Редакциясын басқарған т.ғ. д, профессор М.Ғ. Ескендіров

31 
 
 Research  results  on  the  history  of  Kazakhstan  were  tested  at  international  congresses  and 
symposia  (Moscow,  Istanbul,  Ankara,  Paris,  Tehran,  New  Delhi,  Urumqi,  Beijing,  Almaty,  etc.), 
more than 200 scientific and theoretical conferences, including the First World Kurultai of Kazakhs. 
The  merit  of  academician,  first  of  all,  is  that  from  the  very  first  days  of  the  country’s 
independence  he  put  the  comprehensive  study  of  the  actual  problems  on  the  agenda,  headed  the 
research  and  creative  group  to  revise  the  history  of  the  people  and  the  country,  and  he  took  the 
decision of fundamental problems, pushing more and new challenges, supplementing and perfecting 
an  initial  program  of  studying  the  "blind  spots"  in  the  history  of  Kazakhstan.  Ultimately,  all  this 
formed the basis of the Concept of Kazakhstan’s historical science development up to 2000.  
In  the  early  90ies  of  XX  century,  putting  forward  the  Program  of  historical  science 
restructuring,  academician  M.K.  Kozybayev  noted  the  factors  of  its  inhibition.  Many  years  of  its 
extensive  development,  and  the  accumulated  stagnation  effected  the  situation.  There  were  no 
specialist  researchers  for  entire  historical  periods,  some  individual  genres  were  not  represented  in 
the cycle of history. An extremely tense situation had formed in the study of ethnogenesis.  
The  national  liberation  movement  of  the  Kazakh  people  against  Jungar  Mongol  invasions 
and Russian imperialism was studied from time to time.  
Academician believed that no less significant cause of the stagnation in the historical science 
and  the  presence  of  "blind  spots"  and  "closed  zones"  in  it  was  the  dismissive  attitude  to  the 
following factors: 1) the expansion of research sources base, 2) improving the methods of working 
with  sources,  3)  extensive  use  of  archival  documents.  Severe  restrictions  on  access  to  archival 
collections, selection of documents to illustrate the given schemes and concepts caused the writing 
of compilation works.  
For  the  reconstruction  of  historical  science  M.K.  Kozybayev  proposed  to  solve  a  set  of 
problems:  development  of  methodologies  and  research  techniques  on  the  new  level;  reviewing  
research  topics  and  defining  the  priority  areas  in  a  historical  science;  comprehension  and 
generalization of social experience; development of science-based historical consciousness; raising 
the  educational  potential  of  the  history;  strengthening  the  link  of  history  and  auxiliary  disciplines 
and  interdisciplinary  connections,  including  source  studies;  improving  the  research  organization; 
raising  personnel  policy  and  teaching  of  history  to  a  new  level;  dissemination  of  historical 
knowledge among the people. 
Academician  put  forward  the  problem  of  reconsideration  of  the  Lenin's  "non-capitalist 
development of formerly backward peoples to socialism, bypassing the capitalist stage" conception, 
which became the ideological  platform of the "great  turning point" policy of the revolution  "from 
above", the total collectivization and settling of the Kazakh people.   
Later M. Kozybayev fully substantiated his point of view. The years of the First Secretary of 
Kazkraikom  F.  Goloshchekin’s  (the  Stalin’s  deputy)  government  were  the  years  of  the  gradual 
replacement  of  the  party's  ruling  with  the  personal  dictatorship,  the  planting  of  the  command-
bureaucratic  methods  of  management,  regional  leaderism,  implementation  concept  of  "Small 
October"  with  the  methods  of  Bonapartism,  the  "revolution  from  above",  which  led  to  the  death 
more than half of the population of Kazakhstan.  
Significant place in the work of scholar in the last decades of his life belongs to the issues of 
the totalitarian regime formation and its manifestations in Kazakhstan. In the monograph "History 
and  Modernity"  there  are  such  articles  devoted  to  this  topic  as  «F.I.  Goloshchekin.  Political 
Portrait" and "The Tragedy of Kazakhstan". The latter was co-written with Zh.B. Abylkhozhin and 
Sh.B. Tatimov. In the article devoted to F. Goloshchekin there presented the political, moral image 
of one of the creators of barracks socialism. For the first time, based on archival sources, there was 
revealed a bloodthirsty image of revolutionist, Soviet type colonizer.   
In 1987-1993 M. Kozybayev made the political  portraits of many people's batyrs,  generals 
and  statesmen.  This  academician  considered  the  activities  of  F.  Goloschekin,  I.  Stalin,  N. 
Khrushchev,  L.  Brezhnev  on  the  example  of  Kazakhstan.  The  principle  of  historicism  made  it 
possible to reveal the character traits, as well as the dynamics of thought and the actions of public 
figures that were previously "closed", "prohibited" or were in the shade. 

32 
 
In the article "Stalin and Kazakhstan" the academician noted that 3.5-4 mln. people became 
the victims of Stalinism, including 600-650 thousand that were shot (among them there were over 
35 thousand Kazakhstanis).  In his writings for the first time there was justified the thesis that the 
author of the "Small October" theory is not F. Goloshchekin, as it was considered to be still, but the 
"father of nations" I. Stalin, who pursued a policy of political repression, as the People's Commissar 
of Nationalities ( "Sultangalievshchina").  
And  he  was  the  author  of  the  "theory"  of  the  "proletarian  in  content,  national  in  form" 
culture.  The  article  traces  the  role  of  I.  Stalin  in  the  implementation  of  policy  of  forced 
collectivization  in  Kazakhstan,  Turkestan,  and  the  forced  industrialization
1
.  His  successor  F. 
Goloshchekin, justifying the need for "Great Turning-Point" in the Kazakh aul, said that "of course, 
this  transition  changes  the  way  of  life,  economy,  destroying  the  old  way  of  life,  the  old  economy 
crumbles, and it does not happen without damage" [2]. The author presented the data not about the 
damage, but about the crash in the economy, demographics and the spiritual life of the people, and 
he believed that Stalinism was a classic version of Bonapartism. 
In the research article "Khrushchev and Kazakhstan" M. Kozybayev notes that Khrushchev 
is the child of socialism, the barracks socialism. Despite the fact that he was the author of the new 
course, he had a lot of “admixtures” of Stalinism and personality cult policy in him.   
M.  Kozybayev  showed  that  N.  Khrushchev  resorting  to  a  policy  of  development  of  virgin 
lands in the eastern parts of the country, just like in the former Stalinist times, sent new emissaries 
and ruled the country as a communist monarch. 
He criticized the course for a total development of virgin lands. Plowing 41 million hectares 
brought the country to a new problem – there began an ecological disaster – soil erosion, and drying 
up  of  the  Aral  Sea.  And  the  Khrushchev’s  migration  policy  was  equally  disastrous  for  the 
indigenous peoples of Kazakhstan and Siberia. Voluntarism, the flip side of the personality cult, had 
a  detrimental  effect  on  the  spiritual  sphere  of  the  people’s  life.  N.  Khrushchev  left  a  legacy  of 
imperial personnel policy. 
The  continuation  of  the  political  portraits  gallery  created  by  M.  Kozybayev  is  the  article 
"Brezhnev  and  Kazakhstan",  where  the  author  revealed  the  image  of  sugary,  amorous  intriguing 
leader, the short-sighted politician, one of the creators of the "Afghan tragedy", the Soviet Union’s 
breakdown. Here, the author exposes the image of an imaginary “pervotselinnik”, the supporter of 
Kazakhstan’s chemicalization.  
In the Khrushchev-Brezhnev period Kazakhstan was more rapidly turning into the region of 
the mineral raw materials, the agricultural appendage of the center. M. Kozybayev reveals the moral 
image  of  the  latter-day  leader.  That  since  the  government  of  L.  Brezhnev  there  began  to  enroot 
corruption, bribery, embezzlement, etc... [3]. The political portraits made by M. Kozybayev give an 
idea of the rule of the Communist Party of the Soviet Union in Kazakhstan in Goloshchekin times, 
who  decided  the  destinies  of  the  people  on  his  own  will.  Generally  there  can  be  traced  the 
continuity of the national policy of the Communist Party of Soviet Union and the Russian Empire, 
the regularity and dynamics of the Union’s collapse.  
The above research articles of the academician are devoted to the "blind spots" of history of 
the  Kazakh  people.  But  the  author  not  only  identifies  these  spots,  he  gives  his  assessment  of  the 
problem’s interpretation. All this makes it possible to recreate the whole concept of the history of 
Kazakhstan, to erase the imperial spirit, the abuse of our people’s history, to generate consciousness 
of the people, and to teach them the culture of inter-ethnic dialogue on the basis of the ideology of 
independent Kazakhstan.      
Academician  M.  Kozybayev  rebuffed  pseudo-patriots,  nationalists,  putting  forward  the 
thesis of Russian prosperity, the whole nation’s tragedy of 30-40-ies, and the destruction of the top 
layer of the nations of all the republics, except Russia. Later academician repeatedly returned to this 
issue by publishing a series of papers. 
One  of  the  first  in  the  former  Soviet  Union,  the  academician  called  for  revision  of  the 
existing  concept  of  collectivization  [4].  It  was  more  fundamentally  considered  in  the  publication 
"Kazakhstan tragedy" involving agrarian scientist and demographer, so the whole world knew about 

33 
 
the  scale  and  the  heavy  consequences  of  the  Kazakh  tragedy  [5].  Besides,  on  the  initiative  of  the 
scholar-organizer  on  November  28-29,  1988  there  was  held  a  symposium,  where  the  concept  of 
forced  collectivization  in  Kazakhstan  and  Central  Asia  was  worked  out  (with  the  participation  of 
leading agricultural scientists nationwide) [6].   
Later the academician M. Kozybayev headed a special committee of the Supreme Council of 
the Republic of Kazakhstan, which studied the circumstances and consequences of the famine in the 
30-ies of XX century, and the mass political repressions. The scholar’s main scientific approaches 
to  this  issue  became  the  basis  of  the  Committee’s  Conclusion.  Assessing  the  academician’s 
contribution, K. Aldazhumanov wrote: "... it should be noted that ever since it happened Kazakhstan 
is  the  only  state  in  the  post-Soviet  space,  where  the  history  of  Soviet  totalitarianism  and  its 
consequences are studied in great detail.  
Since  the  second  half  of  the  1980s  under  the  leadership  of  M.K.  Kozybayev  there  was 
conducted  an  extensive  work  on  the  identification  and  rehabilitation  of  victims  of  political 
repression of 1930-40s, which had a national significance" [7].  
Besides,  in  a  number  of  other  researches  the  academician  gave  a  holistic  concept  of  the 
forced collectivization and the famine of 1931-1933. For the first time in the literature the policy of 
forced  collectivization,  without  taking  into  account  the  features  of  nomadic  and  semi-nomadic 
Kazakh sharua was called ethnocide, and there was shown the scale of the whole nation’s tragedy. 
Academician  Manash  Kozybayev  was  at  the  origin  of  new  conceptual  development  of  the 
Kazakh  statehood  history,  history  of  Kazakhstan  in  the  conditions  of  colonialism  and  Soviet 
totalitarianism, rehabilitation of victims of mass political repressions. 
As a member of the State Commission he carried out extensive work on the implementation 
of  Decrees  of  the  President  Nursultan  Nazarbayev  "On  Declaring  1997  the  Year  of  National 
Consent  and  Memory  of  Mass  Political  Repressions  Victims",  "On  Declaring  1998  the  Year  of 
National  Unity  and  National  History",  "On  Declaring  1999  the  Year  of  Unity  and  Continuity  of 
Generations". 
Thus, during the years of independence, M.K. Kozybayev made an enormous contribution to 
the development of historical science and the formation of historical consciousness, the revival and 
spiritual  development,  strengthening  of  inter-ethnic  harmony  and  unity  of  the  peoples  of  the 
sovereign Kazakhstan. 
 
REFERENCES: 
1  Козыбаев  М.К.  Сталин  и  Казахстан  //  Народный  учитель,  1991,  27  марта,  5  апреля; 
Ақтаңдақтар ақиқаты /Истина «белых пятен»/. –Алматы: Қазақ университеті, 1992. - 272 с. 
2 Советская степь, 1931, 1 сентября. 
3 Козыбаев М.К. Брежнев и Казахстан //  
4 См.: Қозыбаев М. Тарих тағылымы // Қазақ әдебиеті, 1987, 8 апрель. 
5  Козыбаев  М.К.,  Абылхожин  Ж.Б.,  Татимов  Ш.Б.  Казахстанская  трагедия  //  Вопросы 
истории, 1989, № 7. 
6 Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии и Казахстане: Опыт и 
проблемы. –Алма-Ата: Ғылым, 1990) 
7  Алдажуманов  К.  Академик  М.К.  Козыбаев  и  историческая  наука  Казахстана  // 
Историческая наука Казахстана. – Алматы: МерСал, 2005. –С.282.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

34 
 
Ахметова Ұ.Т. 
т.ғ.д., Атырау мұнай және газ университеті 
 
М.Қ.ҚОЗЫБАЕВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ  
ТҰЛҒАТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Қазақ тарихының қайта түлеп, жан-жақты зерттеу аумағына алынған кезең тәуелсіздік 
жарияланғаннан  кейінгі  жылдар  болды.  Тарихымызды  бүтіндеуге  атсалысқан  тарихшы 
ғалымдарымыздың алдыңғы легінде Манаш Қабашұлы тұрды.  
Манаш  Қабашұлының  ғылыми  шығармашылығы  сан  салалы.  Ғалым  зерттеулері 
қатарындаОтан 
тарихының 
өзекті 
мәселелері, 
тарихнама 
ғылымына 
қатысты 
шығармашылық зерттеулер кеңінен қамтылған. Тарихшы қазақ тарихын бүтіндеуде тарихты 
жасаушы  тұлғалардың  өміріне,  қызметіне,  болмысына  өзге  де  қырларына  баса  назар 
аударды.      ХХ  ғасырда  Қазақ  тарихын  тарихшы  М.Қозыбаев  өмірде  өз  алдына  қойған 
мақсатын анық сезіне білген, өзінің өлім хақындағы ой толғанысында: «...Біздің мақсатымыз 
шын  мәніндегі  тарихи  тұлғаларды  рухани  өлтірмеу»,  -  деп  жазған  болатын  [1].  Тарихи 
зерттеулерінде  Кеңес  дәуірі  кезеңіндегі  жеке  басқа  табынушылық  мәселелерінің  ғылыми 
тұрғыдан  талдай  отыра,  сонымен  қатар  қоғам  дамуында  дара  тұлғалардың  тарихи  әрекетін 
ашып  жаза  білді.  «Жауды  шаптым  ту  байлап»  т.б.  көптеген  туындылары  халықты  тарихқа 
жақындатып,  ұлттық  тарих  ғылымының  бас-аяғын  жинап,  бағытын  айқындап,  қалың 
оқырманның  тарихи  санасының  шыңдалуына  зор  үлесін  қосты.  М.Қ.Қозыбаевтың 
тәуелсіздік  тұсында  жарық  көрген  еңбектері  осыған  дейін  жарияланған  зерттеулерінен 
анағұрлым кең ауқымда шабытпен жазылғаны айқын байқалады. 
Тарихшы  қаламынан  туындаған  «Ермак:  аңыз  бен  ақиқат»,  «Голощекин  және 
Қазақстан»,  «Сталин  және  Қазақстан»,«Хрущев  және  Қазақстан»,    «Брежнев  және 
Қазақстан»,  «Дала  данасы  Бұқар  жырау»,  «Ел  тірегі  Шақшақ  Жәнібек»,  «Исатай  батыр 
туралы сөз», «Әмір Әбдіғапар», «Махамбет туралы сыр», «Амангелді батыр туралы ізденіс», 
«Абылай»,  «Хан  Кене»  және  өзге  де  зерттеулері  дәуірінде  болып  жатқан  тарихи  оқиғалар 
легін ұлттық мүдде тұрғысынан сарапталғанын атап өтуіміз қажет. 
Ұлт  тұлғаларын  елге  бүтіндеп,  ақ-қарасын  айқындап  жеткізуде  М.Қозыбаев 
зерттеулер  жүргізген  еңбектері  арқылы  ел  есінде  дара  тарихшы  ретінде  тарихта  қалды. 
Манаш  Қабашұлының  жазған  еңбектеріне  назар  аударсақ,  оның  ұлы  тұлғаларды  танытуда 
орта  ғасырдан  бастап  өмір  сүрген  қайраткерлерден  бастап,  егеменді  Қазақстанның  іргесін 
көтеруге атсалысқан қоғам қайраткерлері  мен ғалым, мәдениет  қайраткерлердің бейнелерін 
жасап, тарихымызды шынайы келбетін жақындатуға тырысты. Тұлғалар тарихын зерттеуде 
барысында тарихты жазудың әдіс-тәсілдерін шеберлікпен қолдана білген тарихшы болды.  
Манаш  Қабашұлының  тұлғатану 
мәселелеріне  тереңірек  назар  аударуы 
тарихымыздың«ақтаңдағына»  жатқызған  дара  тұлға    Арынғазы  Әбілғазыұлы  туралы 
тақырыпты  қолға  алуыма  себепші  болған  болатын.  Кіші  жүз  хандарының  бірі  де,  бірегейі 
Арынғазы Әбілғазұлы туралы зерттеу арқылы қазақ хандығының тарихына қарай тереңірек 
назар  аудардым.  Алдымен  Арынғазы  Әбілғазұлы  және  оның  ұрпақтары  туралы  зерттеуімді 
ХІХ  ғасырдың  50-60  жылдарына  дейін  жазып,2004  жылы  «Арыс»  баспасынан  жариялаған 
болатынмын. Бұл зерттеуімді одан әрі жалғастырып, біраз мұрағат деректерімен толықтыра 
қайта толықтырумен баспадан шығардым.  
Монографияның  бірінші  тарауында  Арынғазы  Әбілғазыұлының  өмірі  мен  қызметіне 
байланысты    тарихнама  ғылымындағы  зерттелу  мәселелері  қарастырылған.Екінші  тарауда 
зерттеу  тақырыбының  деректі  негіздері  талданады.  Үшінші  тарауда  Арынғазы 
Әбілғазыұлының  шыққан  ата-тегі,  яғни,  қазақ  мемлекеттілігін  құруға  қатынасқан  қазақтың 
айтулы  хан  тұқымынан  екендігі  дәйектеледі.  Төртінші  тарауда  ХІХ  ғасыр  бас  кезеңіндегі 
Кіші  жүздің  әлеуметтік-саяси  жағдайы,  қазақ  мемлекеттілігін  жоюға  күш  салған  Ресей 
империясы  мен  қазақ  хандығы  тарихы  баяндалады.  Бесінші  тарауда    Арынғазы  ханның   
қоғамдық-саяси қызметі және  қазақ мемлекеттілігін сақтау жолындағы ерлік күресі тарихи 

35 
 
құжаттар  арқылы  сөйлесе,  ал  алтыншы  тарауда  Арынғазы  Әбілғазыұлының  Ресей 
мемлекетінеСанкт-Петербургке  1821-1823  жылдар  аралығындағы    елшілігі  жәнеКалугаға 
1823-1833 
жылдарда  жер  аударылған  хан  тағдыры  Санкт-Петербург  мұрағаты 
материалдарымен  жазылды.  Ал  жетінші  тарауы  Арынғазы  Әбілғазыұлының  ұрпақтарының 
тарихы  баяндалады.  Қазақ  мемлекеттілігін  нығайту  үшін  күрескен  Арынғазы  хан  тұқымы 
ретінде  ұрпақтары  тәуелсіздік  алғанға  дейін  қуғын-сүргін  көрген.  Арынғазы  ханның  және 
оның  ұрпақтарының  тағдыры  –  қазақ  елінің тағдыры.  Олай  болса  тәуелсіз  елде  өмір  кешіп 
жатқан қазіргі және келер ұрпақ тарихи тұлғаны ұмытпауы және тарихтан сабақ алуы тиіс. 
Монография  отбасылық  суреттермен  әулеттік  шежірелер,  Арынғазы  хан  туралы  деректік 
мұрағат құжаттарымен толықтырылды [2]. 
Келесі зерттеу аумағыма алған дара тұлға ағартушы Ы.Алтынсариннің шәкірті болған, 
бастаған  ісін  жалғастырған  биыл  туғанына  150  жыл  толып  отырған  қазақтың  ардақтысы 
ағартушы Ғабдолғали Балғымбаев.Тұлғаға аранлған еңбекте Ғ.Б. Балғымбаевтың қоғамдық – 
саяси  қызметіне  және  жеке  өміріне  талдау  жасалынады.  Зерттеу  бес  тараудан  тұрады. 
Ағартушы  туралы  қазақ  тарихнамасындағы  зерттеулерге  шолу  және  екінші  тарауда  дара 
тұлға  туралы  дереккөздерге  талдау  жүргізілген.  Үшінші  тарауда  ХІХ  ғасыр  екінші 
жартысындағы қазақ еліндегі оқу ісі жағдайы және Ғабдолғали Балғымбаевтың ағартушылық 
қызмет  жайы,  ал  төртінші  тарауда  тарихи  тұлғаның  қоғамдық-саяси  қызметі  талданады. 
Онда  Ғ.Б.  Балғымбаевтың  «Тургайская  газета»  атқарған  қызметі  жәнеОрынбор  Ғылыми 
мұрағаттық  комиссиясындағы  қызметі,  мұрағат  дереккөздері  арқылы  зерттелген.  Бесінші 
тарауында  Ғ.Балғымбаев  мұрағаттан  табылған  бауырлары,  ұрпақтары  және  оны  қоршаған 
замандастары тарих зерттеуге арқау болды [3]. 
Қорыта  айтқанда,  қазақ  тарихын  жазуда  жеке  тұлғалар  арқылы    ұлттық 
тарихымыздың  ауқымы  кеңейері  сөзсіз.  М.Қ.Қозыбаев  тарихымыздың  тұлғатану 
мәселелерінің көкжиегін кеңейткені айқын. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.  Қозыбаев  М.Қ.  Тарих  зердесі  (Замана  асуы)  –  Алматы:  Ғылым,  1998.  1-кітап.  -344  б., 
Қозыбаев  М.  Жұлдызым  менің.  –  Алматы:  Арыс,  2001.  -  240  б.,  Қозыбаев  М.  Ақтаңдақтар 
ақиқаты.  –  Алматы  “Қазақ  университеті”,  1992.  -272  б.,  Қозыбаев  М.  Жауды  шаптым  ту 
байлап. – Алматы: Қазақстан, – 1994. -192 б. 
2. Ахметова Ұ. Арынғазы Әбілғазыұлы: өмірі мен қызметі (1875-1833 жж.). Монография. Ұ. 
Ахметова - Алматы: «Арыс баспасы», 2015. – 308 б. 
3.  Ахметова  Ұ.Т.,    Г.Е.  Бержанова.    Ағартушы  Ғабдолғали  Балғымбаев  (1867  -  1942  жж.). 
Монография: - Алматы: «Арысбаспасы», 2015. – 108 б. 
 
 
ӘОЖ 94(574) 
Исенов Ө.И. 
т.ғ.к., доцент, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
 
М. ҚОЗЫБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ТАРХАНДАР 
ИНСТИТУТЫНЫҢ КӨРІНІС ТАБУЫ  
 
Қазақ халқының азаттыққа қол жеткізіп, егемен ел болуы өміріміздің барлық саласын 
саяси,  әлеуметтік-экономикалық,  мәдени,  рухани  дамуына  жаңа  серпінмен  әсер  етті. 
Дүниежүзілік  қауымдастық  құрамында  өзінің  орнын  анықтаған  Қазақ  елі  әлемдегі  барша 
қазақтың Ақ Ордасы бола отырып, ұрпағының мәңгілігі мен атамекеннің тұтастығын сақтау 
жолында бар мүмкіндікті жасап келеді. 
Қазақстан  Республикасы  тәуелсіздігін  алған  жылдардан  бастап  жарық  көрген  тарихи 
еңбектер қазақ қоғамындағы тархандар институты тарихының мәселесіне жаңа қырынан келді. 
Нақ  осы  кезеңде  өткен  тарихымыз  ұлттық  мүдде  тұрғысынан  зерттеле  бастады.  Қазақ 

36 
 
тарихындағы  тархандар  институты  М.  Қ.  Қозыбаев  [1],  Ж.Қ.Қасымбаев  [2],  М.Ж.Абдиров  [3], 
И.В.Ерофеева  [4],  Ә.Қ.Мұқтар  [5],  т.б.,  шығармаларында  көрініс  тапқан.  Аталған  тарихшы 
ғалымдар  еңбектері  тарихи  тұлғаларға  қатысты  маңызды  мұрағаттық  мол  деректермен  қатар, 
XVIII-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  қоғамындағы  тархандар  институты  тарихына  қатысты 
мәліметтерді жинақтап, қорытынды ой-пікірлер түйіндеумен ерекшеленді. 
Н.Ә.Назарбаевтың  «Ұлы  тұлғаларды  білмейінше,  бірде-бір  дәуірді  дұрыстап  тану 
мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, 
оның  рухын,  тынысын  сезінеміз.  Сондықтан  да  халқы  мен  елінің  алдындағы  өздерінің 
перзенттік  парызын  айқын  да  анық  түсінген,  қандай  қиын-қыстау  жағдайда  оны  адал 
орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының нағыз азаматы 
болып  қала  бермек.  Тарихтың  қай  кезеңінде  болсын  олар  өз  ұлтының  бетке  ұстар 
мақтанышы  болып  келген»  [6]  деген  болатын.  Осы  орайда,  өмірі  мен  қоғамдық-саяси 
қызметтері өскелең ұпаққа үлгі, өнеге боларлық тарихымыздағы тұлғалар тарихын зерттеген 
М.Қ.Қозыбаевтың көп томдық шығармаларының жинағы халық игілігіне айналды.  
Ресей  патша  өкіметі  башқұрт  тархандарына  пайдаланған  отаршылдық  тәсілін  қазақ 
қоғамына  енгізуді  жүзеге  асыруға  кірісті.  Бауырлас  башқұрттардың  белгілі,  беделді 
азаматтарына  тархандық  атақ  беріп,  оларды  өз  саясатына  тартып  көрген  Ресейлік  патша 
үкіметі  тархандық  атақ  беру  тәжірибесін  қазақтарға  да  пайдалануға  болатынын  түсінді  [7]. 
Сөйтіп,  оны  жүзеге  асыру  үшін  Әбілқайыр  хан  жанындағы  ықпалы  бар  елге  беделді  би-
батырларына назар аударып,  олардың ішінен Орта жүздің Арғын руының ру басы, батыр  – 
биі Шақшақ Жәнібек Қошқарұлы мен Кіші жүздің, жетірулардың ру басы, батыр – биі Тама 
Есет Көкіұлына тоқтады [7].   
Қазақ қоғамындағы тархандар институтының пайда болуы алғашқы тархандар Арғын 
Жәнібек  Қошқарұлы  мен  Тама  Есет  Көкіұлынан  бастау  алады.  Қазақ  тархандар  институты 
тарихына  қатысты  бір  ойға  келетін  мәселе  неге  Орта  жүздің  рубасы  Жәнібек  батыр 
Қошқарұлына бірінші кезекте тархандық атақ берілді?  
ХҮІІІ  ғ.  40-шы  жылдарының  басындағы  Орта  жүздегі  қалыптасқан  саяси  жағдайға 
байланысты  туындаған  себептеріне  қатысты  тұжырымды  акдемик  Манаш  Қозыбаев 
шығармаларынан  кездестіреміз.  М.Қозыбаев  дерегінше:  Орыс  өкіметінің  өкілдері  алғашқы 
кесдескеннен-ақ Жәнібектің өзі хан болмаса да хандардың тағдырын шешетіндігін, қарадан 
шықса да хан статусынан дәрежесі кем емес екенін  білген [1, 82 б.]. 
Біріншіден, ол (Жәнібек тархан. – М.Қ) Абылай жетіліп, өз саясатын баянды еткенше 
Орта жүздің бар ауыртпалығын жеңілдетер тірлікті өз мойнына алды [1, 82 б.]. 
Екіншіден, 1740 жылдың басындағы уақытта Ақтабан шұбырындыда «Арқаға көшкен 
ел  (арғын,  найман,  қыпшақ,  керей,  уақ  рулары)  бірнеше  жыл  хансыз  тұрды».  Осы  тұста 
Шақшақ  Жәнібек  –  Арқаға  көшкен  елге  басшылық  жасаған  хан  дәрежесіндегі  елдің  батыр 
биі болған [1, 82 б.]. 
 Үшіншіден,  Шақшақұлы  Жәнібек,  Әбілқайыр  ханның  күйеу  баласы,  керейлердің 
рубасы батыр Бөгенбай оның күйеу баласы батыр тама Есетпен Әбілқайырдың мүддесі үшін 
ғана  бірікпегенді.  Негізгі  стратегиялық  мақсаты  вассал  борлған  қазақ  елінің  ішіне  ендеп 
отаршылларды енгізбеу, ел бірлігін сақтау болды [1, 82 б.]. Бұл жерде автор табын Бөкенбай 
[8] есімін Бөгенбай, – деп шатастырған. 
Төртіншіден, Шақшақұлы Жәнібектің орыс дипломатиясы арқылы қалмақта тұтқында 
қалған  Абылайды  босатуға  сіңірген  еңбегі  ерен.  Абылай  тұтқыннан  орлағанда  Әбілмәмбет 
ханға ренжігені белгілі Кіші жүздің қолымен бірігіп, Орта жүзге ұзақ жыл қалқан болды [1, 
82 б.]. 
Бесіншіден,  патша  өкіметі  Жәнібекке  тархан  атағын  берді.  Бұл  атақ  ерте  кезде  (ҮІ 
ғасырда) түрік қағанатында, кейін Алтын Ордада болды. Тархандық бұл княздік атақ. Халық 
арасында, хан атағынан аспаса, хан атағынан кем еместі. Тархан атағы атадан балаға берілді. 
Өкімет  алым-салығынан  босатылды.  Шын  мәнінде  орыс  өкіметінің  хан  мен  сұлтандар, 
билермен байланыс жасайтын өкілі іспетті еді [1, 83 б.]. 

37 
 
Алтыншыдан,  патша  үкіметі  Жәнібекке  тархандықтың  бірініші  дәрежесін,  тама 
Есетке екінші дәрежесін берді. Беріп қоймады, Есеттің іші күйсін, екі батырдың арақатынасы 
шиеленісіп,  қазақ  тайпаларының  жүздерінің  арасындағы,  Тевкелев  –  Кутулу  Мұхаммед  – 
Мамедтің тілімін айтсақ «баланс» бұзылмасын деп есептеді. 
Жетіншіден, Жәнібек Әбілқайыр ханды Барақ батыр өлтіргенде өте ғажайып даналық 
көрсетті, қазақ елін қан төгістен сақтады. Жәнібек батыр Әбілқайырдың намсын жыртпады, 
ел  намысын    қорғады.  Кіші  жүзбен  бірігіп,  Орта  жүзді,  одан  қалды  барша  қазақ  елін 
Абылаймен  қосылып, тығырықтан алып шығуға ерен еңбек етті [1, 83 б.], – деп жазған. 
Академик  Манаш  Қабашұлы  айтқандай,  Жәнібек  Қошқарұлы  Кіші жүздің  батыр  биі 
Тама  Есетпен  бірге  одақтасып,  екі  орданың  елдігін  сақтау  үшін  серт  байласып,  Әбілқайыр 
ханды  ел  бірлігін  сақтау  үшін  қолдайды.  Әбілмәмбет  хан  солқылдақ  болды.  Сондықтан, 
Жәнібек батыр өз ұлысымен іргелес жатқан Кіші жүзбен тығыз байланыс, қарым-қатынаста 
болады  [1,  82  б.].  Шақшақ  Жәнібек  аузы  дуалы,  парасатты  би  болғандықтан,  өз  ұлысында 
билігі  жүріп  танымал  тұлға  бола  тұра  хандық  билікке  қолдау  көрсете  отырып,  бар  күшін 
елдің елдігін сақтауға күш салған. Осындай Орта жүздің ішкі саяси әл-ахуалын біліп отырған 
патша  өкіметінің  әкімшілігі  Арғын  Жәнібекке  тархан  атағын  беру  арқылы  тегі  қарадан 
шыққан  батырды  Ресей  патша  үкіметіне  арқа  сүйетіп,  Орта  жүздегі  билікке  қол  жеткізуге 
болатын  пендешілік  үмітін  ояту  болды.  Сонымен  қатар,  биліктен  үміттендіру.  Шақшақ 
Жәнібекке  тархандық  грамота  беру  арқылы  Орта  жүзге  өздерінің  отарлық  саясатын 
тархандық институты арқылы жүзеге асыруды көздеген.  
Жәнібек  барытға  тархандық  атақ  берілуінің  Абылай  сұлтанның  қалмақ  тұтқынында 
болуы  кезеңіне  дәл  келуінің  де  бір  саяси  астары  бар.  Өйткені:  1729-1738  жылдары  жеңіліс 
тапқан  жоңғарлар  1741  жылы  қазақ  еліне  шабуылын  қайта  бастап,  тағы  соғыс  ашады.  Бұл 
соғыста  қалмақтар  қазақты  ығыстырып,  бір  талай  жерлерін  жаулап  алады.  Абылай  сұлтан 
200 кісімен қалмақтардың қолына тұтқынға түседі. Ал, енді Абылайдың қалмақ тұтқынынан 
1743  жылдың  қыркүйегінде  құтқарылу  себебіне  келсек,  тарихи  басылымдарда  оны  бір 
ауыздан Ресей өкіметінің іс-әрекетімен байланыстырады. Оған тілге тиек етіп жүрген құжат, 
Жоңғар  хандығына  Орынбордан  жіберілген  майор  Миллер  басқарған  орыс  елшілігінің 
белсенді  қимылының  нәтижесінде  Абылай  сұлтан  1743  жылы  тұтқыннан  босатылғандығы 
жөніндегі  пікірді  жақтаушылардың  қатарында  Т.Шойынбаев  та  бар  [9,  с.  67-68].  Мұндай 
көзқарасты ұстанушылардың бірі В.Я.Басин болды [10, с. 15].  
«Мәдени  мұра»  бағдарламасы  аясында  басылымнан  шыққан,  Орыс  деректеріндегі 
Қазақстан  тарихы  жинағында,  «Абылай  сұлтан  майор  К.Миллер  бастаған  орыс  елшілігінің 
нәтижесінде Жоңғар тұтқынынан босатылды» [11 с. 300] деп көрсетілген. Ж.Қасымбаев [2, с. 
30], М.Мағауин зерттеулері К.Миллер елшілігінен еш нәтиже шықпағандығы жайлы деректі 
мәліметтер  береді  [12,  109-111  бб.].  Бұл  авторлар  пікірін  соңғы  шыққан  зерттеулер  де 
қуаттап  отыр.  Мәселен,    Ә.Мұқтар  зерттеуі  Карл  Миллерге  берілген  нұсқауда  Абылай 
сұлтанды  босату  орыс  әкімшілігі  үшін  басты  мәселе  болмағандығын  дәлелдейді  [5,  60-61 
бб.]. 
Міне, осындай мәліметтер топтамасынан кейін біздер Абылай сұлтанның тұтқыннан 
босауына  орыс  елшісі  майор  Миллердің  қатысы  жоқ  деген  бағытты  ұстана  отырып,  бұл 
мәселеге өз пікірімізді деректерді талдау арқылы жеткіземіз. 
Тарихи  еңбектерде  жоңғар  тұтқынынан  Абылай  сұлтанды  босатудағы  қазақ 
тархандарының рөлі  жөніндегі  деректер жоқтың қасында. Осы орайда, XVIII  ғасырдың  40-
шы  жылдарынан  бастау  алатын  қазақ  қоғамындағы  тархандар  институтының  пайда  болуы 
мен Абылай сұлтанның қалмақ тұтқынында болу уақыт арасында бір байланыс болды. Орта 
жүзден  тархандық  Шақшақ  Жәнібекке  берілуінің де  бір  саяси  астары  бар.  Олай  дейтініміз, 
Абылай  сұлтан  болса  жоңғарлардың  тұтқыны.  Осы  кезде  Ресей  патша  өкіметі  Орта  жүз 
қазақтарын  өздерінің  боданы  етіп  көрсету  үшін  тархандық  атақ  беріп,  қазақ  хандығының 
ішкі  билік  мәселесіне  араласуды  көздеді.  Бірінші  себебі,  жоңғар  билеушілерінің  Абылай 
сұлтан  арқылы  Орта  жүз  қазақтарын  жоңғарлармен  одақтасуға  көндіруі  қаупін  болдырмау 
болды.  Бұл-бір.  Екіншіден,  елшілік  мақсаты  дерегінде:  «Елшіліктің  басты  мақсаты,  жоңғар 

38 
 
билеушілеріне  қазақтар  Ресей  патша  өкіметінің  боданы  екендігіне  көздерін  жеткізу»,  –  деп 
мәлімдеген [13 с. 243.]. Олай болса, патша үкіметінің мақсаты: жоңғар билеушілерінің қазақ 
ордасымен  елдесу  немесе  одақтасу  мәселесінде  алдын  орап  кету.  Сонымен  қатар,  олардың 
қазақ хандығына қатысты саяси сенімсіздік көзқарасын қалыптастыру. Орта және Кіші Орда 
ұлыстарының  Ресей  боданы  екенін  айтып,  жанталасып  жоңғар  билеушілерінің  есіне  салу 
болды.  
Профессор  Ә.Қ.Мұқтар:  «Әрине,  өш  алу  мақсатында  Абылайды  өлім  жазасына  қия 
салу  жоңғар  билеушісі  үшін  ешқандай  қиындығы  жоқ  екендігі  түсінікті.  Қаншама  туысын 
жоқтағанымен, Қалдан Серен үлкен саясаткер болған. Жоңғария елшілері қазақтар қолында 
«атақты  жоңғарлардың  қыздары,  әйелдері  қалғандығын»  және  оларға  қоса  көптеген 
тұтқындардың  бар  екендігін  алға  тартып,  қазақтардың  жиі-жиі  шабуылдарын  тоқтату 
қажеттігін  ұсынғанымен,  түпкі  мақсат  –  қазақ  халқын  Жоңғарияға  бағындыру,  соған 
мәжбүрлеу, боданы ету сияқты жоспарларын бүркемелей білді. Қалдан Серен Абылай сұлтан 
арқылы  қазақтың  хандары  мен  би-батырларын  да  бағындырмақшы  болды.  Әбілқайыр 
ханның  1740  жылы  күзде  Құтылымбет  батырды  Жоңғар  әскерінің  оңтүстік  бағытының 
басшысы  Сары  Манджаға  жіберіп,  Жоңғарлар  Түркістан  мен  Ташкентті  қайтарса,  ұлы 
Айшуақты аманатқа беретіндігін хабарлағандығын еске алды. Оны Қошке нойан Әбілқайыр 
ханға  келген  тұста  1742  жылы  10  қаңтарда  поручик  Д.Гладышевке  ескерткен.  Қошке 
нойанның  айтуынша  Ұлы  жүздің  8  жылдан  бері  Жоңғарияға  аманат  беретіндігін,  1741 
жылдың  күзінде  Әбілмәмбет  хан,  Барақ  сұлтан,  Жәнібек  батырдың  Қалдан-Серенге  елші 
жібергенін айтып өтеді. Аталған кезеңде Ұлы, Орта, Кіші жүздің игі жақсылары үнемі өзара 
кеңестер өткізіп, ақылдасып, жоңғар билеушісімен келіссөздер жасауды шешкен. Әбілқайыр 
ханның  айтуынша,  1741  жылы  Әбілмәмбет  хан  мен  Барақ  сұлтан  өзімен  «Ресей  бағытын» 
ақылдасса,  көп  ұзамай  1742  жылы  көктемде  Әбілмәмбет,  Күшік,  Барақ,  Есет,  Жәнібек, 
Алтабай,  Терек,  Жапақ,  Төле  т.б.  батырлар  бірігіп,  төменгі  қалмақтар  билеушісі  Будансюк 
зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатады [14, с. 302]. Осыдан кейін жоңғар ханының 
Малайсары  батыр  Бәсентіұлына  тархан  атағын  беруі  [5,  188-189  б.]  қазақ  қоғамына 
тархандар  институтын  енгізу  арқылы  саяси  қарым-қатынас  жасаудың  жаңа  бір  кезеңі 
басталады.  Қазақ-жоңғар  мемлекеті  арасындағы  қарым-қатынастың  жаңа  кезеңі  жоңғар 
билеушілерінің  қазақ  елімен  ендігі  жерде  елдесуге,  одақтасуға  бет  бұрған  сипаттағы 
саясатарының бастамасы болды. 
Қазақ  қоғамындағы  дәстүрлі  хандық  биліктің  нығаюына  күш-жігерін  жұмсаған 
Жәнібек тархан жоңғарларға аманатқа ұлын беруден бас тартқан [15, с. 411]. Жәнібек тархан 
Ресей  бағытын  ұстанып,  қалмақ-жоңғар  қатынасында  қазақ  елдігін  сақтауды  ұтымды 
пайдалана білді.  
Қорыта  келе  айтпағымыз,  академик  Манаш  Қозыбаев  шығармалары  –  Қазақ 
тарихындағы  мемлекеттілік,  оны  басқару  жүйелері  дала  демократиясына  негізделгені, 
хандық жүйедегі дала демократиясы билеуші жанындағы билер, батырлар, тархандар сынды 
әлеуметтік  институттардың  ел  билеу  ісіне  жол  ашқандығы.  Керей,  Жәнібек,  Тәуке,  Қайып, 
Әбілқайыр,  Әбілмәмбет,  Абылай  хандар  әрқашан  батыр-тархандарға  арқа  сүйеп,  олардың 
ақыл-кеңесіне,  жұрт  алдындағы  беделіне  сенім  білдіргендігі,  сонымен  қатар  XVIII  ғ. патша 
үкіметі  тарапынан  алғашқы  тархандық  грамотасын  алған  Шақшақ  Жәнібек  Қошқарұлының 
қоғамдық-саяси  қызметінің  қазақ  хандары,  сұлтандары  арасындағы  елдік  мәселедегі 
байланыстарды талдауларымен маңызды.  
 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: