна- ку и рас положен в таких разделах как: небо; земля и явления природы; растительный мир; животный мир; человек и др. В данный том, наряду с уже известными, ранее публиковав- шимися, вошло значительное количество текстов, извлеченных из рукописных фондов и личных архивов. Эти тексты впервые предлагаются вниманию читателей. 426 ЖұМБАҚТАР Многотомный свод «Бабалар сөзі»—научное издание. Публи куемые тексты даются в адекватном оригиналу виде, т.е. исключа ется любое вмешательство в текст. Том снабжен научными приложениями, которые включают в себя: сведения об источниках публикуемых текстов; данные об исторических и религиозных деятелях, имена которых встре- чаются в текстах; словарь арабских и персидских слов, а также географи ческих названий; сведения о собирателях и публикато- рах; список использованной литературы; резюме на русском и английском языках. Также тому предпослано обстоятельное научное предисло- вие доктора филологических наук, профессора Ш.Керима, в котором дана характеристика особенностей этого жанра, пока- заны пути развития национальной загадки, воспитательная и художес твенная ценность их. Объем тома—27 п.л. 426 SummA�y
m.�.Au�z�v I���i�u�� �f �i�����u�� ��� ����, mi�i���y �f ��uc��i�� ��� �ci��c�, ��pub�ic �f K�z������� i� c���i�ui�� �c�ivi�i�� �� p��p ����i�� ��� pub�i��i�� �f ���y v��u�� c����c�i�� «B�b���� ��zy». ��� �ix�y f�u��� v��u�� �f ��� c����c�i�� i� ��v���� �� �i�����. �i����� ��v� i�p������ p��� i� ��� �y���� �f ������ �f K�z��� f�������. ���y ��fl�c� ��� ���� i�p������ p��i��� ��� ������ �f ��ci��y ��v���p����, �i��ific��� ������� �f ��� p��� �i����y �f p��p��, �i��� �f p������, cu����� ��� ����i�i���, �v��y��y �if� ��� �c����y.
F������� �i����� ��� ��c��ic ��� �ic� i� v��i��y �f ���i��ic ����- ��� ��� �����y i� v���� f���. ��� ������ic ci�c�� �f ��� �i���� i� v��y wi��. I� ������� ��� ������ic �f ��� �i����� ��fl�c�� ��� �i��� �f K�z� �� ��ci��y i� �iff����� �p�c��. C����c�i�� ��� pub�ic��i�� �f ��� �i����� ������� i� ��� ��c��� ���f �f XIX c. I� ��� b��i��i�� �f ��� XX�� c���u�y ��i� w��� w�� c���i�u�� ��� �u�i�� S�vi�� p��i�� �f ��� �i����y �f K�z������� �i����� w��� c����c���, pub�i���� ��� ��u�i�� �cc���i�� �� ��� p��� �� ����� ������ �f ���i���� f�������. m. Au�z�v, A.m���u���, m. Abj���v, Z. A���b��v�, N. �����- b��v ��� ����� ��v� c����ibu��� �uc� �� ��� ��u�y �f K�z��� �i����� ��� ���� v��u�b�� �b���v��i��� ��� c��c�u�i���. Fi��� pub�ic��i��� �f K�z��� �i����� b����� �� ��� ��c��� ���f �f XIX c���u�y. I. A��y����i�, J.J. Lu���, m.P. m��i������y, A.V. V��i�i�v, G.N. P����i�, A. Div��v ��v� c����ibu��� �uc� �� ��� c����c�i�� ��� pub�i��i�� �f K�z��� �i�����. ��p�ci���y c����c�i�� �f J.J. Lu��� «Ki�-�iz ������»��� w��� �f A.V. V��i�i�v «Ki��iz �i�����» ���u�� b� ����i����. D�v���p�� by J.J. Lu��� «Ki��iz 428 ЖұМБАҚТАР 428 429
