Реферат Пәні: Қазақстан тарихы
жүктеу/скачать 45,68 Kb.
|
1 2
|
Махмұд аль-Қашқари (1029/1038–1101) – көрнекті ғалым, XI ғасырдың ойшылы, алғашқы энциклопедиялық «Диуани Лұғат ат-Түрк» түркі диалектілерінің сөздігі басылымның авторы. Негізінен қазіргі Қазақстанның Ертістен Сырдарияға дейінгі аумағы болған Түркістан аймағын мекендеген түркітілдес тайпалар арасында қолданылатын сөздерді, тілдерді салыстырмалы талдау негізінде дайындаған еңбегі. Махмұд аль-Қашқари Қашғар қаласында туылған, бірақ оның әкесі мен байланысты болған Барсхан қаласында да болды. Қараханидтер мемлекетін Махмұд Қашқаридің әкесі Мұхаммед Чагри тегін басқарған. Қашғар Шығыс қағанаттың орталықтарының бірі болған. Барсхан – қарлұқтар мен ұйғырлар өмір сүрген Қашқарға жақын Ыстықкөлдің жағасындағы қала. Барсханды да әкесі Хусейн б. Мухаммад Чагри тегин басқарды. Қараханидтер билеушісі әулетінің ұрпағы болған Мұхаммед Чагри тегін (992–1212) Боғра Хандар / Илек хандардың ізбасары. X ғасырдағы әл-Масудидің еңбегінде Барсхан қаласы Чигиль халқының территориясы болғандығы айтылады. М. Қашқари алғашқы білімін анасы Буби Рабиадан, Хожа Сейф ад-Диннің білімді қызынан алған. Кейіннен ол Бұхара, Самарқанд, Бағдад және Мерв, Нишапур, араб әлемінің зияткерлік орталықтарында жалғастырды. Махмұд Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк» (1072–1974) туындысы түркі жазудың баға жетпес ескерткіші болып табылады. Жұмыс Түркістан аймағын мекендейтін түркітілдес халықтар арасында пайдаланылған материалдардың салыстырмалы талдауы негізінде жасалды, олардың көпшілігі қазіргі Шығыс Түркістан, Ертістен Сырдарияға дейінгі Қазақстан және Ыстықкөл ауданын қоса алғанда қазіргі Қазақстан аумағы болды. X-XI ғасырларда Қараханидтер мен Селжұқтар мемлекетінің құрылуымен және олардың әсерімен байланысты Орта Азия мен Таяу Шығыс тарихында жаңа кезеңнің басталуына байланысты болды. Түріктердің араб әлемімен белсенді өзара әрекеттесуі, исламның орбитасына енуі оларды сол заманның талабына сай болу қажеттілігіне қарсы қояды. Авторлар «Әл-Қашқари түріктердің және «Ғасырдың билеушілерінің» бейнесін бейнелейтін шығарма жасайды, олар әскери ерлігі мен бай мәдениетінен басқа мұсылмандарға аз таныс. Әл-Қашқаридің пікірінше, бұл ең жақсы адами қасиеттерді бейнелейтін халық түріктер өз тілдерін құрметтейді және түрк 9
Басқа мысалдарда М. Қашқари «тілдегі ізгіліктің шыңы» мен «түрк диалектілері араб тілімен бірге секіруде екі ат сияқты жүреді» деп баса назар аударып, түрк тілдерін қазіргі ислам өркениеті әлеміне енгізеді. Автор ұсынған мәліметтерге сүйенсек, ол өз туындысын жасай отырып, түрктердің барлық далалары мен қалаларын аралап көрген, бірақ «Сөздікте …» келтірілген деректерді талдау бойынша М. Қашқаридің түркі әлемінің кеңістіктік шекаралары Қараханид мемлекетінің шекаралары, Сырдария оазисіне жақын аймақтар шегінде көрсетілгендігін көрсетеді, жоғарғы Іле өзені мен Қашғар және оның оғыз-селжұқ көршілері мекендеген жерлер. Авторлар ғалымның ана тілі Хакани-Чигил диалектісі және Карлук немесе аралас Карлук-Чигил диалектілері болуы мүмкін деп санайды. Алайда, Қашқари Іле, Ертіс, Ямар және Еділ бойындағы жерлерді мекендейтін ең дұрыс тілдер Ягма мен Тухси екенін айтады. Ал ең кербез диалект Қарахандар билеушілерінің тілі болды деген тұжырымға келіп анықтайды. Ғалым «Диуан Лұғат ат-Түрік» энциклопедиялық еңбегін ересек жаста 1072 жылы бастайды және оны 1074 жылы Бағдадта аяқтайды. Тамаша білімі бар Махмұд Қашқаридің Таяу Шығыстағы ең жақсы мәдени орталықтарда (Бұхара, Самарқанд, Мерв, Бағдад) алғанын, оның айналасындағы қазіргі әлемді түркі халықтарының қасиеттерімен, оның ішінде тілді білу негізінен білуге деген ұмтылысы мемлекеттік ойлау қабілеті бар адамның іс-әрекеті ретінде түсіндіріледі. М. Қашқаридің энциклопедиялық еңбегінің мазмұны оның тарихи өзіндік санасының деңгейін, осындай қиын кезеңде қалыптасқан өркениетке сәйкес келетін ойлармен суреттейді.Түріктердің негізгі құндылықтарын жеткізуде ғалымның қолданған әдістері кең және жан-жақтылығымен ерекшеленеді, онда «бай тілдік материалдан басқа, этнографиялық ақпарат: күнтізбелік және отбасылық жоралғылармен қатар жүретін әндер туралы, лирикалық әндердің тақырыптары, ертегілер мен батырлық аңыздар (400-ден астам) жинақталған. мысалдар; күнделікті ұғымдар, медицинада және астрологияда, қолөнерде және ауыл шаруашылығында қолданылатын терминдер, табиғи құбылыстардың атаулары, кеңістік-уақыт 12шеңберін анықтайтын халықтық түсініктер және т.б.; этика және мораль туралы; дүниетаным және басқалары туралы. «Сөздікте …» ұсынылған топонимикалық атаулар туралы ақпарат 10 қызығушылық тудырады, олардың арасында тек су көздерінің аттары ғана емес, сонымен қатар Баласағұн, Тараз, Испиджаб, Шаш, Қашқар және басқа да қалалар бар елді мекендердің атаулары аталады. Барсхан, М. Қашқаридың өмірімен тікелей байланысты болған Ыстық көлдегі елді мекеннің атауы, Сөздікте … айтылған Ыстық көл көлі Қырғызстанның қазіргі жер атауларында сақталған. «Диуани Лұғат ат-Түрк» сөздігінің жалғыз қолжазбасы Ыстамбұлда сақталған және 1 томнан тұрады. Бізге жеткен сөздердің тізімі – араб жазуларының алғашқы көшірмесі, ирандық Мұхаммед бен Абу Бекр-Дамашкидың еңбегі. Ол 200 жылдан кейін түпнұсқадан алынып талданды. Араб тіліндегі сөздік алғаш рет 1915-1917 жылдары Түркияда (үш томдық) басылым болып табылады. Кейіннен сөздікті Б. Аталай түрік тіліне аударып, жариялады: 1-том – 1939 ж., 2-том – 1940 ж., 3-том – 1941 ж. Онда 291 мақал-мәтелдер мен әр түрлі мазмұндағы 300-ге жуық үзінділер, сонымен қатар төрт сойлемнен туратын әндер жазылған. Сөздікті алғаш рет К. Броккельман зерттеген, ол 1928 жылы одан таңдалған түркі сөздерінің көлемін шығарған. Сөздікте XI ғасырда кездесетін 31 түркі диалектісінің Махмұд Қашқаридің сөздікке материалдарды жинаған жерлерге байланысты сөздік құрамы көрсетілген. Барлығы 414 литтер бар, олардың 21-і бір диалекті білдіреді. Сөздікте «ұйғыр» деп белгіленген 10 сөз бар. Махмұд Қашқаридің айтуынша, ұйғырлар түркі тілінде сөйлесе де, олардың бір-бірімен сөйлесетін тілі болған және 24 таңбадан тұратын арнайы хат қолданған. Махмұд Қашқаридың айтуы бойынша ең оңай тіл – оғыз тайпаларының тілі, ал ең дұрысы – Тохси мен Ягма тілдері: тек 12 сөздерде литтерлері кездесетін «Ягма», ал бесеуімен – «Тохси» тілі. Бұл осы тайпалардың өкілдерінің бұрыннан қалыптасқан тілі болғанын көрсетеді. Бұл аралас тіл, мүмкін, Қараханидтер мемлекетінің әдеби тілінің негізін құраған тілі болуы шығар. Бұл тілде араб және парсы элементтері аз, араб-парсы күрделі айналымдары мен тіркесімдері аз болды, бірақ ол архаизммен толықтырылған болуы мүмкін [6]. 11 2.3.Қожа Ахмет Ясауи Қожа Ахмет Ясауи халық арасында Әзірет (Хазрет) Сұлтан атымен танымал (1093 немесе 1103, Сайрам — 1166, Түркістан) ортаазиялық философ,ислам уа-ғызшысы, сопылық ақын 1093 жылы туылған түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Ясауидің арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет Ясауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының болғандығы айтылады. Қожа Ахмет Ясауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. IX ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Ясы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағы да басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, Х ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Ясауи дүниеге келмей тұрып, Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері өмір сүрді. Ясауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты қалыптасты. Қожа Ахмет Ясауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі, оған 16 жыл қызмет еткендігі туралы мәлімет береді. Ясауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа Ахмет Ясауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Ясауидың алғашқы шәкірті – Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани (Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Ясауидың “Мират-ул Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты 12 тұлғалар да Қожа Ахмет Ясауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Ясауидың Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады. Ясауи шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) өмірбаяны жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауераннахр сопыларынан басқа түркі шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Ясауи тариқатының шейхтары еді” дейді. Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — «Диуани хикмет/ Диуани Хикмат» (Хикмат - жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайтара басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы болатын.Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұқара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.«Диуани Хикметтен» түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына, ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады. Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Ясауи «әзіреті сұлтан» аталып, басына XIV ғ. аяғында атақты Әмір Темір күмбезді сағана орнаттырады. Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы, оның ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул Қулуб”, “Пақырнама” сияқты мұраларынан көрінеді. Қожа Ахмет Ясауи сопылық ілімінің, дүниетанымы мен философиясының негізін моральдық-этикалық және сопылық хикметтер деп жіктеуге болады. Ясауи іліміндегі парасат ұғымы адамның адамгершілік ахлақи мәртебесіне және “инсани камил” дәрежесіне жету мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет Ясауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының теория негізін шариғат пен мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат белгілейді. Қожа Ахмет дүниетанымының мәні – “адамның өзін-өзі тануы” арқылы “Хақты тануы”. Бұл жолдың алғашқы мақамы (басқышы) – “тәуба”, соңғысы “құлдық” (убудийат, абд). Бұл жолдағы адам “жаратылған – мен” екендігінің ақиқатына, жаратылыс сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық 13 парызы – “Алла мен адамның және адам мен қоғамның” арасында “көпір – жол” болу екендігін ұғынады. Ясауи хикметтерінің мәні, философиясының өзегі – адам. Адам “кемелдікке” жетуі үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары – хикмет. Хикметтерде адам жаратылысы – Жаратқан иенің ұлылығын көрсететін, көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс екендігі айқын көрсетілген. Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінде адамның табиғаты Құранда айтылғандай – су мен топыраққа телінеді. “Асылын білсең су уа кил (топырақ) және килге (топыраққа) кетер йа” – дейді ол. Сопылық мағынада “топырақ” – адамның жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымдылық. Ал, нәпсіқұмарлық, менмендік, өркөкіректік – адамды адамшылықтан кетіретін қасиеттер. Қожа Ахмет Ясауидың кейбір хикметтерінде өзінің бүкіл болмысымен топыраққа айналғандығын білдіретін символдық ұғымдар қолданылады: “Басым топырақ, өзім топырақ, тәнім топырақ; Хаққа қауышар ма екем деп – рухым муштақ”. Бұл сопылық мағынада “уисал” (Хаққа қауышу) мақамын білдіреді. Топырақ болу, нәпсіден арылу – Хаққа қауышудың бірінші шарты. Осыдан кейін адам ақиқатқа жетіп, инсани кәміл дәрежесіне ұласып, өзінің Хаққа бастар “жол” екендігінің мәніне қанығады. “Топырақ болғыр әлем сені басып өтсін” дегендегі мақсат осыған саяды. Өйткені сопылық атауда әулиелер мен пірлердің қабірін де “топырақ” дейді. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымында әулие – даңғыл жол, өйткені ол – халқына жақсы мен жаманның, ақиқат пен жалғанның арасын айыруға жөн сілтейтін, Алла рақметінің қоғамдағы көрінісі болып табылатын дана тұлға. Қожа Ахмет Ясауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Ал, халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты – топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті білдіреді. Қожа Ахмет Ясауи кемелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты махаббат) пен дерт болу керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мұны аңла; Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда”. Осы хикмет жолындағы “дертсіз адам” адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамын күйттейтін жан. “Ашқсыз адам” – илаhи фитраттан, яғни Алла тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрұм қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын, парасаттылыққа ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, осының бәрін Жаратушы иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның 14 Қожа Ахмет Ясауи іліміндегі алатын орны ерекше. Ол хикметінде “Білімің – шырақ, халің – пілте, көз жасың – жағатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, ашқ отына түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы, қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы дерт арқылы ұласады. Ал ашқ - кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Қожа Ахмет Ясауи ілімінде адамның жаратылыс мақсаты – Хаққа құлшылық ету (ибадат), ол “Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін” – дейді. Бұл ибадат (убудийат) – Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген махаббатпен тұтастықта көретін Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы Алла жаратқан адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды. “Сүннет екен кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай бизар” деген хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе, заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қожа Ахмет Ясауи ілімі – дін, мәзһаб аясына сыймайтын шексіз ашқ (махаббат) жолы. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымында “дертті адам”, “топырақ адам”, “кемел адам”, сондай-ақ, “ғарип адам” тұлғалары да дәріптеледі. Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы өкілі, ізбасары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Қожа Ахмет Ясауи өзін де ғарип ретінде көрсетеді: “Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын hәм пақыр, Сенен басқа кімім бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде” – деп рақымды тек Алладан ғана күтеді. Өйткені оны Алладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны ғарип қылып, жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы, илаhи ашқ – Хақ жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік – адамның өз-өзімен іштей күресіп, санасын сансыратқан мәселелердің шешімін табу жолында рухымен тілдесу, өз әлімен ғана ләззат алу сияқты көңіл-күйді білдіретін психологиялық хал. Сондықтан да Қожа Ахмет Ясауи “Қай жерде ғарип көрсең һем дем болғыл” дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте дегені еді. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымында өмір мен өлім мәселесінің мәні өзгеше. Ғазали “өлімнің ақиқатын түсіну үшін, өмірдің мәніне жету керек, ал рухты білмей тұрып, өмірді тани алмайсың” дейді. Оның ілімінде нәпсі – жамандықтың, рух – жақсылықтың қайнар көзі болып табылады. Жақсылық пен жамандық секілді нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін емес. Рухтың өмір сүруі үшін нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні рухтың тазалығында, яғни көңіл айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын мақсат 15 тұту “ашқ” мәртебесіне ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады. “Муту қабла ан тамуту-топырақ болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен...” “Құл Қожа Ахмет, нәпсіні тептім, нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің дертін шектім, Дидар тілеп тәрк етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла фәни...” Бұлар – “өлмес бұрын өлу” философиясына тән хикметтер. Қожа Ахмет Ясауи мұнда масиуаны (Хақтан басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы өмір мәнін ұғынуға шақырады. Оның көзқарасы бойынша, “шынайы өмір” деп, рухтың нәпсіден арылып, илаhи нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде адамдарды “өлілер” және “тірілер” деп қарауға болады. Бұл жердегі “өлі” және “тірі” ұғымы рухқа байланысты. “Өлілер” – дүниеде нәпсінің құлы болып өткендер, олар тірі болса да өлікпен тең. “Тірілер” – нәпсілерін жою арқылы рухтарына “өмір” сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар, бақи мәртебесіне жеткендер. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымында физикалық өлім жоқ. Ол жай ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең жоғарғы халі – еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан,Қожа Ахмет Ясауи іліміндегі еркіндік мәселесі де адамның “ішкі еркіндігі” шеңберінде қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлағында “моральдық еркіндік” дейді. Яғни, Хаққа толық құл болған адам ғана толық еркін, азат. Демек, Алладан басқа барлық нәрседен тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы Хақ алдында құл, халық алдында азат, еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде нәпсі үстемдік құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам өзінің жаратылысын, табиғатын жатсына бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен айырылады. Қожа Ахмет Ясауи әдісі бойынша, рухты еркіндікке қауыштырудың жолы – зухд Қожа Ахмет Ясауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің дәрежелері мен басқыштары айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы “халдер” мен “мақамат” категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады. Ішкі еркіндік жайындағы мәліметтің негізі – дін. Ал дін адамзатқа “ішкі құлдықтан” құтылу және “ішкі еркіндікке” жетудің жолын көрсететін Алла тарапынан берілген илаhи жолдағы Қожа Ахмет Ясауи ілімі бойынша, “өлілер” мен “тірілер” ұғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға болады. Бірінші топ – “еркіндікті аңсаушылар”. Бұлар тек қана Хаққа табынып, құлшылық етеді. Екінші топ – “еркіндіктен қорқатындар”. Бұлар – нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ұрады. Хикметтің басы – Алланы бар және бір деп білу [7]. 16 Қорытынды Түркілер арасында атақты ғалымдар, ақын-жазушылар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмет Яссауилер өз шығармаларын араб жазуымен түркі тілінде жазған. Әбу-Насыр Әл-Фараби Отырар қаласында 870 жылдары түркі тайпаларының бірінен әскери басшы семьясында дүниеге келген. Отырар қаласында қыпшақ тілінде білім алған. Ол араб тілін Исфахан, Бағдат, Дамаск қалаларында игерген. Әбу Насыр Әл-Фараби білімін өздігінен көтерген ғалым. Аристотельден кейінгі шығыстың екінші ұстазы, философ, музыкант, математик, т.б., ғылым салаларында айтарлықтай артында өшпес мәңгі еңбек қалдырған жан-жақты энциклопедист. Оған Орта Азияның атақты орта ғасыр Ибн Сина тағы басқа ғалымдар өте жоғары баға берген. XI ғ.түркі халықтарының аса көрнекті ғалымдарының бірі Махмұт Қашқари. Ол өзінің «Диуани луғат ат-түрік» еңбегінде өз заманындағы ру-тайпаларының арасындағы тіл айырмашылықтыран салыстыцра отырып зерттелген алғашқы тіл біліміндегі еңбегін қалдырған. Бұл еңбек өзінің деректілігі жағынан баға жетпес болса, ол ғылыми құндылығын бүгін де жойған жоқ. Еңбектегі жинастырылған түркі тайпаларынын ерекшеліктерін, ауыз әдебиетінің үлгілерін, әдет-ғұрып, салт-сана дәстүрлерін бүгінгі түрік тілдес халықтарының рухани мәдениетін зерттеудегі баға жетпес дерек. Бұл еңбектің тарихи құндылығы өте жоғары. XI ғ. аса көрнекті ғалымдарының бірі Жүсіп Баласағұн. Ғалым өзінің атақты дастаны «Құтадғұ білік» (Құтты білім) еңбегімен белгілі. Ғалым еңбегінде түркі тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық саяси өмірі, әдет-ғұрпы, наным-сенімдер туралы мағлұматтар береді. Жүсіп Баласағұн ғылымның табиғаттану, математика, астрономия, тарих, араб, парсы тіл білімі сияқты салалармен де айналысып, оларды өмірге пайдалана білген. Тарихта түркілер әлемінде аты әйгілі болған ислам дінінің өкілі, сопылық-мистикалық ағымның басты бір өкілі Қожа Ахмет Яссауи. Ел аузында сақталған аңыздарға және жазба деректерге қарағанда, ақынның туған жері Испиджаб қаласы. Ахмет Яссауи ел арасында өзінің сопылық-мистикалық сарында жазылған «Даналық кітабы» (Диуани хикмет) мен белгілі болған. Кітап түркі тілінде араб алфавитімен жазылған. Бұл еңбекте адамдырды даналыққа, адамгершілікке, кішіпейілділікке, имандылыққа шақырса, ал махаббат-сйіспеншілікке адал болуға шақырады. Ал дін жолында шариғатта таза болуға үгіттейді. 17
1.https://massaget.kz/blogs/28621/?ysclid=ln9nnxpqfq774471750 2. Қ.С.Қаражан - Алматы 2011 «Қазақстан тарихы» 55-56 беттер 3. Қ.С.Қаражан - Алматы 2011 «Қазақстан тарихы» 57-58 беттер 4. Жүсіп Баласағұни — Уикипедия (wikipedia.org) 5. Қ.С.Қаражан - Алматы 2011 «Қазақстан тарихы» 59-60 беттер 6. https://iie.kz/?p=25020&ysclid=lnmxi9s2r928412018 7. https://kk.wikipedia.org/wiki 18 жүктеу/скачать 45,68 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2