Құқықтық әдет-ғұрыптың құндылығы

Құқықтық әдет-ғұрыптың құндылығын арттыратын мән-жайлар: 1) бұл жоғарыдан емес төменнен пайда болады, сондықтан, ол өзге құқық нысанына қарағанда халықтың еркін, оның талаптарын толық қамти алады; 2) қоғамдағы орныққан зандылықтарды бейнелейді, сондықтан да ол нағыз объективті болып табылады; 3) құқық субъектілерге ауызша нысанында қарапайым түсінікті тілде жеткізіледі; 4) көптеген жағдайларда әдет-ғұрып тұжырымдары ерікті түрде орындалады, өйткені ол күнделікті дағдылыққа негізделген; 5) реттелетін қоғамдық қатынастардың өзіндік ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді.

Ал енді әдет-ғұрыптың кемшіліктері туралы сөз етсек, мыналарды атап өтуге болады: 1) басқалармен салыстырғанда ол мызғымайтын болып келеді, әрі қоғамдық қатынастардағы болатын ұдай өзгерістерде оперативті түрде жылдам ықпал етуге қабілетсіздігін аңғартады’; 2) ол айқындалмаған, өйткені ондағы мінез-құлық (тәртіп) ережесі ешбір актілердің мәтінінде тұжырымдалып жазылмаған; 3) ең көп сферада таралмаған, тек локальды мәнді болып келеді.

Қайнар көздерінің екінщі түрі — сот немесе әкімшілік үрдісі (прецеденті) — бұл заң істерін қараған кездегі ұқсас жағдайларда іс жүзінде үлгі ретінде болашақта пайдаланатын бұрынғы іс бойынша шығарған сот немесе әкімшілік шешімдері. Сондықтан, бұл міндетті күші бар қандай да болмасын нақтылы істер бойынша шығарған соттың шешімі (әдетте, сот органдар жүйесінің жоғары органдары қабылдайды, айталық, АҚШ-та Жоғарғы Сот), егерде кейін осыған ұқсас іс қозғалса, онда тап осындай тәріздес шешім қолданылуы тиіс. Бүл ретте сот құқық-шығармашылық органның рөлін атқарады, өйткені ол құқық нормасын шығарады. Қазіргі заманда сот үрдісі (прецеденті) Англияда, АҚЩ-та және өзге де шет елдерде, әсіресе, ағылшын-сақсоңдық құқықтық семьяға жататын мемлекеттерде кеңінен қолданылады.

Қазақстанда сот тәжірибесі құқықтың қайнар көздері болып табылмайды — деседі, бірақта оның сарқыншақтары соттың шешімінде кездесіп тұратыны мәлім. Осыдан 15 жылдай бүрын қолда үсталған автомашиналарды комиссиондық магазиндерде сату туралы мемлекеттің шешімі бәрімізге мәлім. Оның қомисиондық бағасы шынайы сатушының қолына түсетін нақты бағасынан өте төмен болатын. Артық ақша, әрине, алаяқ сатушының қалтасына түсетін. Сондықтан да болар 1989 жылғы 30 қарашадағы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының қаулысы бойынша мүндай еатушының жағымсыз іс-әрекеті алаяқтық деп танылуы.

1993 жылы Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының РФ Қылмыстық кодексінің 64-бабына (шетелге қашып кету немесе одан қайтып келуден бас тарту) берген түсініктемесіңде бұны Отанға опасыздықтың бір нысаны ретінде қарау керек деген болатын. Бұл, әрине, Конституцияға, әрі жалпыға таңымал халықаралық құқық нормаларына қайшы келеді деп түжырымдалған. Осының салдарынан, Конституциялық Соттың шешіміне сәйкес соттар осындай істерге ақтау үкімін шығаруға мәжбүр болды. Бұдан біз сот үрдісін (прецедентін) қолдануға қадам басқандығын көреміз.

Шынында да құқықтық прецедент Қазақстан Республикасының төңірегінде дәйекті түрде қолданылмаса да бір соттың шещімінің беделі төменгі сатылардағыларға өз ықпалын тигізетіні сөзеіз. Айталық, облыстық соттың бір іс бойынша шығарған щешімін әдетте төменгі соттар ескеріп отырады. Сонымен қатар, Жоғарғы Сот Пленумыньщ қаулысы төменгі соттар үшін міндетті болып табылады. Осыдан келіп, біз, Қазақстанда сот прецедентінің іргесінің қаланғандығы туралы ой қорыта аламыз. Өйткені, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес, Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары елімізде қолданылатын құқықтың қайнар көздерінің бірі болып табылады (4-бап, 1-тармақ).