Редакциясын басқарған т.ғ. д, профессор М.Ғ. Ескендіров

19 
 
Манаш  Қабашұлы  өмірінің  соңғы  кезеңінде  Семей  жеріне  екі  рет,  дәлірек  айтқанда, 
1998  және  2001  жылдары  ат  басын  тіреген  еді.  Ол  алғаш  1998  жылы  Семейге  келіп,  сол 
кездегі  Шәкәрім  атындағы  Семей  мемлекеттік  университетінің  ұстаздары  және 
студеннтерімен  кездесуінде  «Қадірлі  қауым!  Семей  жерінің  тарихы  бай.  Ол  сонау  көне 
дәуірлерден  бастау  алады.  Семейдің  Ертіс  өңірі  бір  кездердегі  ер  түрік  пен  жауынгер 
қыпшақтың  кіндік  жері  емес  пе  еді?  Бұл  жер  тұнып  тұрған  шежіре.  Мына  қарт  Семейдің 
көшесінде кешегі Әлихан, Ахмет, Міржақып, Райымжан, Халел сияқты Алаш арыстарының 
іздері  сайрап  жатыр.  Міне,  сіздер  бағытты  түрде  өңір  тарихын  зерттеулеріңіз  керек.  Бұл 
отандық  тарихқа  қосқан  сүбелі  еңбек  болар  еді.  Сол  сияқты,  Семей  жері  мына  көрші 
Ресеймен де ежелден тығыз байланысты болды. Сібірде небір тамаша бізге ниеттес тарихшы 
әріптестер  бар.  Солар  мына  күрделі  кезеңде  материалдық  қиындықтар  көріп  жүр.  Соларды 
бірігіп жұмыс істеуге тартса, артық болмас еді...» деп, айтқаны есімізде.  
Сол  жолы  Манаш  ағаға  Шәкәрім  атындағы  Семей  мемлекеттік  университетінің 
«Құрметті  профессоры»  атағы  берілген  болатын.  Сонымен  бірге,  ол  кісі  университеттің 
құрметті меймандары  аллеясына пирамида тәріздес теректің жіптіктей көшетін отырғызған 
еді. Бүгіндері бойын көкке созған сол терек, ағаның біздің жерге келуінің үнсіз белгісіндей 
желге тербеліп, жайқалып тұр.  
Манаш  Қабашұлының  Семей  жеріне  екінші  келуінің  алдында,  ғылыми  зерттеулерді 
бағытты  және  жүйелі  жүргізу  үшін  Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым 
министрлігінің 25 наурыздағы № 248 хаттамасымен  Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік 
университетінде Тарихи зерттеулер ғылыми орталығы құрылды.  
2004  жылы  наурызда  Семей  мемлекеттік  педагогикалық  институтының  өз  алдына 
шаңырақ көтеріп, Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінен бөлініп шығуына 
байланысты  Тарихи  зерттеулер  ғылыми  орталығы  жаңадан  құрылған  осы  оқу  орнының 
құрамына  енгізілді.  Осы  жылдың  5-сәуірінде  Семей  мемлекеттік  педагогикалық 
институтының Ғылыми кеңесінің қаулысымен Тарихи зерттеулер ғылыми орталығына тарих 
ғылымдарының  докторы,  профессор,  Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  ғылым 
академиясының академигі Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың аты берілді. 
Қазіргі таңда Манаш аға атындағы ғылыми орталық көрнекті ғалымның атына сәйкес 
ғылыми  ізденістерді  мүмкіндіктерінше  іске  асыруда.  Манаш  Қозыбаев  атындағы  тарихи 
зерттеулер  ғылыми  орталығының  ғылыми-зерттеу  жұмыстарына  Семейдің,  Өскеменнің, 
Павлодардың  және  т.б.  жерлердің  жоғарғы  оқу  орындарының  тарихшы  және  қоғамтанушы 
ғалымдары тартылған. Олардың арасында тарих ғылымдарының докторлары, кандидаттары, 
ғылым  магистрлары,  магистранттар  және  студенттер  бар.  Сол  сияқты,  ғылыми  орталық 
зерттеу аясын кеңейте отырып, Ресей Федерациясы Ғылым Академиясының Сібір бөлімінің 
Тарих  институтының,  Барнаул  мемлекеттік  педагогикалық  университетінің,  Таулы-Алтай 
мемлекеттік  университетінің  және  Моңғол  Ұлысы  Ғылым  Академиясының  Баян-өлгей 
қаласындағы Әлеуметтік-экономикалық ғылыми-зерттеу орталығының ғалымдарымен де кең 
ғылыми  байланысқа  түскен.  Ғылыми  орталық  оқтын-оқтын  болса  да,  Қытай  Халық 
Республикасының Шыңжаң аймағының ғалымдарымен де байланыс орнатып отыр.   
Құрылғанына  16  жылдан  асып  бара  жатқан  уақыттың  ішінде  11  монография,  12 
мұрағат  құжаттары  мен  материалдарының  жинағы,  800-ге  жуық  ғылыми  мақалалар  жарық 
көрді.  Ғылыми  орталықтың  ұсынған  тақырыптары  бойынша  7  тарих  ғылымдарының 
докторы,  15  ғылым  кандидаттары  дәрежесіне  диссертациялар  дайындалып,  негізінен 
қорғалды.  Олардың  ішінде,  Ресей  азаматтары  да  бар.  Мәселен,  ресейлік  тарихшы  М.П. 
Малышева  ғылыми  орталықта  докторлық  диссертациясын  дайындады.  Оның  «Казахи  в 
период  демографических  кризисов  (1919-1934  гг.)»  деген  тарих  ғылымдарының  докторы 
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясы Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих 
және этнология институтында ойдағыдай қорғалды.  
Профессор  Е.Б.  Сыдықовтың  «Российско-казахстанские  отношения  на  этапе 
становления тоталитарной суперэтнической державы», «Высшая школа: современный взгляд 
и подходы к реформированию», «Тәуелсідік танымы»,  профессор В.С. Познанскийдің және 