������» w�� pub�i���� i� 1883 ��� i�c�u��� 146 �i����� ��c����� f��� ��� K�z��� p��p�� w�� �iv�� ���� A�������. ��� b��� �f A.V. V��i�i�v «Ki��iz �i� ����» (1900) i�c�u��� 140 �i����� c����c��� i� �u���y ���i��. Du�i�� ���� c���u�y �i����� ��v� b��� pub�i���� ��v���� �i���. F�� �x��p��, i� 1940 ��� c����c�i�� «K�z��� �i�����», ��� f���w��� w�� w�i���� by m. Au�z�v; ��i� b��� w�� ��-pub�i���� i� 1959 wi�� ���i�i��� ���� by �.Z���uz���v (�u�b�� �f �i����� i� ��i� b��� i� 929). S��i�� �f �i����� c�� b� ���� ����i����, c��pi��� by K. S������v ���� w�� pub�i���� i� 1994 i� �������� ��� i�c�u��� 506 �i����� �������� wi�� ��� w��� ���w� ����i�� �i����� ��� �i����� c����c��� i� S�u�� K�z������� ��� f��� K�z��� p��p�� �ivi�� i� uzb��i����. ��p�ci���y ���u�� b� ����i���� ��� �c�ivi�i�� �f ��� Hu����i�� �ci���i�� m�����i K��y� I���w�� �� c����c�i�� ��� ��u�y �f ��� f������� �f �u��ic p��p��. Si�c� 1966 �� vi�i��� 13 �i��� B�j��- ���i���y �i���ic� i� m�����i� w���� K�z��� p��p�� �iv� ��� c��- ��c��� ���p��� �f K�z��� f�������. ��� �i����� c����c��� by �i� ��� i� Bu��p��� i� ��� p������� ��c�iv� �f ��� �ci���i��. ��i� ��i�i�� i�c�u��� ���y p��� �f ��� ��x�� c����c��� by �i�, ����� �u�b��—237 �i�����. I� ����� ���� ��� c����c�i�� �f �i����� c����c��� by �i�, i�- c�u��� �uc� ���� �����i��. m��y u����w� �i����� ��� ��p� i� ���u�c�ip� f�u����i��� �f ��� m.�. Au�z�v I���i�u�� �f Li�����u�� ��� A��, mi�i���y �f ��uc��i�� ��� Sci��c�, C������ Sci���ific �ib���y �f ��� mi�i���y �f ��uc��i�� ��� Sci��c�, ��pub�ic �f K�z������� ��� f�u����i��� �f ��� N��i���� �ib���y �f �K. P������ c����c�i�� c��pi��� f�� ��� fi��� �i�� i� �uc� v��u�� ��fl�c�� wi�� ��p����i�� �f K�z��� f������� �i�����. ��� �����i�� i�- c�u��� i� i� i� ���up�� �cc���i�� �� ��� ��pic ��� i� �v�i��b�� i� ��� f����wi�� ��c�i���: ��y; ����� ��� ���u��� p��������; p���� �if�; ��i��� �if�; �u��� b�i�� ��c. ��i� v��u�� i�c�u��� w��� ���w�, ����i�� pub�i���� ��� ���� �i��ific��� �u�b�� �f ��x�� ����� f��� ��� ���u�c�ip� f�u����i��� ��� p������� ��c�iv��. ����� ��x�� ��� �u������� �� ��� ������� ��- ����i�� f�� ��� fi��� �i��. m��y v��u�� c����c�i�� «B�b���� ��zi» i� � �ci���ific ��i�i��. ��� pub�i���� ��x�� ��� �iv�� ���qu����y �� ��� ��i�i�, i.�. �xc�u�� ��y i����v���i��� i��� ��� ��x�.
