Реферат Тақырыбы: «xviii ғасыр ортасы XX ғасыр басы аралығындағы қазақ жерін зерттеуге келген орыс интеллигенциясы»
Зерттеу XVIII ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ жеріне келген орыс саяхатшыларының еңбектері
жүктеу/скачать 178,56 Kb.
|
| 2.3.Зерттеу XVIII ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ жеріне келген орыс саяхатшыларының еңбектері.
20 ғасырдың басында орыс зиялылары жаңа әдіснамалар мен кең ауқымды ғылыми қызығушылықтарға көшіп, Қазақ жерін белсенді зерттеуді жалғастырды. Бұл кезең дәстүрлі географиялық және этнографиялық талдаумен ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының өмірінің әлеуметтік, экономикалық және мәдени аспектілерін терең зерттеумен сипатталды.Осы уақыттың маңызды зерттеушілерінің бірі "Сібір мен Орта Азиядағы түркі тайпаларының этнографиясы" (1914) еңбегінің авторы Иван П.Анненков болды. Бұл жұмыс бай этнографиялық материал беріп қана қоймай, қазақ тайпаларының салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптары мен өмір салтын жүйелі талдауға негіз салды. Иван П. Анненков және оның "Сібір мен Орта Азиядағы түркі тайпаларының этнографиясы" (1914) атты еңбегі 20 ғасырдың басында қазақ жерін зерттеуге елеулі үлес қосты. Анненков өзінің этнографиялық жұмысында түркі тайпаларының, оның ішінде қазақтардың салт-дәстүрлерін, тілі мен өмір салтын егжей-тегжейлі сипаттайды. Оның еңбегі өңірдің әлеуметтік-мәдени мәнмәтінін түсінудің маңызды көзі болды, сондай-ақ қазақ этникалық тобы туралы неғұрлым терең білімді қалыптастыруға ықпал етті.Осы кезеңде орыс зиялыларының жергілікті тұрғындармен өзара әрекеттесуін қайта қарау қажеттілігі туындады. Әлеуметтік және экономикалық өзгерістер жергілікті қоғамдар туралы жаңа түсініктерді және олардың орыс мәдениетімен өзара әрекеттесуін талап етті. Осы тұрғыда Василий в.Бартольдтың "Қазақстан және қырғыздар өткен және қазіргі" (1905) жұмысы қазақ халқының тарихы мен әлеуметтік-мәдени динамикасын түсінудегі маңызды қадам болды. Орыс географиялық қоғамы – 1845 жылы Санкт-Петербургқаласында құрылған географиялық қоғам.Георги Иоганн Готлиб (1729–1802) – белгілі неміс этнографы, географы, табиғат зерттеушісі әрі саяхатшысы. 1768–1774 жылы Орынбор экспедициясы құрамында Ресейдің оңтүстік-шығысында, Еділ бойы, Жайық, Солтүстік Қазақстан, Алтай, Байкалда болған.Ломоносов Михаил Васильевич (1711–1765) – орыстың көрнекті ғалымы, ақын, суретші, филолог әрі тарихшы.Рычков Петр Иванович (1712–1777) – Ресей Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, белгілі экономист, географ және Орынбор өлкесі тарихын зерттеуші.Шорманұлы Мұса (1818–1884) – зерттеуші, этнограф, қазақ фольклоры үлгілерін жинаушы, Баянауыл сыртқы округінің 1853–1868 жылдардағы аға сұлтаны.XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихымен шұғылдануға болмайды. XVIII ғасырда өмір сүріп, жұмыс істеген Қазақ өлкесін зерттеу шілер ішінен Д. Гладышевті, И. Муравинді, К. Миллерді, М. Араповты, И.К. Кириллов ты, В.Н. Татищевті, Я. Гуляевті, И. Ураковты және т. б. атауға болады. Өлкенің тарихын, этнографиясын, егіншілік жайын, мал шаруашылығын, табиғат байлықтарын зерттеу жөнінде маңызды материалдар қалдырған, капитан И.Г. Андреев, Г.Н. Ввлошанин, А. Незнаев, майорлар Зеленов пен Богданов, Иван Мотов, инженерлер М.Д. Чулков, Литвинов, Бейдам, Телятников, Стрижков, Снегирев, унтер-офицерлер Ф. С. Ефремов, С. Матвеев, Я. Гавердовский, Т. Бурнашев және басқа да бірталай кісілер басқарған XVIII ғасырдың соңғы үштен бірінде және XIX ғасырдың бас кезінде Қазақстанға жіберілген орыс экспедициялары (байқап та аңғарып та отырсыздар: экспедиция назар аударарлықтай. Олардың еңбектері орыстың шығыстану ғылымын байытты. Бірақ Қазақ Хандығын әлсіретуге мол септігі тиді. Қазақстан территориясындағы ғылыми экспедицияларға қатысқан орыс ғалымдарының зерттеулері қазақ халқының экономикасы мен мәдениетін дамытуға қосылған үлкен үлес болды. Орыс ғалымдары геологиялық, климаттық карталар, сондай-ақ Каспий мен Арал теңіздерінің карталарын жасады. Олар капитан Е. Мейер мен 1715 жылы ұйымдастырылған А. Бекович-Черкасский (осы шолғыншыны Хиуа ханы өлтірген) экспедициясының материалдары бойынша, сондай-ақ А. Кожин мен В. Урусов түсірген суреттердің негізінде Каспийдің шығыс жағалауын дұрыс сипаттап, картографиялық жақтан дұрыс бейнеледі. Олар сол уақытқа дейін орын алған Амудария Каспий теңізіне құяды дейтін пікірді теріске шығарды.XVIII ғасырдағы Қазақстанның неғұрлым көңіл аударатын зерттеушісі деп Орынбор губерниялық кеңсесінде қызмет атқарған П. И. Рычковты айтуға болады, ол өзінің қызмет бабындағы міндеттеріне байланысты ғана емес, сонымен бірге бойына біткен кең алымды ғалымдық және саяхатшылық дарынымен өз еңбектерінде қазақ халқының тұрмысы мен тарихын көрсете алды.Сол ғасырда-ақ Россия ғылым академиясының инициативасы бойынша аз зерттелген аймақтарға экспедициялар жіберілді, бұл экспедицияларды П. Паллас, И. Фальк, И. Георги, Н. П. Рычков (П. И. Рычковтың баласы) және басқалар басқарды. Олардың шығармаларында Қазақ даласындағы XVIII ғасырдағы жағдай жөнінде қызғылықты деректер көп, олардың кейбір байқаулары осы күнге дейін өзінің ғылыми мәнділігін жойған жок.Кіші және ішінара Орта жүз қазақтарының Россияға қосылуының бастапқы кезі туралы юридикалық актілерді жазуда маңызды роль атқарған әбжылан (башқұрттың арамзасы) А.И. Тевкелев құрастырған ауқымды да құнды материалды пайдаланбайынша.XIX ғасырларда Қазақстанды зерттеуге ат салысқан:1833-1841 жылдары В.И.Даль Орынбор өлкесіндегі түркі тілдес халықтардың жазбаларын, ауыз әдебиетінің үлгілерін жинастырды. ͘1839-1840 жылдары Хиуа жорығына қатысып, 1836-1838 жылдардағы шаруалар көтерілісінің басшыларына қолдау білдірді. «Бөкей мен Мәулен» повесінде Орынбор өлкесіндегі қазақтардың тұрмысын сипаттады.͘І Петрдің жеке тапсырмасы бойынша «Азияға жол іздеу» талабымен құрылған әскери экспедицияны басқарды: И.Д.Бухгольц.͘Жоңғария картасын жасаған орыс экспедиция құрамында болып, тұтқынға түскен швед офицері: И.Г.Ренат/XIX ғ. 80 жылдары Жоңғария картасын алғашқы рет орыс география қоғамы жазбасына жазған: В.В.Веселовский.1833 жылы А.С.Пушкин Орынборда болып, 1773-1775 жылдардағы Е.И.Пугачев көтерілісі туралы мәлімет жинақтады. «Пугачев бүлігінің тарихы», «Капитан қызы» шығармалары. А.С.Пушкин Оралда «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» поэмасымен танысқан.͘1848-1489 жылдары Г.С.Карелин Каспий теңізіне, А.Бутаков Арал теңізіне экспедиция жасады.͘Сырдария өзенінің жағалауларын суртке түсірді.͘Арал теңізі мен Сырдарияның тереңдігін анықтап, картада белгіледі.Саяхатшылар Е.П.Ковалевский, Н.А.Северцов, П.И.Небольсин қазақ жерін топографиялық картаға түсіріп, табиғи байлықтарын зерттеді.