Редакция ал қ
жүктеу/скачать 6 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қуаныш АСЫЛОВ
- Қаржаубай САРТҚОЖАҰЛЫ Абдулқаюм КЕСИЖИ (Еуропа) Сұраған РАХМЕТ (Моңғолия) Ирина ҚАРАБУЛАТОВА
- Назарбек БАЙЖІГІТОВ (Қырғызстан) Меллат РӘМЕТҰЛЫ
- Талғат МАМАШЕВ
- Құрметті конференцияға қатысушылар! Ханымдар мен мырзалар!
- Құрметті конференцияға қатысушылар!
- Үшінші
- Ханымдар мен мырзалар!
| РЕДАКЦИЯ АЛ Қ А СЫ МЕНШІК ИЕСІ: Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитеті Альманах Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитетінде қайта тіркеуден өтіп, 2007 жылғы 23 шілдеде №8514-А куәлігі берілген. ТУҒАН ТІЛ №3 (28), 2016 ЕЛАРАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ, ӘДЕБИ-ҒЫЛЫМИ АЛЬМАНАХ РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫНЫҢ ТӨРАҒАСЫ
БАС РЕДАКТОР Талғат МАМАШЕВ БАС РЕДАКТОРДЫҢ ОРЫНБАСАРЫ Қонысбай ӘБІЛ ЖАУАПТЫ ХАТШЫ Жанар ЖАНАПИЯНОВА Өмірзақ АЙТБАЕВ Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ Смағұл ЕЛУБАЙ Күләш ШӘМШИДИНОВА Қаржаубай САРТҚОЖАҰЛЫ Абдулқаюм КЕСИЖИ (Еуропа) Сұраған РАХМЕТ (Моңғолия) Ирина ҚАРАБУЛАТОВА (РФ, Мәскеу) Назарбек БАЙЖІГІТОВ (Қырғызстан) Меллат РӘМЕТҰЛЫ (Қытай) № 3 ( 2 0 1 6 ) 3 ҚАЗАҚСТАН – ЖАҺАНДЫҚ ҚАУІПСІЗДІК КӨШБАСШЫСЫ ..................................................................................4 АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫ ЖӘНЕ ҰЛТ ТІЛІ .........................................10 .......................................................................15 ҰЛТТЫҚ САНА ДҮР СІЛКІНГЕН КҮН ............................................20 МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҒЫ ....................................26 ӘЛИХАН БӨКЕЙХАННЫҢ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІ ЖАЙЛЫ ИДЕЯЛАРЫ .........................................................................29 МАҒЖАН МЕН СӘКЕН .....................................................................34 MAĞJAN MEN SÄKEN ........................................................................39 АЛАСАПЫРАН ЗАМАНА АРЫСТАНЫ ЗУҚА БАТЫР ..............44 ALASAPIRAN ZAMANA ARISTANI – ZUQA BATIR ....................50 ҰЛЫ КӨШКЕ ҰЙЫТҚЫ БОЛҒАН ҒАЗИЗ ЖАН ............................56 ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ҚЫРЫМ БІР ОТБАСЫНЫҢ ТАРИХЫ ......60 КАЗАКСТАН И КРЫМ О СУДЬБАХ ОДНОЙ СЕМЬИ ................63 ӨМІР БЕЛЕСТЕРІ: ҚАЛАМГЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАУЫМДАСТЫҚ .......66 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОЛДАНЫС АЯСЫН КЕҢЕЙТЕТІН 4 САЙТ АШЫЛДЫ ..............................................................................74 ТІЛ – АРМАН ........................................................................................76 ............................................................................................................80 ОРЫС ТІЛІНЕ ТҮРКІЛЕРДЕН ЕНГЕН СӨЗ .......................................84 « ӨССЕК ТЕ ҚҰШАҒЫҢНАН АЖЫРАМАЙ...» .................................86 ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚ АҚЫНЫ .............................................................92 ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАСЫ ......................................94 Талғат МАМАШЕВ «Туған тіл» альманахының бас редакторы М а з м ұ н ы Биыл тәуелсіздігімізге 25 жыл толып отыр. Алайда осы азаттықты аспаннан түскендей көріп, тәуелсіз елдігіміздің құнына жетпей, бағалай алмай жататын кезіміз аз емес. Әсіресе шеттен келген қазақ диаспорасы ресми тілді білмей, кирилл әріптерін танымай, көңілдеріне қаяу түсіп, реніштерін айтып жатады. Бұл да – уақыт еншісіндегі, мерзімі жеткенде шешілетін түйін. Қанша боздағымыз осы тәуелсіздіктің ақ таңын аңсап өтті десеңші өмірден? Алаш қозғалысының көсемі – Әлихан Бөкейхановтың 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтіп жатыр. Сонау ХХ ғасырдың басында Әлихан Бөкейхан бастаған көзі ашық, намысты азаматтар Қазақ мемлекетінің жеке шаңырағын көтеру үшін Алашорда үкіметін құрды. Алайда Кеңес Одағы асқақ арманды жөргегінде тұншықтырып, сол бір зиялы қазақ азаматтарының бәрін құрбандыққа шалғаны тарихтан белгілі. Қазақ атаулының асқақ арманы бол ған тәуелсіздікке іс жүзінде ең алғаш қол созған Алаш қозғалысының құрылғанына келесі жылы бір ғасыр толады. Осыған орай «Әлихан Бөкейханның қазақ мемлекеттігі жайлы идеялары» мен «Алаш зиялылары және ұлт тілі» атты ғылыми мақалаларды назарларыңызға ұсынып отырмыз. Тәуелсіздік жолында басын бәйгеге тіккен, биыл 150 жылдығы аталып өткелі отырған, қазақтың бір- туар азаматы – Зуқа батыр. Зуқа батырдың 150 жыл дығына орай Еуропаның 11 елінде, Астана мен Алматы қалаларында халықаралық ғылыми кон- ференция, футбол турнирі өтті. Бұл да – тәуел сіз- дігіміздің жемісі. Қолдарыңыздағы альманахтың әр санында жал- ғасып келе жатқан жақсы дәстүр бар. Диаспора мәсе лелерін жан-жақты сөз ету альманахтың негізгі міндетіне айналған. Осы шетелдегі қазақ диас- порасымен байланыстың жолға қойылуына ерен еңбегі сіңген, шегарадан тыс аймақтардан атамекенге оралған 1 миллион қазақтың көшіп келуіне, орна ла- суына тікелей көмек жасаған жандардың қызметін де біз еш уақытта атаусыз қалдырмауымыз қажет. Тоқсаныншы жылдардың орта шенінде қазақ көші- қонының тізгінін ұстаған Ғазиз Есмұханов пен Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы алғаш құрыл- ғаннан бері осы ұйым төрағасының орынбасары болып үздіксіз қызмет етіп келе жатқан Сұлтанәлі Балғабаев диаспора ісіне өлшеусіз үлес қосты. Биыл – осы ардагер екі азаматтың мерейтойы. Ғазекең сексеннің сеңгіріне көтерілсе, Сұлтекең жетпіс- тің белесіне шығып отыр. Мерейтой иелерінің қыз- меті мен өмірі туралы мақалалар диаспора ісіне бейжай қарай алмайтын қалың оқырманымыз үшін қызғылықты дүние боларына сенім мол. Айтулы ғалым Тұрсынбек Кәкішевтің өмірден озғанына бір жылдан аса уақыт болды. Сөз зергері, ғалым ағамыздың «Мағжан мен Сәкен» атты мақа- ласын «әдебиет сүйгіш, зерделі жастарымызға ой азық болсын» деген ниетпен ұсынып отырмыз. Еліміздің егемендігі баянды болып, мәңгі жал- ғасын таба берсін деп тілейік, ағайын!
ﻰﻠﯩﺗ ﺖﻟﯗ ﻪﻧﺎﺟ ﻯﺭﻼﯩﻟﺎﻳﺯ ﺵﻻﺍ
ﻞﯩﺗء –
ﻥﺎﻣﺭﺍ
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 4 5
ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫМ Құрметті конференцияға қатысушылар! Ханымдар мен мырзалар! Қонақжай әрі бейбітсүйгіш Қазақстан жеріне қош келдіңіздер! 29 тамыз – барша адамзат тарихындағы айтулы күн. 25 жыл бұрын, дәл осы күні менің Жарлығыммен жер бетіндегі ең үлкен ядролық сынақ алаңдарының бірі – Семей полигоны жабылды. 40 жыл бойы 500-ге жуық ядролық жары- лыс жасалған полигонның үні біржола өшті. Осылайша, халқымыз тәуелсіздік таңы атар сәтте бейбітшілік жолын таңдайтынын барша әлемге паш етті. Бұл – Қазақстанның жаһандық қауіпсіздік көшін бастаған теңдессіз қадамдарының бас- тауы болды. ҚАЗАҚСТАН – ЖАҺАНДЫҚ ҚАУІПСІЗДІК КӨШБАСШЫСЫ
Биыл біздің еліміз Тәуелсіздігінің 25 жыл- дық мерейлі белесін атап өтуде. Қазақстан ширек ғасырдан бері тұтас жер беті бейбітшілікке бөленуі үшін бар күш- жігерін салып келеді. Біз қуаты жөнінен әлемде төртінші орын ға ие ядролық қарудан өз еркімізбен бас тарттық. Әлемдік қауіпсіздікті нығайту жолында көптеген тың бастамалар көтердік. Қазақстанның бұл бағыттағы санжылдық ерік-жігері мен ұсынған «Әлем. XXI ғасыр» манифесінде көрініс тапты. Біздің бейбіт бастамаларымыздың бәрі де әлем қауымдастығының жаппай қол дауы- на ие болуда. Соның нәтижесінде Қазақ- стан жаһандық ядролық қарусыз әлем қоз- ғалысының көшбасшысына айналды. Біздің ұсынысымызбен бүгінде жер жүзі 29 тамызды «Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні» ретінде атап өтеді. Бұл – Қазақстанның бейбіт бастамалары жер бе- тін дегі барша елдің мүдделеріне сай келетінін көр- сетеді.
Бүгінгі форум да бәрімізді ортақ мақсатқа жұмыл- дырып, жаһандық қауіпсіздікті нығайта түсуге сүбелі үлес қосатынына сенімдімін. 1991 жылы 29 тамызда біздің еліміз үшін де, бүкіл әлем үшін де тарихи маңызға ие оқиға болды. Біздің жеріміз бен халқымызды 40 жылға жуық қасірет шектірген милитаризмнің ең зұлмат сынағы ширек ғасыр бұрын заңдық тұрғыдан тоқтатылды. Осы оқиғаның қарсаңындағы бірнеше онжылдық бойында әлем атом қаруын қысқарту, оны сынауға мораторий жариялау үдерістері арқылы ядролық қауіп деңгейін азайтуға тырысты. Біз әлемдегі ең үлкен сынақ полигонын жабу туралы Жарлық қабылдау арқылы Қазақстанда «Гордиев түйінін» бірінші болып үздік. Біздің шешімімізден кейін ядролық державалар- дың полигондары үнсіз қалды, бірақ олардың еш- қайсысы әлі жабылған жоқ. Қазақстан – осындай қадамға алғаш барған ел. Халқымыздың қалауы осындай болды. Бұл оқиғаның бүкіл планета үшін ұлық мәні де осында жатыр. Сондықтан біз осы конференцияға жоғары мәр- тебелі шетелдік қонақтардың қатысуын Қазақстан- ның жаһандық антиядролық қозғалыстағы қызметін (үлесін) халықаралық мойындау актісі ретінде қарас- тырамыз. Мен біздің конференция ядролық сынақтарға тыйым салу, атом қаруын таратпау, адамдарды ядролық ессіздік қаупінен арылту үрдісін жандандыру ісіне маңызды үлес қосатынына сенімдімін. Құрметті ханымдар мен мырзалар! Атом энергетикасының ашылуы ХХ ғасырдағы ғылымның ең айтулы жетістіктерінің бірі еді. Бірақ оны әскери мақсатта пайдалану адамзат тарихындағы ең қауіпті әрі ең үлкен адасушылық болды. Атом қаруын қолданатын соғыста жеңу әншейін елес екенін ұлы ғалымдар, әскери стратегтер мен саясаткерлер ядролық дәуірдің қарсаңында-ақ дәлел- деді. Бұл соғыста бәрі жеңіледі. Жалпыға ортақ жеңілістің құны – әлемді құрту бол мақ. Ядролық апокалипсистің ұдайы төніп тұратын қылышының астындағы өмірге бой үйрету әсері әлден-ақ ұрпақтан ұрпаққа генетикалық тұрғыдан беріле бастады. Адамзат осы бір қатерлі құрсауды үзе ала ма? Семей ядролық сынақ полигоны жабылуының 25 жылдық мерейтойы – «тажал қаруын» қысқарту әрі толық тыйым салу жөніндегі күрестің жаңа кезеңін бастау үшін жақсы себеп. Планетаның өзін өзі