20 
 
доцент М.П. Малышеваның «Казахи беженцы от голода в Западной Сибири (1931-1934 гг.)», 
«Национально-территориальные  размежевание  Сибири  и  Казахстана  (1919-1922  гг.)», 
профессор М.Ғ. Ескендіровтің «Восток Казахстана на стыке столетий (вторая половина ХIХ 
–  начала  ХХІ  вв.)»,  «Восточный  Казахстан  в  годы  силовой  модернизации  (20-30  гг.)», 
профессор  Ж.О.  Артықбаевтың  «Эрчисын-сумэ  –  храм  на  Иртыше  (Загадочные  истории 
ХVIIIв.)»  монографиялары,  доцент    А.И.  Исиннің  «Әділ  сұлтан»  эпикалық  жыры,  ғылыми 
орталықтың  дайындаған Семей мемлекеттік педагогикалық институтының құрылғанына 75 
жыл  толуына  арналған  «Еліміздің  шығысындағы  ұстаздар  дайындау  ордасы», 
«Мақтанышымыз-түлектеріміз»,  «Әбілпейіз»,  «Тарбағатай»,  «Алаш  туы  тігілген  өңір», 
«Шығыс  Қазақстандағы  қазақ  кәсіпкерлігінің  дамуы  (XIX  –  ХХ  ғасырдың  басы)»  атты 
ұжымдық монографиялары осы орталық құрылғаннан бергі кезеңде жарық көрген еңбектер 
болып  табылады.  Сол  сияқты,  қазақ  халқының  даңқты  перзенті  Бауыржан  Момышұлының 
туғанына  100  толуына  орай  оның  1944  жылы  Каз  ССР  Ғылым  Академиясында  оқыған 
«Соғыс  психологиясы»  деп  аталатын  дәрістерінің  жинағын  қайтадан  бүгінгі  талаптар 
негізінде басып шығару орталықта іске асырылды.   
Ғылыми  орталықта  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың 
тәуелсіз  еліміздің  аяққа  тұруынан  және  дамуынан  жан-жақты  мағлұмат  беретін,  еліміздің 
осы  заманғы  тарихы  іспеттес  «Казахстанский  путь»  еңбегін  «Қазақстан  жолы»  деген  атпен 
тәржімалау ойдағыдай іске асырылды. 
Манаш  Қабашұлы  бір  кездерде  бізге  айтқан  «Ресей  ғалымдарын  бірлескен 
зерттеулерге  тарту  керек»  деген  ұсынысы  бұл  күндері  іске  асуда.  Орталық  Ресей  Ғылым 
Академиясының  Сібір  бөлімінің  Тарих  институтымен  «Жоғарғы  Ертіс  ХҮІІ-ХХІ  ғғ.: 
ұлттық-мемлекеттік,  этно-мәдени,  экологиялық  өзара  байланыс»  тақырыбында 
бірлескен  жобаны  Ресей  грантының  негізінде  іске  асыруда.  Бұл  бойынша  Новосібір 
қаласында екі ғылыми конференция өткізілсе, осындай конференцияны күзде Семейде өткізу 
көзделуде.  Аз  ғана  уақыттың  ішінде  «Верхнее  Прииртышье  в  ХҮІІ-ХХІ  вв.  Национально-
государственное  и  этнокультурное  взаимодействие.  Новосибирск,  2009»  ғылыми  мақалалар 
жинақтары,  «Сибирские  переселения.  Освоение  Верхнего  Прииртышья  во  второй  половине 
ХҮІІ  -  начале  ХХ  вв.  Новосибирск,  2010»  деп  аталатын  ХҮІІ-ХҮІІІ  ғасырдағы  Қазақстан 
және  Сібір  аймағын  қамтитын  аса  қызықты  саяси  жағдайларға  қатысты  мұрағат 
құжаттарының  жинағы  және  «Социально-экономические  и  этнокултурные  процессы  в 
Верхнем  Прииртышье  в  ХҮІІ-ХХ  веках.  Новосибирск,  2011»  тақырыбындағы  ғылымии 
конференцияның материалдарының жинағы жарық көрді.  
Академик  Манаш  Қозыбаев  атындағы  тарихи  және  әлеуметтік-саяси  зерттеулер 
ғылыми  орталығы  Ертіс,  Алтай,  Тарбағатай  өңірлеріне  қатысты  мұрағат  материалдарын 
іздеуде  және  оларды  жүйелеуде  Ресей,  Қазақстан  мұрағат  мекемелерімен  бірлесіп  іс-
қимылдар  жасауда.  Нәтижесінде,  «Неизвестные  страницы  истории  Семипалатинского 
Прииртышья  (20-30  гг.  ХХ  в.)»  және  «К  истории  российской  колонизации  Восточного  и 
Северо-Восточного  Казахстана».  Сборник  документов  и  материалов  (XVIII  в.  –  1917г.)», 
«Развитие  горного  дела  в  Восточном  Казахстане  (ХҮІІІ  в.  –  30  годы  ХХ  века)», 
«Административно-территориальное управление Восточном Казахстане (ХҮІІІ в.  – 30 годы 
ХХ  века)»,  «Из  истории  величайшей  трагедии  казахского  народа  1932-1933  гг.»,  2  томдық 
«Переселенческая  политика  царского  правительства  и  ее  осуществление  в  Восточном 
Казахстане, ХҮІІІ – нач.ХХ вв.»,  «Гражданская война в Восточном Казахстане в 1917-1922 
гг.», 2 томдық «Развитие народного образования в Восточном Казахстане (XIX – начало ХХ 
вв.)» құжаттар мен материалдар жинақтары дүниеге келді. 
Сонымен  бірге,  ғылыми  орталықтың  негізінде  ғылыми  конференциялар  өткізіліп 
отырылады.  Мәселен,  биылдың  өзінде  Әлихан  Бөкейхановтың  туғанына  150  жыл  толуына 
арналған «Алаш қозғалысы идеясы:  тарих және қазіргі кезең», 1916 жылғы көтерілістің 100 
жылдығына  арналған  «ХХ  ғасырдың  басындағы  Қазақстандағы  ұлт-азаттық  қозғалысының 
мәселелері» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциялар өткізілді.  

21 
 
Ғылыми  орталық  этномәдени  саладағы  зерттеулерге  үлкен  маңыз  беруде. 
Ғалымдарымыз  бен  студенттердің  күшімен  Қазақстанның  Ертіс  өңірінің  және  қазақ 
халқының мәдени мұраларын жинауға қатысты кең көлемдегі бағытты және жоспарлы түрде 
археологиялық  және  этнографиялық  зерттеулер  іске  асырылуда.  Жыл  сайын  институттың 
«Тарбағатай»  археологиялық  экспедициясы  Әлкей  Марғұлан  атындағы  археология 
институты  және  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  Ұлттық  университетінің  археология  және 
этнография кафедрасы жүргізетін археологиялық қазба жұмыстарына кең қатысуда.  
Археологиялық,  этнографиялық,  фольклорлық  бағыттағы  ізденістер  болашақ 
мамандардың  тарихи  саналарын  кеңейтіп,  болашақта  тарихты  оқытуда  ғылыми-зерттеудің 
әдістерін  кең  пайдалануға,  әсіре  идеологияландырудан,  әсіре  саясаттанудан  шығуға  жол 
ашады, өткендегіге  шындық көзімен қарауға мүмкіндік береді. Ғылым мен білім арасындағы 
тығыз байланыс, студенттің өзін, өткен ұрпақтың құндылықтарын келер ұрпаққа жеткізуші 
ретіндегі сезімін қалыптастыратыны анық. 
Ғылыми  орталықта  2011  жылға  дейін  «Еуразия  орталығы»  ғылыми  журналы 
шығарылып  келді.  Онда  таяу  және  алыс  шетел  мемлекеттерінің  әр  түрлі  мектептері  мен 
бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық зерттеулері жарық көріп отырды.  
Бүгінгі  таңда,  Семей  қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік  университетінің 
Манаш  Қозыбаев  атындағы  тарихи  зерттеулер  ғылыми  орталығы  Манаш  аға  көрсеткен 
жолмен жүре отырып, жаңа ғылыми ашылуларға  бағыт ұстануда.  
 
 
 
1 СЕКЦИЯ 
 
МАНАШ КОЗЫБАЕВТЫҢ ТАРИХИ КӨЗҚАРАСТАРЫ 
 
 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ МАНАША КОЗЫБАЕВА 
 
 
Нәбижан Мұқаметханұлы 
т.ғ.д., профессор, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті  
 
АКАДЕМИК МАНАШ ҚОЗЫБАЕВТІҢ МӘДЕНИЕТ КОНЦЕПЦИЯСЫ ЖӘНЕ 
МӘДЕНИЕТ ҚАУІПСІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІ 
 
Академик Манаш Қабашұлы Қозыбаев артына мол құнды ғылыми мұралар қалдырған 
ғалым.  Академик  өзінің  саналы  ғұмырында  тарихшы  ретінде  және  тәуелсіз  Қазақстан 
тарихын  жазуды  ұйымдастырушыбасшы  ретінде  отандық  тарихтың  өзекті  мәселелері 
жөніндекөптеген  концептуалды  көзқарасын  пайымдаған.  Соның  ішінде  ғалымныңөркениет, 
мәдениет  және  ұлт  жөніндежазған  ғылыми  және  танымдық  мақалары  2001жылы  «Сөздік  – 
Словарь» баспасынан шыққан  «Өркениет және ұлт» деп аталған  жинағына топтастырылған. 
Бұл  еңбек  2013  жылы  «Қазақ  энциколпедиясы»  баспасынан  басылып  шыққан    «Манаш 
Қозыбаев  шығармалары»  деп  аталатын  7  томдық  еңбектің  4-томына  енгізілді.  Академиктің 
осы  еңбегін  қайталып  оқыcақ,  ғалымның  мәдениет  жөніндегі  пайымдарыныңғылыми 
құндылығын терең түсінгендейболамыз. 
Манаш  Қабашұлы    аталған  еңбегінде  алдымен  өркениеттерді  әлемдік  контексте 
қарастырып, 
салыстырмалы 
талдаулар 
жасау 
арқылы, 
сахарда 
жаратылған 
жасампаздықтарды  жалпы  адамзат  өркениетінің  бір  қайнары  екендігін  дәлелдейді.  Ғалым 
батыс-шығыс және қала-дала өркениеттерінен типтік мысалдарды салыстырады. Ол:«гректің 
полисі  сияқты  қазақтың  дала  демократиясы  әлем  тарихының  қазнасы.  ...  Көне  гректің  ұлы 
данасы  Гомор  өркениет  жыршысы  екені  аян. Сол  сияқты  өмір  бойы  сайрап  өткен  Көмекей 