428 428
429 ҒылыМИ ҚОСыМШАлАР ��� v��u�� ��� �ci���ific ����x�� ���� i�c�u��: i�f�����i�� �b�u� pub�i���� ��x�� ��� ���i� v���i���; ���� �� �i����ic�� ��� ���i�i�u� fi�u��� w���� ����� ��� ��� i� ��� ��x��; v�c�bu���y �f A��b ��� P���i�� w���� ��� ������p�ic �����; i�f�����i�� �� ��� c����c���� ��� pub�i�����; �i�� �f u��� �i�����u��; �u����y i� �u��i�� ��� �� ��i��. A��� ��� v��u�� ��� � �ub�����i�� �ci���ific f���w��� ���� i�- c�u��� ���c�ip�i�� �f ��� �p�cific f���u��� �f ��i� �����, ��� w�y� �f ��� ��v���p���� �f ��� ���i���� �i����, ���i� ��uc��i���� ��� ���i��ic: v��u�. ��� v��u�� �iz� i� 27 p.p.
МАЗМұНы Құрастырушылардан ........................................................... 5 Алғы сөз ............................................................................ 7
Аспан әлемі ..................................................................... 31 Жер, табиғат құбылыстары .............................................. 43 Егіс және өсімдіктер ........................................................ 61 Жануарлар, мақұлықтар .................................................. 82 Құстар ............................................................................. 98 Жәндіктер ......................................................................106 Төрт түлік ......................................................................115 Адам және оның дене мүшелері .......................................129 Үй ..................................................................................160 Үйдің керек-жарақтары және жиһаздар ...........................172 Қол ісі ............................................................................180 Киім-кешек ....................................................................189 Шаруашылық құралдары ................................................196 ыдыс-аяқтар ..................................................................209 Тамақтар мен сусындар ...................................................221 От жағу, жарық қылу ......................................................229 Қатынас, жүріс-тұрыс .....................................................244 Қару-жарақ, аңшы және аңшы құралдары .......................249 Есеп және сауда ..............................................................256 Мезгіл, уақыт .................................................................261 Дін .................................................................................275 Оқу-білім .......................................................................285 Ойын-сауық, музыкалық аспаптар ...................................300 Техника .........................................................................314 Әртүрлі жұмбақтар .........................................................330 Жұмбақ өлеңдер .............................................................334 Жұмбақ айтыс ................................................................343 Жұмбақ айтыстар ...........................................................351 Жұмбақ айтысқан келіншек пен жігіт ..............................357 Қара сөз жұмбақтар ........................................................360 Жұмбақ жауап ................................................................364 Ғылыми қосымшалар Томға енген мәтiндердің дереккөздері .................................403 Мәтiндерде кездесетiн тарихи және діни есiмдер ..................407 Сөздiк .............................................................................412 Жер-су атаулары ..............................................................414 Томға енген жұмбақтарды айтушы һәм жинаушылар туралы мәлiмет ......................................416 Шартты қысқартулар .......................................................419 Пайдаланылған әдебиеттер ................................................420 Резюме ...........................................................................424 Su����y .........................................................................427
Научное издание БАБАлАР СӨЗІ 64 том ЗАГАДКИ
(на казахском языке) Утверждено к печати Ученым советом Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова Министерства образования и науки Республики Казахстан Шығаруға жауапты: Р.Қ. Тұрлынова Редакторы: Ұ.С. Тілегенова Техникалық редакторы: Э. Заманбек Компьютерге терген: Т. Т. Әкімова Компьютерде беттеген: М.О. Ноғайбаева Дизайнын әзірлеген «Бауыр» баспасы ИБ № 2485 Теруге 05.06.10 жіберілді. Басуға 27.07.10 қол қойылды. Пішіні 60х90 1 /
. Қаріп түрі «Мектептік». Офсеттік қағаз. Офсеттік басылыс. Шартты баспа табағы 27,0. Таралымы 3000 дана. Тапсырыс №298*. «Фолиант» баспасы 010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 13 «Фолиант» баспаханасында басылды 010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 13 жүктеу/скачать 2,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|