Реферат тақырыбы: Қазақтардың дәстүрлі көшпелілер мәдениеті,халықтың ауызша шығармашылығы Орындаған: Сандыбаева Е. А
жүктеу/скачать 116,19 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланған әдебиеттер
| 5.Қазақтардың қалалық мәдениеті
X-XII ғасырлар қалалар санының өсіп, олардың құрылысының, аумағының ұлғаюымен ерекшеленді. Осы мезгілде қала мәдениетінің жаңа аудандары қалыптасты. Археологтар бұл кездегі қала орындарын көлеміне қарай үш топқа бөліп қарастырады. Бірінші топ - көлемі 30 гектардан асатын қала орындары. Олардың қатарында Сайрам, Отырартөбе, Шортөбе, Құйрықтөбе, Сауран, Жанкент, Құмкент, т.б. бар. Екінші топ - көлемі 10 гектардан 30 гектарға, ал үшінші топ - 10 гектарға дейінгі қала орындары болды. Солтүстік Шығыс Жетісуда IX-XIII ғасырлар басында қала мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасты. Егер бұған дейін осы аумақта не бәрі 10 ғана қала болса, біз қарастырып отырған кезде олардың саны 70-ке жеткен. Мұнда да археологтар көлеміне қарай ескерткіштерді үш топқа бөледі. Мұндағы қала жұрттары «төрткүл» үлгісінде, яғни тік бұрыш, трапеция түрінде жоспарланып салынған. Қала қақпалары бар дуалдармен қоршалған. X-XII ғасырларда қала мәдениеті Орталық, Шығыс Қазақстанда да қалыптаса бастады. Орталық Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары Нұра, Кеңгір, Жезді аңғарлары мен Ұлытау етегінен төртүклдердің орындарын тапқан. Қарастырып отырған кезеңдегі қала құрылысының құрылымында пайда болған жаңа элементтердің бірі мешіттер пен моншалар болды. X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша бибінің күмбезі көтерілген. Бабаджа қатын кесенесі де осы Тараз қаласында салынған. XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған. Мұнда кейін XIY ғасырдың соңында Ахмет Йасауи күмбезі салынып, қала діни орталыққа айналды. Арыстанбаб кесенесі Арыстанбаб кесенесі ХІІ ғасырда өмір сүрген белгілі діни мистик Арыстанбаб құрметіне тұрғызылған. Алғашқы жөндеу жұмыстары 14-15 ғасырларда жүргізілген. Содан бері алғашқы салынған ою өрнектер сақталынған. Жер сілкінісінен құлаған мазардың орнына 18 ғасырда екі күмбезді құрылыс тұрғызылды. 18 ғасыр ғимараты құлап қирағаннан кейін 1909 жылы қайта бой көтерді. Жер асты суының жоғарғы деңгейі салдарынан бүлінген мешіт 1971 жылы қайта салынды. Кешен алғашқы үлгісіне негізделіп қалпына келтірілген, яғни Ислам дінінің ғұламасы Арыстанбаб жерленген жерге тұрғызылды, екінші бөлме мешіттің сол қанаты оның дін жолындағы шәкірті Гурханға арналды. Кейін осы екі нысан біріктірілді. Ахмет Йасауи ғимараты Түркістан қаласындағы Ахмет Йасауи ғимараты – орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Йасауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған. Халық аңыздарында Түркістандағы әулиенің аруағын атақты қолбасшы, бүкіл Шығысты тітіренткен Ақсақ Темірдің айрықша сыйлап өткені айтылады. Оның әмірімен Ахмет Йасауи қайтыс болғаннан екі жүз жыл кейін қирап бітуге таянған кішкене ғана мазардың орнына, дүние жүзілік сәулет өнерінің белгілі ескерткіші орнатылды. «Жеңістер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда болған кезінде, мұнда өзіне қарайтын елдердің тегінде Ахмет Йасауидің атына лайық зәулім ғимарат салу жайлы жарлық берген еді делінеді. Ол ислам дінінің даңқын асыруда, оның кең таралуына, аса үлкен өлкені басқаруды жеңілдетуге тиіс болған. ХІV ғасырдың аяғында бұл күмбез біткен соң Әмір Темір көреген Әзірет Сұлтанның қорын ұйымдастырып, өзі арнайы қол қойып бекіткен. Қожа Ахмет Йасауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын бесігі болып келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет ЙасауИкесенесі – түркі әлемінің рухани орталығы. Ахмет Йасауи ескерткіші – Орта Азия мен Қазақстандағы біздің заманымызға дейін сақталған ең зәулім күмбезді, қыштан соғылған ғимарат. Оның көлдененеңі – 46,5 м., ұзындығы – 65,5 м. Әйгілі қола қазан – Тай қазан Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің басты көрнектілігі болып табылады. 1935- жылы Кеңес одағы кезінде ол Ресейдегі Эрмитажға алынған. Содан 1989- жылы қыркүйек айына дейін сақталған. Тай-қазан Қожа Ахмет Йасауи кесенесінің үлкен залының ортасында орналасқан. Оны жеті металдың құймасынан Тавризден шыққан шебер жасаған. Қазанға 3000 литр су сияды, Салмағы 2 тонна, диаметрі 2,45 м. Қазан мұсылмандарға мінажат жасап болған соң таратылатын әулие суға арналған. Бұл күнде мұнда осы қазанды көріп, тиын салу мақсатымен дүние жүзінен мыңдаған саяхатшылар келеді. Сырдариядағы ірі қала Сығанақ еді. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-шығысына баратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың орнында Сунақ-ата жұрты бар. Сунақ ата мешіті X-XII ғасырларда Қазақстанда жоғарыда айтылған кенттерден басқа жаңа қалалар – Қарашоқы, Қарнақ, Ашнас, Баршынкент, т.б. пайда болды. Ортағасырлық қалалар ірі үш бөліктен тұрған. Олар цитадель, шахристан, рабад. Алғашқысында қала билеушісі, қалалық әкімшілдік орналасса, шахристанда – ақсүйектер, бай шонжарлар мен дінбасылары тұрды. Рабад – Ұсақ саудагерлер, қолөнершілер мен кедей топ тұрған қала бөлігі еді. Кейін олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып, сауда шаруашылық орталығы – шахристаннан рабадқа ауысқан. Қолөнер, сауда, ақша айналымы X-XIIғасырларда Қазақстан қалаларының дамуында Ұлы Жібек жолының маңызы зор болды. Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан Қазақстан қалалары сауданың, қолөнердің, ақша айналымының, мәдениеттің орталықтары болды. Ұлы Жібек жолының шығысқа шығатын басты қақпасы Жетісу болды. Жол Жетісуда Тараз, Алматы, Шелек, Сүмбе, Ілебалық, Алмалық,Құлан, Хантау,Айнабұлақ қалалары мен бекеттерін басып өтті. Ал Ұлы Жібек жолының Батысқа шығатын басты қақпаларының бірі Оңтүстік Қазақстан өңірі еді. Мұнда жол Испиджаб, Отырар, Сүткент, Түркістан, Сауран, Сығанақ қалаларын басып өткен. Ортағасырлық Қазақстанның материалдық мәдениетінің басты бір саласы – сәулет құрылыс өнері. Оның даму барысында қалаларда қоғамдық ғимараттар, тұрғын үйлер тұрғызу, ислам және басқа да діни кешендерін салу ісі өрістеді. Бұлардың архитектуралық сыртқы көрінісі жинақы, қаланың орталық алаңдарында орналасқан іргелі құрылыстардан тұрған. Мешіт құрылысында, оның зәулім биік мұнарасын тұрғызуда сәулет өнерінің сол кездегі жетістіктері пайдаланылған. Ол кездегі монументальдық архитектуралық құрылыстар қатарына Тараз қаласынан 18 шақырым жердегі Бабаджа-Хатун және Айша-Бибі кесенелері жатады. Бұл құрылыстар тек архитектуралық әсемдік жағынан ғана емес, сонымен қатар оның безендірілуі, ондағы ою-өрнектер халқымыздың материалдық асыл мұралары қатарынан жоғары орын алады. Материалдық мәдениет жүйесінде, осы заманға дейін жеткен шығыс моншасының құрылыстары мен оларға тартылған су құбырларының маңызы ерекше. Мұндай құрылыстар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда Отырардан, Түркістаннан, Тараз, Ақтөбе, Талғар т.б. қалалардан табылды. Қала тұрғындары тұрмысында монша алдыңғы кезектегі ролдердің бірін атқарды. Монша мешіттен кейінгі адамдар ең көп баратын орын болды. Қала мәдениетінің дамуында ислам маңызды роль атқара бастады. Ибн Хаукаль Фараб пен Кенжид және Шаш аралығында көшіп жүрген мұсылман-түріктер жайлы жазған. ХІ-ХІІ ғасырларда ислам қыпшақтар арасына да таралды. Археологиялық қазбалар ІХ-ХІІ ғасырлардағы қалаларда мұсылман мәдениетінің басымдығын айғақтайды. Тараз бен Меркеде христиандық шіркеулер мешіттерге айналдырылды. Исламды тұтынушы халықтың көбеюіне байланысты қалаларда үлкен мешіттер салынды. «Мәдени мұра» бағдарламасына сәйкес орта ғасырлық қалалар туралы зерттеулердің қатарында 2005- жылы жарық көрген академик К. Байпаковтың «Қазақстанның ортағасырлардағы қалалары» атты кітабы бар. Кітап ортағасырлық Қазақстан қалалары туралы құнды мәліметтер береді. Қолөнер, сауда, ақша айналымы X-XII ғасырларда қалалар санының өсіп, олардың құрылысының, аумағының ұлғаюымен қала тұрғындарының саны да артты. Бұл тұтыну бұйымдарына сұранысты арттырды. Соған сәйкес қалаларда түрлі бұйымдар өндіретін шеберлер мен шеберханалар да көбейе бастады. Қарастырып отырған кезеңде қолөнердің бірнеше түрлері дамыды. Олар қыш құмыра, шыны, металл бұйымдарын жасайтын ұсташылық, зергерлік, тас өңдеу кәсібі еді. Құмырашылар аяқпен айналдыратын ұршықтарымен саз балшықтан түрлі формада құмыра мен қыш ыдыстар жасаған. Қыш құмыра жасау орындары ортағасырлық қалалар Отырар, Тараз, Құйрықтөбе, т.б. қалалардан табылған. Бұл ыдыс түрлерінің бір ерекшелігі, олардың іші-сырты жылтырап тұратын түрлі түсті әйнек тәрізді сырмен (бояумен) сырланған. Ол бояулар қанша уақыт өтсе де өз түсін жоғалтпаған. Бояудың ғажайып сыры күні бүгінге дейін жұмбақ болып отыр. Ортағасырларда сауда айырбас немесе ақша арқылы жүрді. Сауданың дамуында Ұлы Жібек жолының ролі күшті болды. Мұны біз өткен сабақтан да білеміз. Отырар, Тараз, Ясы, Талғар,т.б. қалалар орындарында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде алтын, күміс, қоладан жасалған теңгелердің табылуы тауар-ақша қатынастарының болғандығының дәлелі. Археолог ғалымдар ірі қалалар Отырар, Испиджабта ақша шығаратын сарайлар болған деп есептейді. Дегенмен айырбас саудасы басымырақ болған. Қалаға дала тұрғындары ауыл шаруашылық өнімдерін астық, жеміс-жидек, жүн, тері, ет, сүт апарса, керісінше, қалалықтар оларға қала қолөнершілерінің өнімдерін керамика, шыны, зергерлік әшекей бұйымдарын шығарған. Егіншіліктің дамуы да қалалар санының артуына байланысты болды. Қала сыртындағы егін егуге жарамды жерлер игеріле бастады. Қолдан суару жүйесі дамытып жетілдірілді. Су құбырлары салынады. Арнадан су бөлетін ұзын және тар, тармақталған арықтар қазылады. Қала және ауыл тұрғындары бау-бақша дақылдарын өсірді, жүзім шаруашылығымен және үй жанында мал өсірумен айналысты. Сонымен қатар олар үй жануарларын - жылқы, сиыр, қой, ешкі ұстаған. Қазақстанның ежелгі қалалары – жазба деректемелер мен археологиялық материалдар нәтижесінде анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6 – 9 ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік-Батыс Жетісуда қала мәдениеті жақсы дамыды. Саяси жағынан бұл аймақтар түрік әулеттеріне бағынды және реті бойынша Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының құрамына енді. Бұл кезеңде көшіп жүретін жер аумағы шектеліп, көш жолдары қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар орнығып, егіншілік пайда болды, отырықшы кедейлер тобы бөлініп, жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көшті. Мемлекеттік төрешілдік аппарат құрылып, ортақ тіл мен жазу қалыптасты, сауда және дипломаттық байланыстар дамыды. Осындай жағдайда әкімшілік және қолөнер, сауда, мәдениет орталығы ретінде қалалар салына бастады. Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі қала Исфиджаб саналады. Ол 629 ж. Сюань-Цзянның жылнамасында “Ақ өзендегі қала” атымен алғаш аталады. Кейін Махмұт Қашқари Сайрам – ақ қаланың аты (әл-Мединат әл-Байда), ол Исфиджаб деп, кейде Сайрам деп те аталғанын жазады. Сайрамнан Шашқа баратын жол бойында 8 – 10 ғасырларда Газгирд (Қазығұрт) болған. Исфиджабтың шығыс жағында Шарап, Будухкет, Тамтаж, Абараж, Жувикат қ-лары мен елді мекендері орналасқан. Шарапқа – Төрткөл Балықшы, Будухкетке Қазатлық қалаларының жұрты сай келеді. Тамтаж, Абараж – керуен сарайлары іспетті. Арыстың төменгі ағысында орталығы Отырар қ. болған Фараб (Отырар) өңірі жатты. Отырар аты (Отырарбенд) 8 – 9 ғ-лардағы жазба деректерде аталады. Оның Фараб, Тарбанд секілді атаулары да бар. Отырардан төменірек Сырдария бойындағы Шауғар өңірінде сол аттас орталығы болған. Шауғар қаласы(соғды тілінен аударғанда “Қара тау”) Түркістанның оңтүстік-шығысында 8 км жерде орналасқан Шойтөбе қаласының орнында болған. Түркістан қаласы Оңтүстік-Батыс Жетісуда қалалардың өркендеуіне, қолөнері мен егіншіліктің және құрылыс техникасының дамуына Соғды ұрпақтарының елеулі әсері болды. 8 ғ-дың 2-жартысында олар Шу, Талас жазықтарына көптеп қоныстана бастады. Соғдылық саудагерлер Иран мен Византияны Шығыс Түркістанмен жалғастыратын Ұлы жібек жолының бойына сауда қоныстарын салды. Осындағы Тараз және Суяб қалалары Қазақстаннан тыс жерлерге де мәлім болды. Жазба деректерге қарағанда 7 – 13 ғ-ларда осы жол бойындағы Аспара, Шігілбалық, Атын, Семекина, Талхиз, Мерке, Құлан, Исфиджаб, Усбаникет және басқа қалалар да маңызды рөл атқарды. Бұл қалаларда ұсталық, зергерлік, былғары өңдеу, қыштан ыдыс жасау кәсібі өркендеді. Тұрғындары егін шаруашылығымен айналысып, бидай, тары егіп, бақ, жүзім өсірген. 9 – 10 ғасырларда солтүстік-шығыс Жетісуда да қалалар салына бастаған. Іле өз. бойындағы көшпелілер қоныстарының орнына пайда болған бұл қалалар тез арада-ақ қолөнері мен сауда орталығына айналды. "Ежелгі Тараз қаласы" 9 ғасырларда және 10 ғасырдың 1-жартысында Жетісуда билік қарлұқтар қолына өтуіне байланысты көшпелі халықтар отырықшылыққа жедел көше бастады. Көшпелі тайпалардың ақсүйектері құнарлы жайылымдарды басып алу, соғыс жорықтары және сауда арқылы байыды. Қоғамның қарапайым мүшелері топ-тобымен отырықшылыққа көшіп, егіншілердің, қолөнершілердің қатарын толықтырды. Осыдан барып үлкенді-кішілі елді мекендер мен қалалар көбейе бастады. 9 – 12 ғасырларда қоғамның өндіргіш күштері үлкен қарқынмен өсті. Орта Азия мен Қазақстандағы саяси билікті басып алған Қарахан әулеті феод. қатынастардың қалыптасуына ықпал жасады. Осы кезде қалаларда діни орындарға арналған құрылыстар, ақсүйектердің сарайлары, су құбырлары, тазалық жүйелері салынды. Жаңа қалалар пайда болды. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстанда қалалар көркейе түсті. Бұрын 5 – 7 га-дан аспаған Отырар рабадының аумағы 170 га-ға дейін жетті. Кең көлемдегі қазба жұмыстары Оңтүстік Қазақстандағы қала мәдениеті ескерткіштерінің типологиясын жасауға мүмкіндік береді. Аумағы 30 га-дан асатын қала жұрттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортөбе немесе Қараспан-1 (Осбаникет), Отырартөбе (Отырар), Құйрықтөбе (Кедер), Шойтөбе (Шауғар), Жанқала (Жанкент, Янгикент), Сунақ-Ата (Сығанақ), Құмкент жатады. Аумағы 15 га-дан 30 га-ға дейін жететін қалалар – Бурух, Хурлуг, Жумишлағу, т.б. 15 га-ға дейін жететін қала жұрттарына Шарапхана (Газгирд), Бұлақ-Қоғал (Манкент), Тамды (Берукент), Қазатлық (Будухкет), т.б. жатады. Осы қалалардан басқа Сырдарияның орта ағысында 6 – 9 ғ-лардың бірінші жартысына тән мәдени қабаттары анықталған бір топ қала жұрттары жатыр. Қазақстанның оңтүстігінде жалпы саны 27-ге жететін осындай қала жұрты бар. Қазақстанның оңт-ндегі қала жұрттарына құрылымында – ішкі қамал (цитадель); шахристан (дуалмен бекіндірілген қала) және рабад (қала төңірегіндегі сауда-қолөнер орны) болатын топография тән. Шахристанда бай шонжарлардың, ірі саудагерлер мен дінбасылардың үйлері, сарайлар орналасты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың ерте орта ғасырлардағы қалаларының жұрттарын анықтаған кезде мынадай белгілердің жиынтығы: көлемі мен құрылымы (қамал және бүкіл көлемі немесе қамал мен шахристан); бекіністері; мәдени қабатының байлығы; археол. кешені пайдаланылады. Осындай сан және сапа белгілеріне сүйенгенде, Оңтүстік Қазақстандағы алдыңғы орта ғасырлардағы барлық қалалар саны 33 болды. Ақтөбе қаласы Алайда, Оңтүстік Қазақстанның барлық қалалары неғұрлым кейінгі уақытта да өмір сүргендіктен, қала орындарының кейінгі мәдени қабаттары ертедегі қалалардың көлемін анықтауға және олардың үлгілерін жорамалдауға мүмкіндік бере бермейді. Жетісудың оңт.-батысында, керісінше, бұған толық мүмкіндіктер болды. Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда 7 – 10 ғасырларда 27 қала мен қоныс болған, олардың көпшілігі нақты қала жұрттарымен сәйкестендірілді. Ал Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып, олардағы 7 – 9 ғасырлардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейінгі кезге дейін өмір сүрген. Олардың топографиясында өзіндік ерекшелік кездеседі. Қала жұрттарында қамал мен шахристаннан тұратын “орталық бөлік” ерекше көрінеді. Орталықтағы құлаған үйінділерге ұзындығы 3 км-ден ондаған км-ге дейін жететін дуалмен қоршалған аумақ жапсарласып жатады. “Ұзын дуалды” қалалардың орналасуында қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында олар бір-бірінен 15 – 20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерінде, Таласқа ұсақ тау өзендерінің құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында қалалардың орналасу заңдылығы одан да айқын – он үш қала тау етегіндегі аймақта тау өзендері ағып шығатын жерлерде бір-бірінен 15 – 35 км қашықтықта орналасқан; қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердің Шуға келіп құятын жерлерінде солтүстік Жақтағы ішкі тізбекті құрайды. Қалаларды сипаттап топтаған кезде қала орындарының көлемі мен топографиясы және жазбаша деректердің мәліметтері пайдаланылуы нәтижесінде қалалар үш топқа бөлінеді. Бұлар: астаналық және ірі қалалар – Тараз, Суяб, Невакет және Нұзкет, олар Жетісудың оңт.-батысындағы Жамбыл, Ақбешім, Қызылөзен және Шитөбе сияқты ірі қала жұрттарына сәйкес келеді. Орташа топқа Таластағы Ақтөбе қ-ның жұрты деп саналатын Текабкет және тиісінше: Сус – Шалдовар, Мерке, Аспара, Жол – Соқылық, Харранжуван – Беловодск бекінісі, Жақ – Сарығ – Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға жататындар: Құлан – Луговое, “Түрік қағанының ауылы” – Шөміш, Кірмірау – Покровское. Ірі қалалардың төңірегінде орналасқан ондаған ескерткіштерді қоныстарға жатқызуға болады. Шу-Талас өңірлерінде орналасқан 403 ортағасырлық қалалар мен мекендердің 240-ның тарихи-топографиялық құрылымдары зерттелген. Мұндағы негізгі қалалар Жікіл, Балу, Шелже, Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, т.б. Шу аңғарында Баласағұн қ. жетекші орынға шығып, астана рөлін атқарған. Ол 10 – 11 ғ-ларда хан ордасы ретінде қалыптасқан. Оның орнында неғұрлым ерте кезеңдегі қала жұрты бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмірінің дамығанын көрсетеді. Солт.-шығыс Жетісуда 9 – 13 ғ-дың басында қалалар саны артқан. Егер 9 – 10 ғ-ларда мұнда 10 ғана қала болса, 11 – 13 ғ-лардың басында олардың саны 70-ке дейін көбейген. 10 ғ-дағы деректер Іле аңғарының сол жағалауында орналасқан екі қала – Талхиз (Талхар, Талғар) және Лабан қ-лары туралы мәлімет берсе, 11 – 13 ғ-лардың басындағы деректерде Екі-Оғыз, Қаялық, Ілебалық, т.б. қалалар аталады. Солт.-шығыс Жетісудағы барлық қала жұрттары “төрткөл” аталатын үлгіге жатады. Олар тік бұрыш, трапеция түрінде жоспарланған немесе дөңгелек болып келеді, жалпы жер бетінен сәл дөңестеніп тұрады және барлық жағынан бұрыштары мен мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Төрткөлдер солтүстік-шығыс Жетісуға ғана емес, сонымен қатар оңтүстік-шығыс Жетісуға, Тянь-Шаньға, Орталық Қазақстанға, Тува мен Моңғолияға таралған. Осы үлгідегі немесе біршама өзгеше жоспарланған қала жұрттары Сырдарияның төм. ағысында, Азов т. маңында кездеседі. Олардың типологиясы жөнінде әр түрлі көзқарастар бар. Тянь-Шаньдағы Қошайқорған мен Шырдабек сияқты ірі қалалардың жұрттары орда-қалалар деп саналады. Ыстықкөл қазаншұңқырының төрткөлдері бекіністер және ауылдық қоныстар деп есептеледі. Сырдарияның төм. ағысындағы суреттеліп отырған үлгідегі қала жұрттары ауылдық мекен жайлар мен қала үлгісіндегі қоныстар деп саналады. Солт.-шығыс Жетісу төрткөлдері үш топқа бөлінеді.
Бұлар – көп қабатты ескерткіштер, мәдени қабаттарының қалыңд. 2 – 3 метрге дейін жетеді және одан да қалың. Қазба жұмыстары кезінде қала жұрттарынан алуан түрлі керамика, әйнек, теңгелер, қолөнер шеберханалары мен өндірістік күл-қоқыстар табылды, бұлар мұнда қолөнер мен сауданың дамығанын дәлелдейді. Бұл қалалар жұрттарының кейбіреулері нақты қалаларға: Антоновка – Қаялыққа, Дүнгене – Екі-Оғызға баланады. Олардың ішіндегі ең ірісі қарлұқ жабғуының астанасы Қаялық ретінде танылған – Антоновка. Бірінші топты құрайтын төрткөлдер ірі қалалар және астаналық орталықтар болып табылады. Екінші топтағы қалалардың аумағы 10 га-дан 30 га-ға дейін жетеді. Үшінші топ қалаларының аумағы 10 га-ға да жетпейді. Мұндай қала жұрттарының құрылысы Жақсылық қ-ның орнын кең көлемде қазған кезде зерттелді. Оларда тұрғын үйлер дуалдар іргесіне, ішкі жағында орналасады, ішкі аулалар бар. Іле қалалары жұртының бұл тобын бұрынғы көшпелілер мен жартылай көшпелілердің ауылдық қоныстары деп санауға болады. Кейбіреулері керуен-сарайлар болуы мүмкін. Сарыжас, Быжы және Айнабұлақ сияқты бірнеше қаланың жұрты бір-біріне жақын орналасқан екі немесе тіпті үш бекіністен тұрады. Олар әдетте жолдардың түйіскен тұсына салынған.[1] Отырар қаласындағы Арыстанбаб кесенесі Бұл кезеңде отырықшы және қала мәдениеті Қазастанның орт. және шығыс аймақтарына қарай ойысқан. Қазақстанның батысында қоныстар пайда болған. Орталық Қазақстанда, Нұра, Кеңгір және Жезді аңғарларында, Ұлытау етегінде ондаған төрткөлдер табылды, мұнда жүргізілген қазба жұмыстары олардың әкімш., қолөнер-сауда және а.ш. сипатын көрсетеді. Шыңғыс хан шапқыншылығы және одан кейінгі Шыңғыс хан ұрпақтары арасындағы соғыстар салдарынан Іле, Шу, Талас алқаптарындағы қалалардың көбі қирап, біржола жойылып кеткен. Италия елшісі Плано Карпини Сырдария жағалауында болғанда, бұл жерлерден көптеген қираған қалалар мен мекендерді кездестіргенін жазды. Француз королі Людовик ІХ-ның елшісі Виллем де Рубрук 1253 ж. моңғол ханы Мөңкеге бара жатып, Іле алқабы арқылы өткенде жазған күнделігінде жоғарыда аталған жазықта бұрын көптеген қалалар болғанын, олардың көбін мал жайылымына айналдыру үшін татарлардың қиратқанын жазады. Сырдария мен Қаратаудағы 13 ғ-да жермен-жексен етіліп, тоналған қалалар – Түркістан (Иасы), Отырар, Сығанақ, Созақ, Құмкент, Жент және Жаңакент 14 – 15 ғ-ларда Темір мен оның ізбасарларының солтүстік-шығысқа жасаған жаугершілік жорықтарында бекініс қамалдары болып, одан кейін қолөнер және сауда орталығы, хандардың резиденциясына айналған. Олар қазақ хандарының өмірінде маңызды рөл атқарды. 15 – 16 ғ-ларда Қазақ хандығының қалыптасу және нығаю кезеңінің күрделі саяси оқиғалары жағдайында, жерді игеру барысында қазақтардың этникалық аумағының қалыптасуы аяқталды. 13 ғ-дың 2-жартысы – 14 ғ-да айтылатын қалалар саны 20-ға дейін, ал мезгілі 15 ғ-дың 2-жартысы – 18 ғ-дың басына жататын қала жұрттары 23-ке дейін азайды. Жалпы алғанда, 9 – 12 ғ-лармен, қала мәдениеті барынша гүлденген уақытпен салыстырғанда, Оңтүстік Қазақстанның жазбаша деректемелер бойынша белгілі қалалар саны 3 еседей, ал қала жұрттарының саны 6 еседей азайып кеткен. 16 – 17 ғасырларда аймақтың саяси және экон. өмірінде Аркөк, Қожан, Аққорған, Үзкент сияқты қалалар маңызды рөл атқара бастады. Сайрам өркендеді. 15 – 18 ғасырларда Түркістан – қазақ хандарының астанасы, одан бұрын Сығанақ пен Сауран Ақ Орданың орталығы болды. 13 – 14 ғасырларда бұл қалаларда үлкен құрылыс жұмыстары жүргізілді, мешіттер, медреселер, басқа да қоғамдық архит. құрылыстар салына бастады. Түркістанда теңге соғылды. Мұнда Әмір Темірдің бұйрығы бойынша Қожа Ахмет Иасауи қабірінің үстіне кесене тұрғызылды, қала аймақтың ресми идеол. орталығына айналып, қауырт өсті. Отырарда да теңге соғылғаны туралы деректер бар. Мұнда ‘’Арыстан баб кесенесі’’ салынды. 14 – 15 ғасырларда Отырардың орталығында үлкен мешіт салынып, жұмыс істеген. Отандық археологтар ізденістерінің нәтижесінде 16 ғ-дың аяғы 17 ғ-дың 80-жылдарындағы Отырар қ-ның халқына демографиялық есептеулер жүргізілді. Отырар қ-ның 16 – 17 ғасырлардағы аумағы 20 га-ға тең. Оның төрттен бір бөлігін алаңдар, көшелер, шаруашылық жайлар алып жатқан. Махаллаларда (100 шақты) орта есеппен 45 – 63 адам тұрған, ал қаладағы барлық тұрғындар саны 4500 – 6300 адам немесе орта есеппен 5500 адам өмір сүрген. Сығанақ (20 га) пен Созақта (22 га) да тұрғындар саны осындай. Көлемі 35 га болатын Түркістанда 170 махалла болған, оларда 9180 адам тұрған. Көлемі жағынан Сауран Отырардан екі есе үлкен, онда 11000-дай адам, ал Сайрамда (28 га) 7560-тай адам болған. Қарасаманда (6 га), Иқанда (6,7 га), Қарнақта (4,5 га), Қарашоқта (5 га), Сүткентте (6 га), Аркөкте (7 га), Қотанда (7 га), Үзкентте (9 га), Аққорғанда (8 га) 1500-ден 2000-ға дейін тұрғындар тұрып, махаллалар саны 20-дан 40-қа дейін жеткен. Жақанкентте, Суриде, Жүнкентте, Құжанда, Қарақұрымда және Раң сияқты баламасы табылмаған, көлемі 1 – 2 га-ға дейін жететін қалашықтарда 800 – 1000-дай адам тұрған. Жалпы, 16 – 17 ғ-лардың үш ширегі кезеңінде Қазақстандағы қала халқының саны 70 мыңнан аспаған. 17 – 18 ғ-лардағы жоңғарлар шапқыншылығы Қазақстан қалаларының экономикасын құлдыратты. Қазақстандағы орта ғасырлардағы елді мекендер мен қала-лар, мұнда қалалық мәдениет пен өркениеттің ежелден қалыптасып, дамығандығын көрсетеді. Қазақстанның ұлан-байтақ жерінде ежелгі замандардан бері отырықшылық, ал орта ғасырдан бастап қалалық өмір-тіршілігі дамыған ірі-ірі тарихи - мәдени аймақтар бөлініп көзге түседі. Солардың бірі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу болады. Археологиялық зерттеулер арқылы Қазақстанның оңтүстігінен VI-IX ғғ. қатпарындағы 25 қалажұрты белгіленді, оларды қалалар қалдығы деп атауға болады. Бірісыпырасының аттары белгілі: Испиджаб, Шараб, Будухкет, Отырар (Фараб), Шавғар. Бұл қалалардан бірден көзге түсетіні: арқ (қамалсарай), шахристан (ішкі қала) және рабад (қала маңы). Жетісудың Оңтүстік-Батысында (Шу мен Талас алқаптары) археологиялық мәліметтерге қарағанда, 27 қалажұрты бар деп есептеледі. Олардың көпшілігі шежіреге енген Тараз, Құлан Атлах, Джамукат, Мерке қалалары болар деп болжайды. Талас Алатауының баурайларында Джумишлагу мен Манкент қалалары, Арыстың орта ағысында орталығы Үсбаникетте орналасқан Кеңжиде өкүрігі құрылады; Отырар көгалды аймағында Кедер, Весидж бен Борық қалалары, Шавғар өңірінде – Яссы, Шағылған, Қарнақ, Қарашоқ, Сауран; Сырдарияның төменгі бойында – Сығанақ, Жент, Асанас, Баршакент; теріскей жоталарда- Баладж бен Берукет қалалары пайда болады. Бұлардың бірқатары бұрын да болған еді, бірақ шағын-шағын мекендер мен қалашықтар болатын ІХ ғасырдың соңы – ХІІ ғасырдың бас кезінде олар кәдімгі қалалық орталықтар қатарына қосылады. Жетісудың Оңтүстік-Батысындағы жаңа қалалар саны да өсті. Талас алқабында – Жікіл, Балу, Шелжі, Текабкет, Көлсұс, Кенжек қалалары. Шу алқабында Баласағұн бас қалаға айналады. ІХ-ХІІІ ғасырдың бас кезінде Жетісудың Солтүстік-Батысында қала мәдениетінің жаңа ауданы құрылды. Орта ғасыр деректері Тәлхир, Лабан, Екі оғыз, Қаялық қалаларын айтады. Осы кезеңде отырықшылық және қала тірлігі Орталық Қазақстанға да жайылады. Қалалар мен мекенжайлар Жезді, Кеңгір, Сарысу алқаптарынан, Ұлытау баурайынан қоныс тебті. Оңтүстік Қазақстанда қала үш бөліктен–Цитадель, Шахристан, Рабадтан тұрды. Цитадель - қала орталығының мықты қорғаныс айлағы болып табылатын бөлігі. Шахристан - қаланың негізгі орталығы. Рабад – шахристанның сыртында орналасқан қала сыртындағы қақпа. Қаланың осы ғасырдағы жаңадан енген белгі жаңалығы мешіттердің салынуы. Жазбаша деректерге қарағанда ІХ-ХІІ ғғ. қалада міндетті түрде мешіт аталып өтіледі. Қала өмірінің маңызды рөлі болып базар және сауды-саттық айналым саналады. Қала ішіндегі базарларды араб авторлары «сұқ» және «асвақ», парсылар – «базар» деп атаған. Базарлар Шахристан мен Рабад территорияларында орналасқан. Х-ХІІ ғғ. Оңтүстік Қазақстан қалаларында монша пайда болған. Бұдан ертерек, моншаларды Орталық Азияда сала бастаған. Үлкен қалаларда он шақты монша болған. Қаланың қоғамдық құрылыстары ішінде монша өзіндік бір ерекше орын алған. Отырар рабадында ХІ-ХІІ ғғ. жататын екі монша табылған. Қала санының өсуі, олардың аумақтық кеңеюі, әрі қарай дамуға зор әсерін тигізді. ХІ-ХІІ ғғ. шағын кәсіптік орындар пайда болды. Қалалар сауда-саттық байланысы мен стратегиялық жағынан да қолайлы орында орналасты. Қалалардың дамуы мен қала мәдениетіне Ұлы Жібек жолы арқылы өтетін тасымал сауда қатынасы маңызды рөл атқарды. Сауда айналымы қала өмірінің дамуына ерекше әсер етті. Қалада негізгі үш бағыт болған: басқа елдермен, ауылдық жерлермен (қала және оның округі), қала және көшпенді жерлердегі тұрғындармен сауда айналымы. Бұл уақытқа дейін соғды және түріктердің дамуында ерекше орын алған халықаралық керуендік сауда-саттық белгілі болған. Ұлы Жібек жолы Жетісу арқылы Оңтүстік Қазақстаннан өткен. Оның жүріп өтетін жолында Суяб, Тараз, Испиджаб қалалары орналасқан. Испиджабтан Солтүстік-Батысқа қарай – Фараб, Шавғар және әрі қарай Сырдарияның төменгі саласына дейін жеткен. Қытайдан жібек, лактық бұйымдар, қағаздар, айналар әкелінді. Қытайға Батыс елдерінен қас бояйтын бояулар, вавилондық кілемдер, бағалы асыл тастар мен меруерт тастар, әйнек пен маталар келіп жатты. Көшпенділермен тауар айырбасы Испиджаб, Отырар, Дех-Нуджикес сияқты үлкен және қала сыртындағы қалалардағы жәрмеңкелер де іске асты. Жетісудың Оңтүстік-Батыс ауданы маңызды тауар айналымының орталығы болып «көпестер қаласы» аталатын Тараз, «басқа елден келген саудагерлер мен көпестер аралас тұратын» Суяб (чуйская долина) қалалары ерекше қызмет атқарды. ІХ-ХІІ ғғ. бұрынғыша, Ұлы Жібек Жолы Батыс пен Шығысты байланыстыратын маңызды орынды иеленді. Ерекше үлкен тауар айналымының орталығы Оңтүстік Қазақстандағы Испиджаб, Кедер, Отырар және Янкигент; оңтүстік-батыста Тараз бен Баласағұн; Жетісудың Солтүстік-шығыс аймағында Талғар және Қаялық қалалары болып табылады. Испиджаб қаласында жабық базарлар мен маталар базары (рынок полотна) жұмыс істеген. ІХ – ХІІ ғғ. ақша – сауда қатынастарымен айырбастың дамығаны Қазақстанның ірі қалаларында монеталар жүрді. ХІ – ХІІ ғғ. алтынның рөлі арта түседі. Ортағасырлық Қазақстан тарихы – қала мен даланың тұрақты өзара әрекеттестігі мен ықпалының жарқын тарихы. Бұл Ұлы Даланың көшпенді халықтарының отырықшы қала мәдениетіне бейімделуін көрсететін айқын мұра. Карл Байпақов, Дмитрий Воякин сынды археолог ғалымдарымыздың еңбегіне сүйене отырып ұсынылған мақала беттеріндегі ортағасырлық Қазақстан туралы түсінік беру кең аймақтың тарихи болмысының негізгі бағыттарына айналған бірнеше құбылыстарға көмектеседі. Олардың ішінде: дала мен қала, Жібек жолы және ортағасырлық урбанизация туралы айтылады. Жалпы Қазақстан, әсіресе оның кейбір жекелеген аймақтары үшін малшылар мен егіншіліктердің, дала мен қалалардың өзара іс-қимылы айқын көрінеді. Мұнда өзара іс-қимылдар әртүрлі болды: саяси, экономикалық, мәдени, этникалық. Олар материалдық мәдениетте қандай да бір дәрежеде көрініс тапты. Диқаншылар мен малшылардың арасында ешқандай қатаң бөліну болмағанын байқау керек. Ортағасырлық жазба дереккөздерінің беттерінде бізге жеткен «өзеннің артында орналасқан «көшпелілердің арындаған теңізі» туралы анық саяси және үгіттік сипатының кейбір анықтамаларына қарамастан, белгілі бір жағдайлар мен тоғысулар кезінде халықтың жекелеген топтары өздерінің әдет-ғұрпын өзгертіп, отырықшы өмір салтына көшті немесе керісінше, мал өсіруші болды. Тұтастай алғанда, әртүрлі жергілікті өзгерістер кезінде отырықшылық, егіншілік және урбанизация аймағын кеңейту үрдісі әрдайым орын алды. Жазба деректердің аздығы ескерткіштердегі археологиялық зерттеуді өзекті етеді. Қалалық мәдениетті археологиялық зерттеу жаңа материалды анықтауға, оны жүйелендіруге және бірқатар мәселелерді, соның ішінде қала мәдениетін көшпелілікпен тығыз қарым-қатынаста дамыту аспектісін қарастыруға мүмкіндік берді. Көне түркі мемлекеттері дәуірінде, әсіресе Қараханид мемлекеті кезінде көшіп-қонудың аумағы шектеледі, қоныстардың бағыттары тұрақталады, тұрақты қыстау мен жайлау бекітіледі, егіншілік дамып, жеке рулық бөлімдердің отырықшылыққа ауысуы орын алады. Мемлекеттік бюрократиялық аппарат, жалпы тіл мен жазба қалыптасады, сауда және дипломатиялық байланыстар дамиды. Қалаларды әкімшілік тұрақтар, қолөнер, сауда, мәдениет орталықтары ретінде қалыптастыру үрдісі жүреді. Қала мен даланың өзара іс-қимылының мәдени аспектісі өзара әрекеттесу, алыс-беріс, еліктеу, интеграция сияқты құбылыстармен сипатталады. Мысалы, отырықшы халық көшпелілерден қару-жарақтың, әшекейлердің, бағалы металдардан жасалған ыдыстардың түрлерін қабылдап алды. Алайда, отырықшы халық толықтай көшіру жолымен емес, бұл бұйымдарға өздерінің ерекше элементтерін әкелді. Өз кезегінде көшпелілер өздеріне қажетті бұйымдарға деген сұраныстарды тек дамыған қала қолөнері болған жағдайда ғана толық қанағаттандыра алды. Осылайша, көшпелілердің, малшылардың сұранысы қалалық қолөнердің дамуын ынталандырды, ал ежелгі түркі қағандары қалалардың құрылысына мүдделі болды. Отырықшы өмірге ауысқан мал шаруашылығымен айналысатын халық отырықшылардан құрылыс ісінің қалыптасқан дәстүрінен қабылдап алды, ал түркі ақсүйектері сарай кешендерін салуға және безендіруге құрылысшыларды отырықшы халық арасынан шақырды. Материалдық мәдениет саласындағы өзара іс-қимыл этникалық үрдістермен тығыз байланысты. Соңғылар үшін көші-қонның екі түрі тән болды: макромиграция, халықтың үлкен топтарының ауысуы – «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» (соғды отарлауы және түркі (қарлұқтар, оғыздар, қимақтар, қыпшақтар) жаулап алу, моңғол шапқыншылығы) және микромиграция, яғни халықтың шағын топтарының қоныс аударуы (уағыздаушылар, саудагерлер, жекелеген рулар). Бұл қоныс аударулар бір мезгілде интеграциялық сипатқа ие болған қарқынды этногенетикалық үрдістермен сүйемелденді. Б.з. I мыңжылдығының екінші жартысы-II мыңжылдықтың басы Қазақстан аумағы үшін «ежелгі түркі дәуірі» ұғымымен сипатталады. Белгілі ресей археологы, ежелгі түркілердің тарихы мен мәдениетін зерттеу саласындағы бірегей маман Д.Г. Савинов «ежелгі түркі кезеңі», «ежелгі түркі дәуірі» сияқты анықтамаларды нақтылайды. Соңғы ұғым ғұн-сармат және моңғол дәуірінің арасындағы кезеңді енгізеді, осылайша, б.з. І мыңжылдығының екінші жартысы-II мыңжылдығының басын қамтиды. Ежелгі түркі дәуірі түркі этногенезінің келесі үдерістерінің негізінде жатқан біртұтас мәдени кеңістікті құрайтын материалдық, рухани және әлеуметтік мәдениеттің барлық түрінің тұтастығымен ерекшеленеді. «Уақыт» ұғымының «дәуір» ұғымына жіктемелік бағынуы ежелгі түркі дәуірінің ерте түркі, түркі және кейінгі түркі дәуірі деп шартты түрде бөлінуіне мүмкіндік береді. Ерте түркі уақыты Бірінші, Батыс түркі және Түркеш қағанаттарының кезеңіне, ал Түркі уақыты Екінші Түркі қағанаты, Ұйғыр және Қарлұқ қағанаттары кезеңіне сәйкес келеді. Кейінгі түркі уақыты бұл Енисей қырғыздары, қимақ және қыпшақ мемлекеттерінің өмір сүруімен, шамасы, аталған тізімге Қараханидтер мемлекетін енгізу керек. XV-XVIII ғғ. кезеңі – бұл Моңғол империясы ұлыстарымен бірге, кейіннен Алтын Орда, Ақ Орда, Шейбанидтер мемлекеті, Қазақ хандығы, Сібір, Қазан және Астрахан хандықтары сияқты мемлекеттердің пайда болу және даму уақыты. Ежелгі түркі дәуіріне тарихи-археологиялық түсіндірмесі, ең алдымен, нақты уақытқа сәйкес құрылуы тиіс ескерткіштердің үлкен қабаты жатады. Д.Г. Савиновтың пікірінше, ежелгі түркі дәстүрі өзіндік түркі триадасы ретінде ұсынылған: жылқымен қоса жерлеу, ғұрыптық құрылыстар (тас мүсіндер мен қоршаулар), жартас бейнелері. Сондай-ақ түркі тарихи-мәдени кешеніне түркілердің қоныстары мен қалалары, жиынтық белдіктер, ат әбзелдері және салт аттының қару-жарағы, жазба (руника, кейінірек ұйғыр, араб, шағатай хаты) жататыны сөзсі Сауда артериясы – Ұлы Жібек жолы Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан және эфталиттерді талқандағаннан кейін кең кеңістіктердің билеушісі ғана емес, сонымен қатар Жібек жолының сауда бағыттарының да иесі болды. Көп жағдайда Жібек жолының болуы мен жұмыс істеуі академик Байпақов бөлген урбанизацияның бірнеше негізгі кезеңдерін байланыстырады. VII—IX ғ. бірінші жартысының кезеңі – осы жағдайда урбанизацияның маңызды факторларының бірі ретінде айқындалатын Жібек жолының тармақтарын Оңтүстік Қазақстан аумағына ауыстыру уақыты болып табылады. ІХ – ХІІІ ғ. басы — «мұсылман ренессансының» дәуірі. XIII – XV ғ. бірінші жартысы — Моңғол империясының, Алтын Орданың, Ақ Орданың және Моғолстанның дәуірі. XV ғ. 60-ж. — XIX ғасырдың екінші жартысының басы — Қазақ хандығы дәуірі және Қазақстанның Ресейге қосылуы. Ұлы Жібек жолын елестету, сонымен қатар урбанизация үрдісін сауда артерияларының жұмыс істеуімен байланыстыру өте қиын, бірақ егер оны ғалымдарымыз картада нүктелермен (қалалармен) және желілермен схемалық түрде көрсетсе, онда созылған учаскелері Қытай, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан арқылы өткен Еуразияның батысы мен шығысын жалғайтын керуен жолдарының жүйесі ашылады. Олар шығыста Корея мен Жапонияға, батыста Ресейге, Шығыс және Батыс Еуропаға, оңтүстікте Үндістанға, оңтүстік-батыста Орта және Таяу Шығысқа әкелді. Бұл екі жақты тауар қозғалысымен, ғылыми ойлардың жетістіктерімен, мәдени құндылықтар мен діндердің жолы болды. Бұл көпестер, саяхатшылар, дипломаттар арқылы ақпаратты тарату үшін маңызды және жылдам желі болды. Бұл жол қашан «жұмыс істеді» деген сұраққа әлі күнге дейін нақты жауап жоқ. Оның жекелеген бөліктері, б.з.д. III-II мыңжылдықта шыққан айырбас және сауда байланыстарының басталғаны туралы айтуға болады. Бұл байланыстар Бадахшан тауларындағы лазурит кен орындарын игерудің арқасында жолға қойылған. Бадахшанда өндірілетін лазурит Иран Месопотамияға, Анатолий, Египет және Сирияға шығарылды. Б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында бадахшан лазуриті Қытайда пайда болды. «Лазурит жолымен» қатар Шығыс Түркістан мен Қытайды байланыстырған «Нефрит жолы» болды. Б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында «Дала жолы» қызмет ете бастады. Ұлы Жібек Жолы бірыңғай дипломатиялық және сауда артериясы ретінде б.з.д. ІІ ғасырдың ортасынан жұмыс істей бастады деп саналады. Бұл оқиғаны Чжан Цзянь бастады. 138 жылы Хань астанасынан император У Ди Батыстың беймәлім елдеріне жіберген князь Чжан Цзянмен бірге жүретін елшілік керуен жолға шықты. Он үш жылдан кейін Чжан Цзянь кері оралды. Ол қазіргі Ауғаныстан аудандарына жете алды, сонымен қатар алғашқы болып Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға тіке жолмен өтті. Оның соңынан осы жолмен Батысқа жібек керуені, ал Қытайға – Жерорта теңізі, Таяу және Орта Шығыс, Орта Азияның тауарлары бар керуендер барды. Алайда Орта Азияда, Қазақстанда, Алтайда, Сібірде, Қытайда кеңінен ашылған археологиялық зерттеулер Еуразия аумағында қытай жібегі, иран кілемдерінің Чжан Дзянның миссиясына дейін таралғандығы туралы даусыз материалдар берді. Б.з.д. V ғасырға мерзімделетін Алтайдағы Пазырық «патшалық» обаларын қазу кезінде феникс кестеленген жібек жабу, иран кiлемi табылды. Қазақстандағы Жетісу өңірі Есік обасынан, Сібірдегі Аржаннан жібек маталары табылды. Б.з.д. IV-III ғғ. мерзімделетін жібек маталары спектрометрияның жедел массасын қолдану арқылы радиокөміртекті мерзімдеу талдауын пайдалана отырып, Түркістан облысы аумағында орналасқан Қаратұм қорымының кейінгі сақ дәуірінің қатардағы жерлеу орындарындағы археологиялық қазба жұмыстары барысында табылды. Бағалы жібектің таралуына сақтар мен скифтердің көшпелі және жартылай көшпелі тайпалары қатысты. Олар арқылы жібек Орта Азия мен Жерорта теңізіне, Еуропа мен Үндістанға түсті. Бұл «Дала» жолы Хуанхэнің үлкен иреңінен бастау алып, Алтайдың шығыс және Солтүстік сілемдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңізді кесіп өтіп, гректер мен этрустардың жерлеріне жетті. Сонымен, Ұлы Жібек жолы Қытайдың астанасы – Чанъанда басталып, Хуанхэ арқылы Ланчжоу ауданына, одан әрі Нань-Шаньнің солтүстік сілемдері бойымен Ұлы Қытай қабырғасының батыс шетінде және «Яшмов қақпаларының заставасында» жүріп өтті. Мұнда бір жол солтүстік пен оңтүстіктен Такла-Макан шөлін жиектеп, тармақталған. Солтүстік тас жолы Хами оазистері, Турфан, Бешбалық, Шихо арқылы Іле өзенінің алқабына, ортаңғысы – Гаочаннан Қарашарға, Ақсу және Бедел асуы арқылы Ыстықкөл жағалауына, оңтүстігі – Дунхуан, Хотан, Жаркент және Қашғар арқылы Орта Азияға, Бактрияға, Үндістан мен Жерорта теңізіне жүрді. «Солтүстік жол» Хами, Тұрфаннан Жетісуға, Қазақстанның оңтүстігіне, Арал маңына, Шығыс Еуропаға жүрді. VI-VII ғғ. солтүстік жол жандана түседі, мұны келесі себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда сауда жолдарын бақылайтын түркі қағандарының тұрақтары болған, екіншіден, бай түркі қағандары мен олардың ортасы теңіз маңындағы тауарлардың ірі тұтынушылары болды. Осылайша, бұл басты жолға айналып, VІІ-ХІV ғғ. елшілік пен сауда керуендерінің негізгі саны осында жүрді. Жетісуда Қытайдан келген Жоңғар маңындағы, дәлірек айтқанда Батыс аумақтарынан (қазіргі Синьзян) Жоңғар қақпасы арқылы, Алакөл жағалауына және Жоңғар Алатауының бөктерінде Лепсі мен Қаратал алқабында, Қапшағай ауданы арқылы өтті. Одан кейін жол Іле Алатауына апарып, оны бойлай Қастек немесе Қордай асуы арқылы Шу және Талас алқабына Суяб, Навакет, Тараз қалаларына және Түркістан облысының ең ірі қаласы Испиджаб, ол Сайрам қаласына алып келді. Осы жерден жол Ташкентке (Шаш) және одан әрі Самарқанд, Бұқара, Мерв, Иран, Ауғаныстан, Үндістанға жүрді. Жібек жолының қазақстандық бөлігі – Испиджаб қаласына византиялық елші Земархтың түркі қағаны Дизабулдың жолымен Еуропаға бару үшін аттанатын нүктелердің біріне оралайық. Керуен жолы Испиджабтан Арыстағы Арсубаникетке, Отырар-Фарабқа және одан әрі Арал өңіріндегі Сырдария бойымен төмен қарай жүрді. Отырар көптеген керуен жолдарының торабы болды. Бұл жерден бір жол Шауғарға, ал екіншісі – Сырдария арқылы өтетін өткелге және Васидж (Весидж) қаласына қарай жүрді. Соңғысы Шығыстың көрнекті ғалымы Әбу Насыр әл-Фарабидің отаны ретінде белгілі. Одан әрі Қызылқұм арқылы Хорезм, Үргенішке, одан Каспий маңы, Еуропаға жол салынды. Осы жолдың басқа бөлігі солтүстіктен Арал теңізіне айналып шығып, оңтүстік Орал маңы Орал (Жайық) өзені қалаларындағы өткелдерге және бұдан әрі Еділдің арғы бетіндегі дала арқылы Еділге, Дон, Балқандағы Қара теңіз даласына және Константинопольге әкелді. Жетісуға Алмалықтан, Іле және Хоргос арқылы өтетін өткелден жеткен. Осы жерден Шу және Талас алқабына, Испиджабқа өтуге болады. Ыстықкөлдің жағасына сондай-ақ Қашғардан Тянь-Шань тау асулары арқылы өтуге болады. Жібек жолының бұл бөлігі әсіресе XIII-XIV ғасырдың басында Еділдің сағасында Алтын Орданың қалалары пайда болған кезде ерекше жанданған болатын. Жол Сарайшық, Сарай-Бату арқылы Кафаға, одан кейін Константинополь теңізіне өтті. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі трассасынан Солтүстік және шығысқа қарай, Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына Дешті-Қыпшақ даласына, кейінірек Сарыарқа ретінде белгілі, Ертіс жағалауына, Алтайға, Сібір мен Моңғолияға апаратын жолдар тарады. Осылайша, Ұлы Жібек жолының жұмыс істеу уақытын анықтағанда қазіргі таңда екі кезеңді атап өтуге болады. Бірінші кезеңді Орта Азия мен Қазақстанда алғашқы мемлекеттердің (Бактрия, Хорезм, Жетісу мен Арал маңы сақтарының мемлекеттері) қалыптасуымен байланысты «Көне жібек жолы» деп атауға болады. Қытай жібегі мен иран кілемдері Алтайдың «патшалық» обаларынан — Пазырық, Башадар, Тұяқты, Шибе, Қатанды, Ұландырық, Ұзықтал, Ак-Алах және Берел; Синьцзянь обаларынан – Субашы, Қызылоқа, Затхунлук, Жетісу – Есік, Тува – Аржан қазба материалдарында кеңінен ұсынылған. Ұлы Жібек жолының алғашқы немесе бастапқы кезеңі — «Көне жібек жолы» б.з.д. VI – ІІ ғ. бірінші жартысына жатады. Оған қала-тұрақтар мен сақ, үйсін, хунну, савроматтар мен сарматтардың патшалық қорымдары, Орталық Азияның көне қалалары байланыстырылады. Жібек жолының екінші кезеңі Чжан Цзяньнің 138 жылғы сапарынан басталып, 1405 жылы Мин әулетінің билікке келуімен, Ұлы Жібек жолының құрлықтағы бөлігі Қытайдың өзін-өзі басқару және теңіз жолының қарқынды дамуына байланысты құлдыраған кезде аяқталады. Темірдің немересі Ұлықбек 1449-да өлтіріліп, күшті билік аяқталғанда, Орталық Азияда бүлік басталды. Жібек жолымен жүріп өткен сауда керуендері шабуылға және тонауға ұшырады. Жібек жолының қызмет жасауының тоқтаған күні даулы мәселе болып табылады. Алайда, құрлықтағы жолдардың сенімсіздігі және XVI ғасырдан бастап қытай сауда флотының табысы Шығыс пен Батыс арасындағы сауда және мәдени байланыс буыны ретінде Жібек жолының осы ғасырдың соңына қарай өмір сүруін тоқтатқанын білдіреді. Осы бірегей құбылыстың бұрынғы даңқының куәгері, сондай-ақ оның материалдық негізін құрайтын археология ескерткіштері – орасан зор әлеует болып табылады, ол бірегей (ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра тізіміне ҰЖЖ трассаларында орналасқан археологиялық нысандарды қоса отырып, 2014 жылы Жібек жолының бірінші сериялық трансұлттық номинациясы ретінде пайда болды) ретінде әлемдік қоғамдастық мойындауы мүмкін. Археологиялық ашылуларға арналған көптеген монографиялар мен мақалалар әлемге қазақ жері бай бірегей археологиялық ескерткіштер сыйлады. Археологиялық экспедициялар жыл сайын өткізіліп тұрады және өткеннің жаңа жарқын оқиғалары ғылымның, ал кейіннен кең жұртшылық игілігіне айналады. Жетісу аумағындағы қалалар Солтүстік-Шығыс Жетісу аумағында, Талдықорғаннан шығысқа қарай 200 шақырым жерде археологтар бірнеше жылдар бойы ортағасырлық Қаялықты зерттеуде. Қаялық араб деректерінде ХІ-ХІІІ ғғ. басында-ақ – қарлұқ жабғуының астанасы, Қараханидтердің қағанатында түркі-қарлұқтардың дербес иелігі ретінде белгілі болды. ХІІІ ғасырдың ортасында Фламанд монахы – францискандық Гильом Рубрук француз королі IX Людовиктің тапсырмасы бойынша моңғолдарға саяхат жасады. Рубрук өз жолында әртүрлі діни қауым — христиан, будда, манихей және мұсылман қауымдары бейбіт өмір сүрген ғажайып гүлденген қала — Қаялыққа барды. Дәл осы археологиялық зерттеулер мен олжалардың арқасында тарихымыздың таңғажайып беттері ашылды, онда қарлұқтардың астаналық орталығы Қаялық – толеранттылық, діни төзімділік, достық символы және әлемдік бренд, көптеген туристерді тартатын археологиялық саябақ болып табылады, олар үшін бейбітшілік, бірлік, келісім түсінігiнiң терең тарихи тамыры бар. Соңғы археологиялық зерттеулермен бір уақытта будда мен манихей ғибадатханаларының, жұма мешіттерінің және крест бейнеленген қыш табылымдар мен Рубруктың сипаттауы негізінде христиан шіркеуі болғандығы анықталды. Археологтар ханакаларды (қажылыққа арналған қонақ үй) жане жақын жердегі соңғы екі кесенені қазды, өкінішке орай, толық қираған, олар таңғажайып әдемі қашалған тақтамен қапталған. Қаялық кесенелерінің әр түрлі ою-өрнекті сарындарының көркемділігі мен қиындығы оларды X-XII ғғ. қараханид сәулет өнерінің тамаша үлгілері Айша бибі мен өзгенд кесенелерімен бір қатарға қойды. Қызықты нәтижелер қаланың тұрғын орамдарынан, атап айтқанда, Қаялықтың бай үй жайын қазу кезінде алынды. Ол еден асты арналар жүйесі «кандармен» жылытылды, ол арнайы пештен ыстық түтін мен жылуды айналдырып тұрды. Салтанатты бөлмелер қашалған ою-өрнекпен әшекейленген. Үй-жайда табылған қытай керамикасы (алтын-қоңыр бояумен қапталған керамика), иран аспалы шамы және шыны, ортаазиялық қала бұл жерде қымбат шетел тауарларын сатып алуға мүмкіндігі бар бай адам тұрған деп болжауға мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған фактілер Іле алқабында археологтар Ұлы Жібек жолы жоларнасында қарлұқтардың бұрынғы маңызды саяси, экономикалық және мәдени орталығы болған — IX-XIV ғғ. ірі қала Қаялықтың ашылғанын және зерттелгенін дәлелдейді, бұл туралы қала Еуразияның үлкен кеңістігін иеленген Моңғол империясының шағатай ұлысы астанасының бірі болған кезеңде жергілікті монеталық аулада соғылған күміс және мыс монеталардың олжалары да айтады. 982 жылы атын жасырған парсы географы «Худуд ал-Алем» («Әлем шекаралары») жазған географиялық трактатында Жетісудың елді мекендері арасында Талхиз ауылы аталды. Ол түркі тайпалары шығыл мен қарлұқтардың арасындағы шекарадағы таулардың ортасында орналасқан. «Ортағасырлық географтың сипаттамасы бойынша оның тұрғындары — әскери, батыл және айбынды». Ғалымдар елді мекеннің атауын талдай отырып, шығарманың түпнұсқасын қайта жазушы бұрмалап, басқаша – Талхир деп айтқан деген тұжырымға келді. Онда бізге қазіргі Талғар қаласының атауын білу оңай: Іле Алатауының ең биік шыңы және таулы өзені осылай аталады. VIII—XIV ғғ. Талғар қалашығы Талғар қаласының оңтүстік шетінде, Талғар өзенінің оң жақ жағалауында, шатқалдың кіре берісінде орналасқан. Қарлұқтардың елордалық тағы бір орталығы Талғар қалашығында археологиялық зерттеулер 100 жылдан бері жүргізіліп келеді, бірақ соңғы уақытта ғана қара және түсті металдардан жасалған көптеген бұйымдарға жүргізілген кешенді жаратылыстану — ғылыми талдаулар аясында Талғар Еуразия құрлығының шегінде ұста өнімдерін өндіру орталықтарының бірі ретінде жаңа жарықта көрінеді. Ғалымдардың айтуынша Талғар шеберлері болат өндірісінің өнеріне ие болған, оны жасау құпиясы жоғалған, олар сол кезде өте сирек пайдаланылатын металл – шойыннан еңбек құралдарын жасады, әртүрлі болат қорытпаларын пісірді. Археологтардың зерттеген жылдарында Орталық Азиядағы ең маңызды және қара металдан жасалған бұйымдардың жақсы сақталған топтамасын алды. Қазақстанның ортағасырлық қалаларында VII-VIII ғасырлар кезеңінде-ақ шойын құю өндірісінің болуы және оның моңғол шапқыншылығына дейін белсенді дамуын жалғастыру фактісі ерекше назар аударуға тұрарлық. Ұлы Жібек жолы бойындағы халықаралық сауда нәтижесінде қалаға сән-салтанат заттары, сондай-ақ алыс елдерден жоғары көркем бұйымдар түсті. Талхирде табылған әкелінген заттардың қатарына әсем қола құмыралар жатады. Олардың бірінің мойны зооморфтық стильде орындалған, ал екіншісін тауыстың бейнелері бедерленген дөңгелек медальондар әшекейлейді. Мұндай бұйымдар Орта Азия мен Иранның оңтүстік аудандарынан шыққан. Қазба кезінде табылған өсімдік оюымен бай безендірілген жартылай сфералық қола кесе де осы жерден шыққан. Бұл сән-салтанат заттарына Талхирдің көп адамды базарында сатылғанша, іскер көпестің тығыз буып-түйген теңдерде ұзақ жолды еңсеруге тура келді. Қытайдан Талхирге фарфор тостағандар, қола айналар, тіс щеткалары мен тамаққа арналған сүйек таяқшалары, ал Жапониядан сақалды адамдардың суреттерімен және пішіндерімен әшекейленген тостағандар келді. Үндістаннан піл сүйегінен жасалған шахмат пен Будданың сүйекті пішіні әкелінді, Афрасиабтан глазурленген керамика жеткізілді. Сауда көп ақшаны талап етті. Талхирдегі қазба жұмыстары кезінде көптеген мыс және күміс монеталардың табылуы таң қалдырмайды. Олардың көпшілігі XI-XII ғғ. Орта Азияның әртүрлі қалаларында шекiмеленген. Ортағасырлық Талхир — кең аймақтың астанасы, VІІ–ХІІІ ғғ. көптеген қолөнер және сауда орталығы қазіргі кездегі археологиялық зерттеулердің тұрғысында осылай ұсынылады. Кіші және Үлкен Алматы, Есентай, Қарғалы өзендерінің тау бөктеріндегі қолайлы жағдайлар стратегиялық тиімді орналасумен үйлесе отырып, Алматы қаласы аумағының ежелгі заманнан қоныстануына ықпал етті. Қола дәуірінің қоныстар, көмбелер мен обалар оның жарқын дәлелі болып табылады. Ортағасырлық қала өмірінің гүлденуі XI-XII ғғ. Алматы аумағына жатады. Бұл мұсылман мәдени кеңістігіне интеграцияланған ең жоғарғы қуатты Қараханид мемлекетінің уақыты болды. Ұлы Жібек жолы бойындағы тиімді экономика, транзиттік сауда және қоршаған аймақтарды бақылаудың ыңғайлылығы Алматы қаласы ортағасырлық мәдениетінің негіздеріне айналды. Қазіргі Алматы Қараханид дәуіріндегі қалалардың тікелей мұрагері бола отырып, сол бағандарда өсіп келе жатқанын атап өту керек Аталған сабақтастық егжей-тегжейлі зерттеу тақырыбына айналды, оның нәтижелері 2010 жылы өткен «Еуразияның ежелгі және ортағасырлық урбанизациясы: Алматы қаласының пайда болуы, дамуы және жасы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда айтылды. Жазбаша және археологиялық дереккөздерді жан-жақты талдау негізінде Алматы тарихының бастапқы нүктесі Х ғасыр болып табылатыны ғылыми дәлелденген, бұл оның мыңжылдық жасын айқындайды. Қазіргі заманғы мегаполистер үшін қаланың жарқын тарихи өткен бейнесі, оның дәстүрлері мен ерекшелігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бағалы капитал болып табылады. Алматының ғылыми дәлелденген жасы мәдени және іскерлік астанасы ғана емес, тарихи көрікті болуға мүмкіндік береді. Өкінішке қарай, бұрын танымал ондаған археологиялық ескерткіштердің ішінде сегіз ірі ортағасырлық қала болған, іс жүзінде бірде-бірі сақталмаған. Алматы тарихы жаңа аумақтардың қарқынды құрылысы мен тұрақты игерілуіне байланысты өзінің даңқты тарихының беттерін жоғалтты. Әлі сақталған нысандардың ішінде Алмарасан қалашығы, Боралдай қорымы және Медеу мен Шымбұлақ шатқалындағы бірқатар археологиялық ескерткіштер бар. Алматы (Алмарасан) қалашығы қазіргі Алматы қаласының оңтүстік-батыс бөлігінде, Дулати көшесінің бойымен Әл-Фараби даңғылынан жоғары орналасқан. 1893-1894 жж. Орта Азияға ғылыми мақсаттағы сапарының есебінде В.В. Бартольд Іле алқабына бару туралы сапарға шықпай тұрып, ол «Верныймен көршілес ескі қаланың қираған орны барын естігенін жазады. Толығырақ мәліметтер үшін қалалық саулетші П.В. Гурдэге жүгінді, ол қирандыларды бірге көруге үлкен дайындықпен келісті: құрылыс өнерімен таныс адамның нұсқауларын қарау кезіндегі мәліметтер оған өте пайдалы болды». Қирандылар Верныйдан оңтүстік-батысқа қарай, Үлкен Алматы шатқалына қарсы орналасқан. П.В. Гурдэнің айтуынша, «мұнда жақында кірпіш құрылыстарының қалдықтары мен барлық көшелердің бағытын дәлме-дәл анықтауға болатын. Енді барлық кірпіштер әкетілген, тек жер бетінде байқалатын құрылыстардың іздері ғана ғимараттар мен бөлмелердің орналасуын көрсетеді. Бір жерде тағалар түріндегі биіктіктер бар. Олар П.В. Гурдонің пікірінше, цитадель қабырғасына тиесілі мұнараның орналасқан жерін көрсетеді». Археологиялық зерттеулер нәтижесінде қалашықта қоныстанудың екі кезеңі анықталды: үйсіндік – б.з.д. ІІ ғ. – б.з. ІІ ғ. және ортағасырлық – ХІ-ХІІІ ғ. басы – Алматы аумағында урбанизацияның маңызды кезеңі. Қалашықтың төменгі қабаттарында үйсіндер қонысының қалдықтарының ашылуы – үлкен ғылыми маңызы бар факт, өйткені Жетісу мекендейтін орталығы болған осы тұрғындардың отырықшылығының тағы бір маңызды дәлелі алынды. Археологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, үйсіндер қытайлық тарихшының айтқандай, тек шөп пен суда еркін бойлай көшіп жүрген «таза» көшпелілер ғана болған жоқ. Олардың бір бөлігі стационарлық қоныстарда тұрды, негізінен тары егіп егіншілікпен және үй маңындағы мал шаруашылығымен айналысты. Қалашықта өмір сүрудің екі кезеңінің болуы археологтардың қазіргі Алматы қаласы тарихының ұзақ кезеңі туралы теориясын растайды, бұл жақында Халықаралық ғылыми қауымдастық деп танылды және Алматының мыңжылдық мерейтойы ретінде ЮНЕСКО-ның естелік күндер күнтізбесіне енгізілді. Алматы қаласынан Тараз қаласына баратын жолда қырғыз Алатауының тау бөктерінде ортағасырлық Құлан орналасқан. Құлан қаласы VII ғ. бірінші жартысына жататын жазба деректерде белгілі. Қытайлық қажылыққа бара жатқан Сюань Цзяньнің бағытжолында және Тан әулетінің тарихында ол «Цзюй-лань» деп аталады. VII-Х ғғ. Құлан туралы Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалаларды сипаттаған араб авторлары хабарлайды. Бұл қаланың қалдықтарын іздеу көздері бойынша орналасқан жері жақсы белгілі екі ортағасырлық қалалардың арасында болғандықтан жеңілдеді. Құланнан батыста, он төрт фарсахта Тараз орналасқан. Қазіргі Тараз қаласының ортасында орналасқан; шығыста, төрт фарсахтың арақашықтығында, өз атауын әлі күнге дейін сақтаған Мерке қаласы жатыр. Сондықтан Құланның Луговое ауылының маңында қираған үйінділерімен теңестірілуі күмән тудырмайды. Ортағасырлық құланның аумағында caрай-бекіністік үлгідегі бірнеше монументалдық құрылыстар ашылды. Құрылыс конструкцияларының бірегей сақталуы қызметі бойынша әртүрлі үй-жайлардың сәндік жабдықтарының алуан түрлілігін көрсетеді. Қабырғадағы көркемсурет пен граффити, бірегей сақталған қашаулар қала тарихының әртүрлі кезеңдерінде жергілікті тұрғындардың көркем мәдениетін бейнелейді. Ақыртас археологиялық кешені құлан сияқты, Қырғыз Алатауы жотасының тау бөктерінде орналасқан. Ақыртас сәулет-археологиялық кешені б.з.д. V ғ. бастап XVI-XVIII ғғ. дейінгі ескерткіштерді қамтиды. Кешеннің көлемі: шығыс-батыс желісі бойынша шамамен 3 км және солтүстік-оңтүстік желісі бойынша шамамен 5 км. Ақыртас археологиялық кешенінің құрамына үлкен көлемді сарай кіреді. Көптеген ғалымдардың пікірінше, б.з. VI ғ. араб сәулетімен жобаланған, керуен-сарайлар, қорғандар, бекініс, карьерлер, ортағасырлық су құбыры желілері, гидротехникалық құрылыстар мен қарау мұнарасы. Бүгінгі таңда бұл Қазақстан аумағында Таяу Шығыс сәулетіне тиесілі қызыл түсті тақта тастарынан құралған жалғыз монументалды кешен. Кешенді зерттеу жұмыстары жалғасуда және бүкіл ғылыми әлем Ақыртастың болашақ ұрпақ үшін құнттап жасырған көптеген құпияларына жауап күтеді. Соңғы уақытта жоғарыда сипатталған Ақыртастан 45 шақырым жерде ғана орналасқан Тараздан, осы елордалық орталықтың ауқымды археологиялық зерттеулеріне байланысты жаңалықтар жиі келеді. Қазақтар-ежелден көшпелі халық, Көк Түріктің ұрпақтары.Территориясы Алтайдан Каспийге дейінгі үлкен аумақты алып жатыр. Ежелгі көшпенділердің мұрасын сақтаған, қазақ халқының мәдениеті салт-дәстүр мен жора-жоралғыларға бай келеді. Қазақ қауымының осы күнге дейін сақтап келе жатқан баспана түрі - киіз үй. Киіз үй-көшуге қолайлы, жиналып-құрастырмалы, жазда-салқын, қыста-жылы баспана. Бұл ағаштан, әртүрлі үй жануарларының терілерінен жасалады. Киіз үй қанатына байланысты, алтықанатты, он екі қанатты және т.б. атаулармен аталады. Бұрынғы кездері ақсүйектер, байлар, билер мен хан, патшалар өздерінің ордаларында яғни, үлкен киіз үйлерде өмір сүрген. Бұл қазақ халқының бай болғанының нышаны. Қазақ халқының ең қадірлі ұғымдарының бірі- шаңырақ. Шаңырақ сөзін әртүрлі мағынада қолданады. Мысалы: «Әке-шаңырақтың негізгі тірегі», бұл тіркесте шаңырақ сөзі «отбасы» ұғымын білдіріп тұр. Сонымен қатар, шаңырақ- киіз үйдің тірегі, төбесі. Қазақ халқында шаңырақ-киелі ұғым ретінде қалыптасқан және ол туралы әртүрлі мақал-мәтел, тыйым сөздер көп кездеседі. Қазіргі күнге дейін қазақтардың басынан қандай күн өтпеді... Қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман да, қиыншылық, аштықта да, репрессия кезінде де, қайғылы соғыс жылдарында да өмір сүрді, мойымады, талмады. Бұл қазақтардың төзімділігінің белгісі. Қонақжайлылық- қазақтардың ерекшеленетін қасиеттерінің бірі. Ежелден келе жатқан қалыптасқан қонақжайлылық қанымызға сіңіп кеткен. «Тас түскен жеріне ауыр, қонақ қонған жеріне ауыр» демекші, қазақтар өздеріне қарағанда, қонақтардың жағдайын көбірек ойлаған. Үй иесі үйіндегі қонақтың кеткенінше, барлық қажеттілігін әкеліп, денсаулығына жауап беретін болған. Бұл қазақтардың қонақжайлылығының айқын бейнесі. Қазақ еліне,тарихына қызығатын әрбір адам алдымен, қазақтардың салт-дәстүрлері жайлы білуі шарт. Қазақтарда салт - дәстүрдің түрлері өте көп. Ол әртүрлі жағдайларға байланысты, тақырыптарға сай әрбір қазақ жадында сақталып қалған. Мысалы: «Қыз ұзату», «Жар-жар», «Шілдехана», «Тұсаукесер», «Сүндет той». Бұл салт - жоралғылардың өзіндік ерекшелігі мен мән - мағынасы бар. Ежелден келе жатқан бұл дәстүр қазірге дейін сақталып келеді. Қазақ халқында өзін - өзі ұстай білу ережелері де аз емес. Бұл қатарға «тыйым сөздерді» айтуға болады . Тыйым сөздер – деп жасауға болмайтын іс -әрекеттерді айтады . Оларға: "Дастарқан үстінде қатты сөйлеме"; "Қажетсіз сөзді айтпа"; "Нанды баспа"; "Аққуды атпа"; "Үлкен кісіге қарсы сөз айтпа", - деген секілді түрде кездеседі. Қазақ қауымында, тыйым сөздер мен қатар әртүрлі нақыл сөздер де көптеп кездеседі. Бұл қазақ халқының ертеден дана халық екендігін мойындаттырады. Қазақ қауымында «жеті» саны қадірлі болып саналады. Осыған орай, жеті санына байланысты көптеген салттар мен жоралғылар бар. Олардың қатарына: «Жеті жарғы», «Жеті қазына», «Жеті жоқ», «Жеті ата», «Жеті нан» немесе «Жеті шелпек», «Жеті керемет», «Жеті күн», «Жеті ғашық», секілді түрлері көп. Бұл «жеті» санының қасиеттілігін айқындай түседі деп ойлаймын. Қазақ халқында, бұрыннан жалғасқан салт бар. Бұл «жеті» санына тіркес болып келеді. Бұл туыстық қатынасқа тікелей байланысты.Бұл «Жеті ата» дәстүрі. Яғни, «Жеті ата» дәстүрі бойынша, әрбір ер азамат өзінің ата-тегін білуі қажет. Ол ата, әке, бала , немере , шөбере, шөпшек, немене қатары бойынша жалғасуы шарт. Сонымен қоса, туысқан жігіт пен қыз ешқашан отау құрмаған. Бұл қазақ халқының қанының тазалығын білдіреді. Тікелей айтқанда, егер екі жастың жеті аталарында ортақ кісі кездеспейтін болса, жастардың үйленуіне рұқсат етілген. Сонымен қатар, қазақтар үш жүзге бөлінеді. Олар: «Ұлы Жүз», «Орта Жүз», «Кіші Жүз» деп аталады. Ал әрбір жүз бірнеше тарауларға бөлініп, руларға ұласады. Бұл да қанның тазалығына әсер етеді. Қортындылай келе, қазақтың асыл мұрасы жетерлік. Олардың күнделікті өмір сүру ережесіне де байланысты екенін ұмытпаған жөн. Қазақ елі-асыл да, ғажап мәдениетке бай, дана халық. Қазақстанның мәдени мұрасының қазіргі жай-күйі сан ғасырлық дәстүрлерді сақтау мен одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешенін қолдан келгенше қаматамасыз етілумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерінің ашылуымен, кесенелерді, ескі мешіттерді, ежелгі кенттерді тұмшалаумен, қалпына келтіру жөніндегі жұмыстардың жандануымен, олардың негізінде жаңа тарихи-мәдени мұражай қорықтардың құрылуымен сипатталады. Қазақстанда қазіргі уақытта тарих, археология, сәулет және мүсін өнерінің жылжымайтын ескерткіштері 25 мыңнан астам, 11 мың кітапхана, 147 мұражай, 8 тарихи-мәдени қорық мұражай, 215 мұрағат бар деп есептеледі. Тарихи және этнографиялық бейнедегі мемлекеттік мұражайлардың, Қазақстан тарихындағы есте қалатын оқиғаларға арналған мемориалдарды тармақталған желісі жасалды. Пайдаланған әдебиеттер: https://kk.wikipedia.org/wiki қазақ халқының мәдениеті М.Б. Мұхамедов «Қазақстан тарихы»102-105 бет https://haqjoly.kzсалт-дәстүрлері мен тұрмыс-тіршілігі И.Асқар «Тарих пен тағылым шалқары» 23-37 бет Е. Оспанұлы «Қазақ халқының салт-дәстүрлері»12-24 бет https://kk.wikipedia.org/wikiқазақ халқының ақын-жазушылары жүктеу/скачать 116,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|