жою қатерін толық еңсеруге ұмтылып отырған Қазақстанның бірегей тәжірибесі әлемдік тарихтағы бірден-бір әрі қайталанбаған қадам болып қалып отыр. Семей ядролық полигонын жабу туралы шешім біз әлі бұрынғы КСРО-ның бір бөлшегі болып отырған кезде қабылданды. Одақтық әскери-командалық мәшиненің қуатты қарсылығын еңсеруге тура келді. Сол кезде, КСРО күйрегеннен кейін, біз қуаты жөнінен әлемдегі төртінші зымырандық-ядролық арсеналға иелік етіп қалдық. Біздің территориямызда 104 құрлықаралық бал- лис тикалық СС-18 («Сатана») зымырандары ор на- ласты. Оларға 1400 ядролық оқтұмсық орнатылған бо- латын. Біздің аэродромдарымызда 370 қанатты ядролық № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 6 7
МС ұшағы болды. Бұл Францияның, Ұлыбритания мен Қытайдың ядролық күштерін қоса алғандағы әлеуеттен артық болатын. Семей полигонында ядролық қаруды өндіріп, жетілдіруге дайын тұрған қуатты ғылыми-зерттеу инфрақұрылымы қалды. Бұған қоса Қазақстан табиғи уранның әлемдік қорының төрттен бірін иелене отырып, оны байыту- дың толық циклына, ядролық отын, реакторлар мен қондырғылар өндірісіне иелік етті. Елдің аумағында ядролық отынмен жұмыс істейтін 5 қондырғы болды, оның ішінде Ақтау қаласындағы атом реакторы да бар. Осындай қуатты әлеуеттен бас тарту үшін күшті саяси ерік-жігер керек еді. Ашығын айтайын, біздің қоғамның бір бөлігі ядролық мәртебені сақтауды жақтады. Осы бір жалған арбауға илікпеу үшін зор күш- жігер қажет болды. Ядролық қару мен ядролық держава мәртебесінен бас тарту біздің саналы, шынайы таңдауымыз, Қазақстанның бүкіл халқы қолдаған ерікті акт болды. Осы тарихи шешімнің гуманитарлық өлшемі де айтарлықтай маңызды еді. Қазақстан аумағында іс жүзінде 40 жыл бойы жүргізілген үздіксіз ядролық қару сынағы жеріміз бен ұлтымыздың денсаулығына алапат зиянын тигізді. Барлығы 456 ядролық және термоядролық заряд сыналды, оның 116-сы ауада жасалды. Ауданы 300 мың шаршы шақырым полигонның айналасында шамамен бір жарым миллион адам тұратын! Ал кеңестік әскери басшылықтың Қазақстанның аумағында полигон орналастыруға қатысты құжаттық негіздемесінде осы жерлердің «елсіздігі» туралы жалған сөздер бар. Полигон ғана емес, оған жапсарлас аумақтар да интенсивті радиоактивті ластануға ұшырады. Бұл сол төңіректе тұратын адамдардың, сондай- ақ барша тірі табиғаттың сәулелік патологияға ұшырауына әкелді. Мамандардың бағалауынша, сәулелік зақымдануға ұшыраған азаматтардың жалпы саны 500 мың адамға дейін жетеді. Әлі бірнеше қазақстандық ұрпақ өз денсаулығынан сол қатерлі сынақтардың салдарын сезінетін болады. Әлемдегі басқа бірде-бір ел Қазақстан мен қазақ стандықтар сияқты ядролық сынақтан зардап шекпеген шығар, сірә. Біздің ядролық қарудан азат әлемге бүгінгі ұм - тылы сымыз – жалпы ұлттық Мәңгілік Ел идея сының маңызды құрамдасы. Құрметті конференцияға қатысушылар! Қазақстан үлгісінде ширек ғасыр ішінде біз ядролық қарудан азат әлем құрудың тиімді моделін қалыптастырдық. Осы модельді біз әлемнің барлық еліне пай- далануды ұсынамыз. Ол мынадай арқаулық негіздерді құрайды.
жабу, ядролық қаруға иелік етуден бас тарту мен оны өз аумағында орналастыруға кез келген уақытта тыйым салу туралы кең ауқымды жалпыұлттық консенсус негізінде еркін қабылданған шешім.
иелік еттік! Біз Тәуелсіз елімізді құрып, бекіттік, оның жоғары халықаралық беделіне ядролық қарусыз-ақ қол жеткіздік! 2006 жылы Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы Семей шартына қол қойылды. Оған қатысушылар – Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мен Өзбекстан – 2015 жылы арнайы хаттамамен ресімделген ядролық клубтың бес державасынан қауіпсіздік кепілдігін алды. Осылайша, 1994 жылы ядролық державалардың Будапешт меморандумына қол қоюын есепке ала кел- генде, еліміз қауіпсіздіктің қосарланған кепіл демесіне ие болып отыр.
сындағы барлық іргелі халықаралық шарттардың қатысушысы болып табылады.
транспарентті режімде біз ядролық қаруы жоқ ел мәртебесін алу бойынша практикалық іс-қимылдың толық циклын жүзеге асырдық. Бесінші, денуклеаризацияның қазақстандық мо- делі еліміздің Ресеймен, АҚШ-пен және басқа да бірқатар елдермен, сондай-ақ халықаралық ұйым- дармен кең көлемді халықаралық ынтымақтастығына арқа сүйейді. АҚШ сенаторлары – Семьюэль Нанн мен Ричард Лугардың бастамасы бойынша қабылданып, жүзеге асырылған «Қауіп-қатерді бірлесіп азайту» бағдарламасы орасан зор рөл атқарды. Оның шеңберінде Қазақстанда әскери атомның барлық нысанын жою бойынша жүргізілетін жұмыс- тар толықтай қаржыландырылды. 2012 жылы АҚШ, Ресей және Қазақстан Прези- денттерінің бұрынғы Семей полигонында үш жақты ынтымақтастықты жалғастыру туралы Бірлескен мә- лім демесі қабылданды. Біз халықты және Семей өңірінің зардап шеккен жерлерін оңалту бойынша бірқатар қарар қабылдаған БҰҰ көмегін әрқашан сезініп келдік. Қазақстандықтар бірқатар донор-елдер – Жапония мен Еуропалық одақ мемлекеттерінің бұрынғы по- ли гон аумағында экологиялық тепе-теңдікті сақ- тап, қалпына келтіру, радиациядан зардап шеккен адамдарға медициналық көмек көрсету бойынша үлесін ерекше бағалайды. Біз әлемдік қоғамдастықтың радиациялық ластану салдарын жою бойынша жұмыстарға көмегі күшейе түседі деп үміттенеміз. Алтыншы, еліміз ядролық мәртебесінен бас тарта отырып, ядролық энергетика мен ядролық отын өндірісін қоса алғанда, бейбіт атомды дамыту мүмкіндігін сақтап қалды. Ұлттық ядролық орталық пен «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы құрылып, жұмыс істеуде. Біз «Төмен байытылған ядролық отын халықаралық банкінің депозитарийі» атандық. Бұл факт Қазақстан қауіпсіздігінің жоғары деңгейі мен біздің жоғары халықаралық беделімізді айғақтайды.
анти ядролық қозғалыста көшбасшылық шебін сақтап келеді. Біздің бастамамыз бойынша мәні барлық адамды ядролық қаруға жаппай тыйым салу жолындағы күреске жұмылдыру болып табылатын АТОМ жобасы жүзеге асырылуда. Әлемдік қоғамдастық болашақта Қазақстанның ядролық қарудан азат әлем құру жолына қадам басудағы тәжірибесінің осы жеті іргелі негізін лайық- ты бағалап, пайдаланатынына сенімдімін.
ХХІ ғасырда әлемді жаһандық ядролық соғыс қатерінен арылтудың парасатты баламасы жоқ. Жер өркениетінің дамуы, ғылыми-техникалық прогрестің жаңа кезеңіне тым тақап келген Төртінші индустриялық революция, ядролық қаруды таратпау әрі жою міндетін адамзаттың аман қалуы мәселесіне айналдырып отыр. Қазіргі кезде әлемдік ядролық жанжал алдындағы жалпыға ортақ қауіп сезімі ішінара ұйқыға кеткендей. Кейбіреулер алдыңғы онжылдықтарда қалып- тасқан халықаралық уағдаластықтар жүйесіне үміт артады. Бірақ шындық мынадай: қабылданған шарттар ядролық клуб державаларының ХХ ғасырдың ең соңында кеңеюіне кедергі келтіре алмады. Халықаралық құқықта, өкінішке қарай, атомды әскери қолдануға тыйым салатын режімді айналып өтуге мүмкіндік беретін көптеген екіұштылықтар бар. Планетаны ядролық суицид қатерінен азат етудің жолы жеңіл болмайтыны айтпаса да түсінікті. Ол түбегейлі ментальді өзгерістерді, жаңа көп- жақты саяси шешімдерді, халықаралық қатынастарда сенімнің жоғары деңгейін талап етеді. Мұқият дайындалып жасалған бағдарлама мен бүкіләлемдік қоғамдастық іс-қимылының үйлесімді алгоритмдері қажет екенін атап көрсетті. Біріншіден, ХХІ ғасырда адамзат дамудың жаһан- дық қауіпсіздіктің ажал құштырар сын-қатерлері тіпті де планетада жинақталған ядролық қарудың саны емес, оның бар болу фактісінің өзі болып табылатын нүктесіне жетіп отыр. Оның халықаралық террористер қолына түсу ықтималдығы әлденеше есе қауіптірек. Және бұл әлемнің барлық елінің таратпау үдерісіне
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 8 9
табылады. Екіншіден, ядролық қаруды таратпау, қарусыздану үдерістеріндегі табыс немесе сәтсіздік әлемдік қоғамдастықтың милитаристік анохранизмді еңсере білу қабілетіне тікелей тәуелді. Болуының өзі арандатушылық пен мағынасыздық туындататын әскери блоктарды өткеннің еншісінде қалдырған жөн. Өзімнің жалпыәлемдік соғысқа қарсы шаралар туралы көзқарасымды мен әлемді бірте-бірте демили- тариязациялау үшін негіз бола алатын «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесімде мазмұндап бердім. Мен планетаны ядролық өзін өзі жою қатерін шешімді түрде төмендету мүмкіндігін осыдан көре- мін. Үшіншіден, әскери қуаттардың осындай түрлеріне де-факто ие барлық мемлекеттің қатысуымен ядролық арсеналды қысқарту үдерісін көпжақты қылу қажет. Оған қазіргі таңда «табалдырықтағы» топқа жататын мемлекеттердің ядролық мәртебелерін толық заңдастыру алғышарт қалауы тиіс. Барлық ядролық держава Ядролық қару-жарақты қысқарту туралы шарт қалыптастыру бойынша келіссөздерге кірісуі керек. Төртіншіден, ХХІ ғасырда ядролық қауіпсіздіктің халықаралық құқықтық базасы өз негізін нығайтты. Қазақстанның бастамасымен БҰҰ Бас Ассам- блеясы 2015 жылдың 7 желтоқсанында адамзат тари- хында алғаш рет Ядролық қарудан азат әлем құру туралы жалпыға ортақ декларация қабылдады. Қазірде ядролық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі барлық халықаралық құқықты кодификациялаудың маңызы зор. Ядролық державалардың атом қаруына ие болудан өз еркімен бас тартқан, сондай-ақ ядросыз мәртебесіне ие мемлекеттерге кепілдіктерінің заңдық тұрғыда міндеттейтін жүйесін дамыту қажет. Ядролық қаруға ие болуға, таратуға қарсы қатаң шаралар қолданудың нақты жұмыс істейтін механизмін қалыптастыру керек. Мұндай көпжақты келісімдерді БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қарарларымен бекіткен орынды. Қазақстан БҰҰ-ның ядролық қаруға толық және жаппай тыйым салуына қол жеткізу үшін іс-қимылдар жасауда. Бесіншіден, бізге ірі державалар мен күштердің жаңа орталықтарымен арадағы қарым-қатынасты реттейтін жаңа механизм қажет. Оның сыртында дау-жанжалдардың алдын алу үшін жаңа халықаралық ұйымдар құру немесе қазіргі бар институттарды реформалау қажет деп есептеймін. Ірі державалардың арасына қатысты дағдарыс- тарды басқару жүйесін құру керек. Сондай-ақ қару-жарақтың қарапайым түрлері мен жаңа әскери технологияларды таратуға бақылауды күшейтудің де маңызы зор. Мен бүкіл үкіметтерді ядролық қауіпсіздік негізін құрайтын халықаралық шарттар мен институттарды одан әрі нығайту бойынша жаңа міндеттемелер қабылдауға шақырамын. Мен сондай-ақ бүгінде өз елдері мен халықтарының өкілі болып табылатын парламентшілерді де осы іске белсенді атсалысуға шақырамын. Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің жаңа мүшесі ретіндегі қызметі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайту жөніндегі осы және өзге де шараларға арналады. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты мүше, ядролық қарудың ең үлкен арсеналына ие мемлекеттерге бүкіл әлем алдында айрықша жауапкершілік жүктеледі. Біз дәл сол мемлекеттер осы жұмысқа басшылық жасап, үлгі көрсетуі тиіс деп санаймыз. Алтыншыдан, ядролық қауіпсіздікті күшейтуге, ядролық қаруларды сынап, жетілдіруге қарсы кең ауқымды қоғамдық қозғалыс ядролық қатерден арылу ісіне жаңа серпін беруі тиіс. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|