Ғалымдар А.Левшин, Э.Мейер, Н.Завалишин, Н.Красовский, В.Витевский қазақ халқының тарихына арнап еңбектер жазды.XIX ғасырдың I жартысында Қазақ тарихы туралы кқлемді еңбек жазған орыс тарихшысы А.Левшин болды. ХІХ–ХХ ғасырлардың бас кезінде Қазақстан жөнінде неміс, ағылшын және француз ғалымдары құнды еңбектер жазды. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағын ағылшын саяхатшысы әрі суретшісі Т. Аткинсон кеңінен зерттеді. Ол 1848–1855 жылдары Жетісу қазақтарының көші-қон жерлерін аралап, жергілікті халықтың өмірі жайлы бағалы деректер жинады. Көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін суреттер салды. Неміс географы, этнограф әрі тарихшы Ф. фон Хелльвальд «Орталық Азия. Жер бедері мен халқы» атты іргелі еңбек жазды. Ол еңбегінде қазақтардың тұрмыс-тіршілігін, көршілес халықтармен өзара қарым-қатынасын жан-жақты сипаттады. Француз ғалымы Ш.Е. Ужвальди де Мезе-Ковез Оңтүстік Қазақстан қалаларын зерттеп, едәуір материалдар жинап, жариялады. Орыс ғалымдарының Қазақ өлкесін зерттеу жұмыстарының негізгі қорытындысы А.Левшиннің «Қырғыз-қайсақтық ордалар мен далаларды зерттеу» атты еңбегі. ХІХ ғасырдың орта кезіне қарай Қазақстан саяси жер аударылғандар тұратын мекенге айнала бастады. Декабристер, петрашевшілдер үйірмесінің мүшелері, Польшадағы ұлт-азаттық көтерілістерге қатысқандар жер аударылып келді.Орыс ақыны А.Н. Плещеев 1850–1859 жылдары он жылға жуық Қазақстанда саяси айдауда болды. Ол Ақмешітте жүрген кезінде қазақтармен бірге болып, Қоқан хандығына қарсы жорыққа қатысты.П.С.Паллас (1741-1811)-͘Академик, табиғат зерттеуші.1768-1774 жылдары Қазақстанда экспедиция жасады.͘1769 жылы өлкеге жасалған алғашқы ғылыми экспедицияның бірін басқарып, «Ресей империясының әр түрлі шет аймақтары бойынша саяхат» еңбегін жазды.П.И.Рычков (1712-1777)-͘Академик, зерттеуші.Орынбор өлкесінің Колумбы деген атпен даңқы щыққан.͘Еңбектері: «Орынбор тарихы» және «Орынбор губерниясының топографиясы немесе сипаттамасы».1769-1772 жылдары баласы Н.Рычков өлкеде мәліметтер жинастырып,»Капитан Н.Рычковтың 1771 жылдардағы қырғыз-қайсақ даласына саяхатының күнделік жазбалары» еңбегін жазды (1772).͘Ресей ғылым академиясының бірінші корреспондент мүшесі болған. ͘Әбілқайыр ханның бейітін суреттеп берді.В.Н.Татищев (1686-1750)- ͘Ресейдің тарих ғылымының негізін қалаушы, географ.͘Орынбор өлкесін зерттеді.͘Қазақ тарихын, тұрмыс тіршілігін және мәдениетін зерттеген.Г.Ф.Миллер (1705-1783)-͘Белгілі тарихшы, этнограф.͘Еңбегі: «Сібір патшалығының тарихы».͘Жоңғар тұтқынынан Абылайды босатуға қатысқан.Қазақстан туралы бағалы мәлімет қалдырған. XVIII ғасырдың ортасы Қазақстанның қоғамы мен мәдениетінің дамуына географиялық ерекшеліктердің ықпалына терең көзқараспен қарады. Орыс зерттеушілерінің табиғи ресурстарға, климат пен географияға деген қызығушылығы қазақ халқының табиғаты мен өмір салты арасындағы байланысты түсінуге деген ұмтылысты айғақтайды.Қазақстанның географиялық ерекшеліктері орыс зиялыларының қабылдауына айтарлықтай әсер етті. Рельеф, климат және табиғи ресурстар аймақтың экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерін анықтайтын негізгі элементтерге айналды. Бұл аспектілер өз кезегінде қазақ халқының өмірі туралы түсініктерді қалыптастырды. жүктеу/скачать 178,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|