22 
 
әулие  Бұқар  жырау  өркениет  жыршысы.  «Қырымның  40  бұтағын»  жыл  бойы  жырлайтын 
Мұрын жыраудың жазығы біз оны Гомор деңгейінде көрсете алмағанымзыдан. Дала жырын, 
дала  мұңын  қыл  қобызға  тіл  бітіріп  боздатып  өткен  Қорқыт  Аташығыс  өркениетінің 
перзенті.  Бір  сөзбен  айтсам,  біз  ата  тарихымыздың  сырларын  өркениет  қойнауынан  іздеп, 
ондағы  ұлттық  орнымызды  табу  сол  тарихты  өркениеттік  деңгейге  көтеріп  жазғанда  ғана 
мүмкін»  (аталған  кітап,  5  б.)-  деп  санайды.Бұдан  академик  Манаш  Қозыбаевтың  ұлттық 
тарихымызды, өркениеттік тұрғыданқарастыруды дәріптейтінін көруге болады.  
Манаш  Қабашұлы  өзінің  «Өркениет  хаһында»  деген  мақаласында,  алдымен  батыс 
ғалымдарының  жасаған  өркениет  теориясы  анықтамаларына  тоқталып,  «соңғы  кездегі 
көзқарастар  айтарлықтай  өркениет  теориясына  жаңалық  енгізді  деу  қиын.  Өйткені  олар 
бұрынан келе жатқан өркениет ілімін жаңа ХХ-ХХІ ғғ. дамуына ыңғайлағаны байқалады» (9 
б.)  деп  тұжырымдап,  қазақ  өркениетіне  ұлт  ұстазы  Ахмет  Байтұрсын  іліміндегі  қоғамның 
эволюциялық даму факторлары тұрғысынан талдау жасайды. 
Ол  «Дала  өркениетіне  әр  халықтың  қосқан  үлестері  баршылық.  Дегенмен  де  сол 
өркениеттердің  кіндігі,  өзегі  қазақ  халқы  екендігін  мойындатарлық  негіз  бар»  (16  б.)  -  деп  
атап көрсетіп, оған мысалдар келтіреді.Академик дала өркениеті “Ол «Жеті жарғыдай” дала 
Конституциясын берді, Жеті атаға дейін қан араластырмай, генефондты сақтау, ұлы даланы 
қорғау өнерін қалыптастырды» (231 б.)– деп санайды. Ол өзінің «Өркениет»жөнінде берген 
анықтамасында:  «Өркениет тірнек (материальная), көрнек (духовная)  - мәдениеттердің ұзақ 
мерізімді тарихи дамуының нәтижесі» - деп түсіндіреді. 
Академик  мәдениеттің  материалдық  және  руханият  жиындығынан  өркениет  көрінісі 
байқалады  деп  санайды.  Сондай-ақ  ол  мемлекеттердің  дамуын,  әсіресе,  Қазақстан 
Республикасының  тәуелсіздігін  мәдениетке,  соның  ішінде  иедологиялық  мәдениеттің 
дамуымен  байланысты қарастырады.Ғалым «Біздің идедеологияның басты, ең соңғы сөзі  – 
тәуелсіздік,  оны  баянды  ету»  (279  б.)-  деп  атап  көрсетеді,  және  осы  тұрғыдан  қоғамдық 
мәдени құбылыстарды қарастырады. 
Ол  «Тәуелсіздік  экономикалық  салада  бой  көрсетуі  үшін,  ұлт  ойы  өсуі  шарт.  Ұлт 
өзінің ұлттық намысына мінбесе – ол тобыр» (220 б.), деп есептейді.Сондай-ақ ол «Ана тілі 
дамыған,  ата  тарихы  танылған,  барша  болмысы  көркем  түрде  жазылған  халық  қана 
өркениеттің төл перзенті» деп санайды (221 б.). 
Академик  мәдениет,  өркениет  тұрғысынан  адами  қасиеттерге  назар  аударады. 
Ол:«адами қасиеттердің арқауы – Ар, Ұят, Намыс» (218 б.)-деп  атап көрсетеді. Және адами 
қасиет саналатын намыс пен патриотизмді байланыстырып қарайды. «Отанды сүюдің негізі – 
ұлттық намыс. Ұлт намысына қаны қызатын жаңа буын тәрбиелеу – замана талабы» (220 б.); 
«Рухсыз халық қара тобырға айналады» (229 б.), – дейді.  
Манаш  Қабашұлы  1999  жылы  жазған  «Ұлттық  мәдениет»  деген  мақаласында,  қазір 
«Жан-жақтан  сұғанақтанып  рухани  интервенция  жасалынып,  етектен  тартуда.  Қазқ  тілінде 
берілетін  төл  хабарлар  азайды.Бір  сөзбен  айтсақ,  ұлттық  мәдениеттің  деңгейі  төмендеп 
барады»  (228  б.)  –  деп  бағалап,  мәдениет  қауіпсіздігін  бірінші  болып  көтерді  және  оны 
қауіпсіздік тұрғысынан мемлекетке жүктейді. 
 Ғалым «Отанын қорғауды ұйымдастыратын мемлекеті. Ендеше, тіл, тарих, әдебиет  – 
ұлттың  жаны  мен  қаны,  рухани  болмасы»  (221  б.),  мұны  мемлекет  қорғауы  керек  деп 
көрсетеді.  Сонымен  қатар  ол  «Біз  жаңа  заманда  өзімізбен  өзіміз  шектеліп,  томаға  түйықта 
қалып  қою  қауіпінен  сақтануымыз  керек»  (228  б.)  деп  ескертеді.  Және  ол«ХХІ  ғасырда 
мәдени дамуымыздың негізгі  бағыттары анықталуы керек»(229 б.);«Ғасыр басындағы  «Оян 
қазақ!»  ұраны  жаңа  ХХІ  ғ.  өтіп  бара  жатқан  кезде  де  күн  тәртібінде  тұр.  Ұлтымыздың 
ұлағатты  болуы,  кемеліне  жетіп  толуы,  өркениет  төріне  озуы  ұлттың  зиялы  қауымына 
байланысты.  Сондықтан  да  өтпелі  кезеңде  ұлт  зиялыларын  жүдетпей,  ыдыратпай 
топтастыру, ұлт мүддесі незізінде тәрбиелеу – мемлекеттік деңгейдегі саясаттың түп қазығы 
болуы  керек»  (239  б.),  деген  ұсыныстарын  да  алға  қойған  болатын.Мұна  академиктің 
мемлекет  ұлт  мүддесі  негізінде  өз  зиялыларын  өздері  тәрбиелеуі  керек  деген  идеясының 
маңызы зор деп санаймын. 

23 
 
Академик өмірден өткелі де 15 жыл өтті, Қазақстан қоғамында зор  өзгерістер болды. 
Бірақ  ол  алаңдаған  ұлттық  мәдениетіміз,  руханиятымыз  үлкен  сын-қатерлергетап  болып 
отырғанын  тани  біліуіміз  керек.  Бұл  мәселені  мемлекеттік  қауіпсіздік  деңгейінде 
қарастыратын  кез  келді  деп  санаймын.  Өйткені  қазіргі  таңда  әлем  елдері  мемлекеттік 
мәдениетті ұлттық қауіпісіздік ретінде қорғауғакөңіл бөліп отыр.  
Мәдениет  қауіпсіздігі  дегеніміз  -  мелекеттің  концептуалды  формациясындағы 
мәдениеттің (мысалы, ұлттық руханият, саяси құндылықтар концепциясы т.б.) өмір сүруі мен 
дамуының қауіпке ұшырамаған жағдайы. 
Мемлекетттік  мәдениеттің  қауіпсіздікгі  елдің  ішкі-сыртқы  шарт-жағдайларының 
өзгеруіне  байланысты  үздіксіз  диалектикалық  қозғалыста  болады.  Мәдениетке  қауіп 
төндіретін  диструктивті  факторлар  көбейіп,  мемлекеттік  концептуалды  мәдениеттің  өмір 
сүруі  мен  дамуы  кері  әсерге  ұшыраған    кезде,  мәдениетті  қауіпті  жағдайға  түсті  деп 
есептейді.  Сондықтан  динамикалық  даму  тұрғыдан,  стратегиялық  көзқараспен  мемлекеттік 
мәдениеттің  қауіпсіздігін  қарастыру  өзекті.  Мәдениеттің  өмір  сүру  қауіпсіздігін  қорғау 
тұрғысынан мәдениеттің қалыпты дамуына қауіп келтіретін көмескі факторларды дер кезінде 
тану және оны жою шараларын қолдану арқылы мәдениет қауіпсіздігін қамтамасыз қажет. 
Мемлекеттік  мәдениеттің  қауіпсіздігі  үш  тұрғыдан  қарастырылады:  Ішкі-сыртқы 
қатынас  тұрғысынан;  ескі-жаңа  қатынасы  тұрғысынан,  ұқсастық    пен  бөгделік  қатынасы 
тұрғысынан.  Бұлар  мемлекеттік  мәдениет  қауіпсіздігі  мәселесіндегі  үш  түрлі  қақтығыс 
моделі  болып  көрінеді.  Сондай-ақ  олар  бір  мезгілде,  бір-бірімен  шытырман  байланыста 
болады. Сондықтан мемлекттік мәдениеттің қауіпсіздігі мәселесіне талдау жасағанда, жүйелі 
түрде  үш  тұрғыдағы  қатынастарды  жан-жақты  талдап,  мемлекеттік  мәдениет  қауіпсіздік 
жағдайын ғылыми түрде бағамдау керек. 
Ішкі-сыртқы  қатынас  тұрғысы  (аспектсі)  дегеніміз  –  мәдениет  суъектісінің 
(акторының)  ішкі  және  сыртқы  әлеммен  қатынас  жасау  барысындағы,  мемлекеттің  ішкі 
мәдениеті  мен  сыртқы  әлем  мәдениетінің  соқтығысуы  мен  қақтығысуына  талдау  жасап,  өз 
мәдениетінің суверендігін қорғау болып табылады. 
Жаһандану  жағдайында  әлемнің  есігі  ашық,  ақпараттық  технологияның  үздіксіз 
жаңғыруы, капитал мен еңбек күш сияқты өндіріс факторларының жер шарына кең таралуы, 
мәдениеттер  бәсекелестігіне  қолайлы  жағдай  қалыптастырды.  Сонымен  халықарада 
мәдениеттердің араласуы барған сайын күшейіп келеді. 
 Ішкі-сыртқы  мәдениеттердің  өзара  алмасу  барысында,  өз  елінің  мәдениет 
суверенттілігін  қорғау  мәселесі  бірінші  орында  тұруы  керек.  Өйткені  сырттан  келген 
мәдениет,  ол  басқа  біреудің  мәдениеті,  оған  өздеріне  тән  дәстүрлі  әдет-ғұрпы,  діни  сенім-
нанымдары,  ойлау  жүйесі,  құндылық  концепциялары  сіңірілген,  олардың  ішке  таралуы 
халықтың  ой-санасын  өзгертіп,  мемлекеттік  мәдениеттің  тәуелсіздігі  мен  тұтастығына  әсер 
етеді.  
Ескі-жаңа  қатынасы  тұрғысынан  (аспектісінен)  қарағанда,  дәстүрлі  мәдениетті 
жалғастыру  мен  жасампаздық  арасындағы  байланысты  дұрыс  шешіп,  мемлекеттік 
мәдениеттің  қауіпсіздігін  сақтау  маңызды.  Мемлекеттік  мәдениеттің  қауіпсіздігін  тек 
мемлекеттік  мәдениетті  дамыту  арқылы  ғана  қамтамасыз  етуге  болады.  Мәдениетке  қауіп-
қатер тек сырттан келмейді, өз мәдениетінің ішінде де қауіпті факторлар сақталады. 
Ал  мәселеге  ұқсастық  пен  бөгделік  тұрғысынан  (аспектісінен)  қарайтын  болсақ, 
ұқсастық  –  өз  мәдениеті,  бөгіде  –  жат  мәдениет.  Мәдениеттің  ұлттылығы  (ұлттық  сипаты) 
мен  мәдениеттің  әлемдік  сипатын  ескере  отырып,  мемлекеттік  мәдениет  қауіпсіздігін 
қамтамасыз ету қажет.  
Мәдениеттің  ұлттылығы  дегеніміз  –  ұлттық  рух,  ұлттық  сипаттағы  құндылық 
ұғымдар,  ойлау  формасы,  ұлттық  мінез  бен  моральдық  өлшемдерді  қамтитын  ой-сана 
мәдениетінің  сипаттық  ерекшеліктері  болып  табылады.  Бір  мәдениет  егер  ол  ұлттық 
ерекшелігінен айырылса, онда ол өмір сүру қуатынан айыралады. 
Қазіргі  жаһандану  үдерісі  адамзат  мәдениетін  бұрын-соңды  болып көрмеген  күшпен 
араластырып  жатқанын  терең  сезініп  жүрміз.  Дегенменмәдениеттің  ұлттық  және  әлемдік 

24 
 
сипаты болады. Кез келген ұлттың мәдениеті - әлемдік мәдениеттің құрамдас бөлігі, ұлттық 
мәдениетте  әлемдік  мәдениет  қамтылып  жатады,  әлемдік  мәдениет  нақтылы  ұлттық 
мәдениеттен тыс болмайды. Сондықтан да БҰҰ-ның 2004 жылы жариялаған адамзат дамуы 
жоспарының басты тақырыбы «Плюрализмдік әлемдегі мәдени либрализм» деп аталған.  
Жаһандану  жағдайындағы  әлемдік  мәдениетте,  мемлекеттік  мәдениеттің  өмір  сүруі 
мен  дамуын  қамтамасыз  ету  –  мемлекеттік  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етудің  маңызды  бір 
саласы  деп  түсінуіміз  керек.  Қазақстанның  қазіргі  мемлекеттік  мәдениет  жағдайына 
халықаралық қауіпсіздік тұрғысынан талдау  жасайтын болсақ, онда оның ауыр қатерге тап 
болғандығын аңғару қиын емес. 
Осы  орайда  алдымен  тәуелсіз  Қазақстанның    мемлекеттік  мәдениеті  қандай  негізде 
құрылды?  деген  сұрақ  алдымыздан  шығады.  Өйткені  Қазақстан  Республикасының 
мемлекеттік жағдайы өзге елдерге ұқсай бермейтін өзіндік ерекшелігі бар. Заң жүзінен айтар 
болсақ,  еліміздің  мәдениеті  қазақ  мәдениеті  негізінде  құрылған  деуге  негіз  бар.  Жоғарыда 
пайымдағанымыздай, мемлекеттік мәдениеттің негізін мемлекеттік тіл құрайды десек, қазақ 
тілі  Конститутция  бойынша  Мемлекеттік  тіл.  Бірақ  ол  басқа  елдердегідей  өз  функциясын 
толық орындап отырған жоқ. Әрине, қазақ тілімемлекеттік мәдениетінің негізін сақтап келді. 
Атап  айтқанда  ұлттық  тіл,  ұлттық  дәстүрлі  діни  сенім-наным,  ұлттық  менталитет,  ұлттық 
мұратты  жалғастырып  келді.  Егер  халқымыздың  санасында  бұлар  болмаған  болса, 
тәуелсіздік  үшін  күрес  те  болмаған  болар  еді.  Бірақ  қазақ  тілі  қазіргі  таңда  өз  деңгейіне 
көтеріле алған жоқ. Соңғы 25 жылдан бері қазақ тілінде оқыту мен қазақ тілінде сөйлеудің 
салыстырмасы еселеп өскенмен, мемлекеттік идеологияның, ұлттық руханияттың ұйытқысы 
бола  алған  жоқ.  Оның  үстінеқазір  Мемлекеттік  тілдіңболашақ  даму  қуаты  әлсіреп  барады. 
Мұны әлеуметтік тексеріп-зерттеулер арқылы анықтауға әбден болады.  
Мысалы,  мемлекеттік  тілдің  ресми  түрде  қолданысы  мен  Мемлекеттік  тілдің  білім 
беру саласындағы қолданысы қанша пайыз? Адамдардың қоғамдық қатынастарда қолданысы 
мен  руханияттағы  атқарып  отырған  рөлі  қандай?  деген  сұрақтар  бойынша  әлеуметтік 
зерттеулер жүргізетін болсақ, мемлекеттік тілдің қазіргі шынайы ахуалына көз жеткізер едік. 
Бұдан  шығатын  қортындыға  әлемге  ортақ  қауіпсіздік  критерийлер  бойынша  талдау 
жасайтын  болсақ,  онда  одан  тек  мемлекеттік  тілдің  қауіпті  жағдайда  тұрғанына  көз 
жеткізетін боламыз. 
Мемлекеттік тіл мәдениеті қауіпті жағдайда деп танысақ, онда ұлттық руханиятымыз 
да  қатерде  тұр  деген  сөз.  Ұлттық  тіл  мен  руханият  тығыз  байланысты.  Тәуелсіздіктен  бері 
сырттан  енген  саясиланған  діни  ағымдар  ұлттық  руханиятымызды  бүлдіріп,  халқымыздың 
санасын  өзгертіп,  ұлттық  бірлігімізді  ыдыратып,  мемлекеттік  билікке  қатер  төндіретін 
дәрежеге жеткенін енді-енді байқағандаймыз. 
Егер  біз  қазіргі  Қазақстан  қоғамында  қалыптасып  отырған  жағдайды  мемлекеттік 
мәдениеттің өмір сүруі мен дамуына, тіпті, мемлекеттік қауіпсіздігімізге қауіп төндіреді деп 
түсінсек,  онда  оны  жоюға,  шұғыл  түрде  құқықтық  және  идеологиялық  тұрғыдан  пәрменді 
шаралар  қолдануымыз  керек.  Осы  арада  академик  Манаш  Қозыбаев  айтқан, 
біздерге«Тәуелсіздікпен  мақтану  аз,  оны  жақтау  жеткіліксіз,  оны  көздің  қарашығындай 
сақтау парыз» (278 б.)– деген өсиеті бәрінен өзекті деп санаймын. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

25 
 
УДК: 371.13 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: