69
сөздердің орнына қолданылған. Лебіз терминін алғаш қолданушылардың бірі А. Байтұрсынов:
«Айтылған лебіздің ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктірмейтін болуы керек.
Лебіз ашық мағыналы болуы үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болуы керек» [3,
351] деген пікір айтады. А. А. Тәсібекқызы «Қазіргі қазақ тіліндегі парцелляция құбылысы»
атты диссертациясында «высказывание» терминіне «айтылыс» атауын ұсынып, «Бұл өзі
сөйлесім синтаксисінің кең көлемді единицасы. Айтылыстың коммуникативтік бағыттылығы
– оның ситуациямен байланысында», – дейді [4, 37]. Ал «речь» терминіне Ф. Оразбаева: «...
Сөйлесім тілі деген тіркесті ерекше бөліп айтуға тура келеді. Өйткені ол ауызекі сөйлесім
деген мағынаны емес, жалпы адамзаттың сөйлесу құралы, сөйлесім құралдарының қызметі,
адамның тілі, адамның тілдік қатынас құралы деген қоғамдық-әлеуметтік мәні бар ұғымды
жеткізуі тиіс. Сондықтан осындай нақтылы ұғымды білдіру үшін біз сөйлем тілі деген тіркесті
қолданамыз. Себебі, «сөйлесім», «сөйлеу» түбірі арқылы жасала келіп, сөйлесім процесінің
тек адамзатқа тән екенін дәлелдейді. «Сөйлесім» деген сөздің өзі адамның ойын жарыққа
шығару қасиетін білдіретіндіктен, көбінесе біржақты әрекет ретінде қабылданады» [5, 7-54].
Лебіз атауын синтаксистік мағынасына сай қолданған ғалым Р. Әмір болды. Ол лебізді
тудыратын басты нәрсе сөйлеушінің мақсаты, яғни комуникативтік талап екенін атап
көрсетеді. Коммуникативтік талап дегеніміз сөйлеушінің қарым-қатынасқа түсуі әрі өз ойын
анық жеткізу үшін қажет басты шарт. Адамдар арасындағы пікір алмасуда әуелі сөйлеушінің
коммуникативтік мақсаты бірінші орынға шығады. Коммуникативтік мақсат дегеніміз –
сөйлеушінің тілдік қарым-қатынасы есебінен туындайтын көздеген мүддесі, алға қойған
мақсаты.
Ғалым еңбегінде коммуникативті талаптарды екі дәрежеге бөліп қарастырады. I дәрежедегі
коммуникативті талаптар:
а) бір информацияны жеткізу – хабарлы сөйлем арқылы іске асады;
ә) сұрау, сұрақ қою – сұраулы сөйлем арқылы орындалады;
б) біреуді жұмсау, бұйыру – бұйрықты сөйлемдер арқылы іске асады [6, 4].
II дәрежедегі коммуникативті талаптар:
а) лебізді үнемді етіп құру талабы құрмалас сөйлем құрылысында ортақтастыру амалы
арқылы жүзеге асады. Яғни, компоненттерді ортақ лексикалық, грамматикалық тұлғаға
қатыстырып құру.
ә) лебізді түрлендіріп, ажарлап айту. Сөйлеу барысында ойды жеткізу үстінде сөйлеуші
пікірдің әсерлі болуы үшін лебізді ажарлап, ойды көркем жеткізуге тырысады. Мұны қазақ
сөзінің дәстүрі деуге болады.
б) адресатпен үндесіп отыру;
в) лебізді экспрессивті етіп айту;
г) лебіздегі актуалды құрамын ерекшелеп айту, т. т.
Бірінші дәрежедегі коммуникативтік талаптар екі негізді сұраулы, хабарлы және бұйрықты
сөйлемдер құрылысынан және бір негізді лепті сөйлемдер мен атаулы сөйлемдердің
құрылысынан орын алады.
Р. Әмір хабарды, информацияны баяндау үшін жұмсалатын конструкцияларды хабарлы
сөйлем деп атап, грамматикалық белгілеріне тоқталған. 1. Баяндауыштары, негізінен, ашық
рай формалы етістіктен (немесе осы формаға сипаттас жұмсалатын есімдерден) жасалады. 2.
Өзіне тән интонациясы болады. Хабарлы сөйлемнің интонациясының физикалық көріністері
эксперименталдық жолмен зерттеліп методикасы графика түрінде бейнеленген. Бұны тіл
білімі сөйлемге тән
баяндау сарынды интонация деп атайды.
Хабарлы сөйлемнің әр түрлі мақсатта жұмсалуы тыңдаушымен байланысты.
Хабарлы
Достарыңызбен бөлісу: