– Сонда бүгінгі таңда Сырдария өзе-

– Дәрігерлердің айтуынша, кез келген 

адам ның бойында рак ауруының клет ка-

лары болады екен. Ол белгілі бір әсерден 

оя натын  көрінеді. Міне, радиация сол клет-

каларды қоздырушы болып табылады, яғ-

ни р

рак

ет

етед

і М

ұн

ың

ең

ң

. 

. 

р дария  өзен

ін

ің Шиелі, Бәйгеқұм ау-

ас тында шамамен 400-600 метр тереңдікте 

өзенге көлденең қиып жатқан ұзындығы 

100, ені 2-10 шақырым болатын уран қо-

ры бар. Міне, со

о

л

жерд

егіі ур

ан

ды

ө

нд

іру 

ба рысында  өзе

ен

н су

ын

ын

а

зи

янды

з

ат

та

та

р ен

іп 

рысында судағы радионикулидтердің мөл-

ше рі 20-30 есеге артық екені анықталды. 

Бұл аймақта уран өндіру осыдан 30 жыл 

бұ рын басталған. Мамандардың па йым-

да

д уы

нша,

ттағ

ы

50-60 жыл өндіріледі.

за лалы қала береді. Ал өзеннің төменгі са-

ға

ғ сында орналасқан елд

і  ме

е

н

тұр 

ғын-

д

дарының шаруашылық, іш

імді

к

су

ын

ын С

ыр-

ес керсек, сол елді мекен тұрғындарының 

ден саулығына келіп жатқан зиянның мөл-

шерін айтудың өзі артық. Бұл өңірде ішуге 

жа рамды жерасты сулары жоқ. Сондықтан 

өзен суын пайдаланады. Әрине, өзен суы 

бе

б л

лі д

әреж

еде 

сүзг

іден

ла

ла

н

ға

н со

ң  ға

на

а

уы

уы

зсуғ

а  жарамды су 

ретінде қолданысқа беріледі. Десе де, су 

құ рамындағы  радионикулидтерді  түбе гей-

лі жойып жіберу мүмкін емес екені белгілі. 

Ал сол суды ішіп отырған халықтың ден сау-

лығына, жерінің топырағына,  қо

қ

ршаған 

о  тасына  келіп  жатқан з

з

ия

иян

ор

ас

ан ззор

Ел басы Нұрсұлтан Әбішұл

л

ы

ы На

з рб

аевт

ың 

ядролық полигоны аймағында тұратын ха-

лық арасында әртүрлі патологиялық өз ге-

ріс термен  туатын  балалар көп болған еді. 

Со

С н

дай  балалар 

р

бүгінгі күні Қызылорда 

өңіірі

нде 

туып

ж

жат

ыр

.

Мұ

Мұны

ди

диа

циян

ың ә

сері

е

ке

ні ссөз

сі

з

құ былыстар ешқандай жерде тіркеліп, ай-

ты лып, көрініс тауып жатқан жоқ. Бұл жай-

лы жергілікті билік те, дәрігерлер де әзірге 

жақ ашпай отыр. Яғни жабулы қазан жа бу-

лы күйінде қалып отыр. Егер 

р бұ

б л 

үүкі меттік  деңгейде  көңіл

л

бө

бөл

нбес

е, Қ

ы

зыл орда бір кездегі Семей

і

дің күй

мүм кін. Біз қазір уран өндірісінің эко но ми-

калық пайдасын ескеріп, экологиялық 

зиянына мән бермей отырмыз. 

– Уран өндіруді, әрине

е

, то

қтат

уғ

уғ

а бо

л

л-

тін пайда мол. Қазіргі таңда әлемде уранға 

деген сұраныс күн санап артып келеді. Уран 

– ең тиімді энергия көзі. Мысалы, бір келі 

ур

у ан

р е қарағанда 20 мың есе 

ар

арты

қ 

эн

ерги

я бө

леді

е

е

кен.

эн

эн

ерги

я

кө

з

зін

та

та

сыма

лд

ау

зақстан уран өндіру бойынша көш ба сын-

дағы елдер қатарында тұр. Бір кездері уран 

өндіру дәстүрлі шахталық және карьерлік 

әдіспен жүзеге асырылып келді. Бұл әдіспен 

уран өндіргенде шикізат алу 

у үш

ү ін

р

асты 

кені түгелімен сыртқа шыға

ары

рыла

ды.. Сы

ртқа

шығарылған кеннің 10 пай

шикізаты, ал қалған 90 пайызын қалдықтар 

құ райды. Яғни азғана уран алу үшін қыруар 

қал дық қазып алынады. Ал енді сол қал-

дық тарды ашық қалдыруға болмайтыны 

бел гілі. Сондықтан оны қайта көму керек. 

Бұ

Б л

де қ

ыр

руа

р қа

ржыны қажет 

ет

етед

і.

Я

ғн

и 

шығы

н кө

бейе

д . 

өн дірістік әдіспен, яғни жерасты шаймалау 

әдісімен амалға асырылып жатыр. Жер 

қойнауына бір ұңғыма арқылы 2 пайыздық 

күкірт қышқылының ерітіндісі жіберіледі 

де

д , екінші ұңғыма арқылы у

ранм

ен

б

а

йы

-

ттылған ерітінді сорып  ал

ын

ад

ы.

ы С

орып

ларда шайылады. Ванналардың астына су 

өткізбейтін пленкалар төселеді. Десе де, 

кей жағдайларда ерітінді пленкадан өтіп, 

топыраққа сіңеді де, жерасты сулары 

ар

арқы

лы

ө

зен 

суым

ен а

рала

с ды. Сонан соң 

ұң ғымалардағы  трубалардың  гер ме ти-

калық қауіпсіздігіне де ешкім кепілдік бере 

алмайд

ды.

Т

Тр

бала

рдың

жал

ғасқ

ан ж

р

лері 

ы у

ран

ер

ер

ітін

дісі

ағы

п,

п, ж

ера

суларына қосылып жатуы ықтимал. Бұл 

жер дегі  тағы  бір мәселе – уран өндіруші 

кә сіпорындардың өнімді көп алу мақ са-

тында ұңғыма арқылы мөлшерден тыс кү-

кірт қышқылының консентрациясын жер 

қо

қой

на

науы

а жіберуі. Ал бұл жағдайда

а

қо

қор-

ша

шаға

н ор

таға келер зиян еселеп арта тү

тү

се

седі

Шаймалау әдісінің дәстүрлі әдістен тағы бір 

өз гешелігі – ұңғыма арқылы тек уран алы-

нады да, зиянды қалдықтар жер астында 

қа ла  береді. Күкірт қышқылының кө ме-

гімен  уран ө

өнд

н

іру кезінд

е топырақтың 

қыш қылд

лдық

дең

гейі

өзг

еред

і.

К

үкір

т 

т қы

ш-

қы лының

е

е

ріті

ндіссіі су

суте

тегіі м

ен с

ул

ульф

ат и

да рынан тұрады. Сутегі топырақтың қыш-

қыл 

дығын өзгертеді де, уран кенінен 

дары біртіндеп қайта өзгерместей керішке 

ай

а  налады. Бүгінгі таңда жер астында ж

и

на

лғ

ан

мұн

нна

сы

Б

Бұл жерде тағы бір мәселе б

Уран өндіру көлемі жыл санап артып отыр. 

Соған сәйкес, жер астына жіберіліп жатқан 

күкірт қышқылының да мөлшері артып ба-

рады. Яғни жер астындағы зиянды қал дық-

тардың да

а мө

м

лш

р

і өсе түүсу

де

де. Бұұры

у

ан 

ге қ

ажет

ті

ті

күк

ір

іртт  қы

шқ

шқыл

ын

ын А

қтау 

малдап келсе, бүгінгі күні ол бірқатар қо-

лай сыздықтар мен шығын келтіретін бол-

ған дықтан, енді уран кеніші жанынан күкірт 

қыш қылын өндіретін зауыт салынып жатыр. 

Де

Де м

ек

ек, бұ

л – енді зияндылық тағы ар

р

та

а ттү-

се

се д

деге

н 

н 

сөз. Яғни енді қоршаған ор

орта

таға

бұ 

зиян ға  күкірт қышқылын өндіретін за уыт-

тың зияны қосылады.

– Зерттеу барысында уран өндіруші 

кә сіпорын ішіне кіріп, осы жағдайларды 

өз көзде

де

рі

ріңі

ң зб

збен

ен

к

көр

өрді

д ңі

ңізд

здер

ер м

м

е?

е? С

С

он

о

да 

кәсіпоры

рын

н эк

экол

олог

огия

иялы

ы

қ 

қ та

тала

лапт

птар

арды 

ескермей отыр ма?

– Уран өндіруші кәсіпорын – страте гия-

лық ны сан. Кәсіпорын аумағына кіру үшін 

рұқ сат алу қиын, тіпті мүмкін емес. Сон-

дық тан  бұл жағдайларға уран өндірудегі 

эк

эко 

ло ггия

ы  мәселелерге зерттеу жұм

м

ыс

ыста

ры

рын

жү

р

гізу

ман

да--

Оған қоса, біз өзен суының ластануына 

уран өн ді рі сінің себеп болып отырғанын 

са  лыс тыр малы  зерттеулер  арқылы  көз 

жеткіздік. Бұл

ұ

жер де  техникалық  регламент 

май

отыр

д

деп

айт

ға 

то

то

лық 

не

гі

зз бар. 

зе

зе

рт ттеу

лер

нәти

жесі

өзе

н

су

ының 

ку лид тердің аз екенін көрсетіп отыр. Әри-

не, уран өндіруші кәсіпорын мүлдем қол 

қусырып отыр деуге болмас. Уран өндіруші 

кә

к

 сіп орын сол маңдағы елді мекендерд

ха

ха

лқы

н

на

әлеуметтік қолдау көрсетіп о

о

ты

тыр.

Ба

бақша салу, мәдениет үйін тұрғызу, 

спорт ке шендерін пайдалануға беру деген 

сияқ  ты  жұмыстарды жасап жатыр. Десе де, 

бұл халыққа жеткізіліп отырған зиянның 

өте уі бола алмасы белгілі. Сонымен қатар 

олар да өз тараптарынан өзен суының құ-

ра  мына  зер

ертттеу

еу  жүр

отыр

бір қы зы

ығы

ғы,, ол

ар

арды

ң 

ң зе

ртте

у 

у 

қоры

тынд

ы-

ла рында өзен суының құрамындағы ра-

сон шалықты көп бола қоймайды. Оның 

себебі әркімге де түсінікті ғой. Кім өз 

жұмысын жаман дей ді?!

– Әрине, уран өндірісінен келіп жатқан 

за лалды түбегейлі жойып жіберу мүмкін 

емес. Дегенмен оны азайтуға болады. Ол 

үшін ең

ң

ал

дыме

н

н жа

ңа и

ннов

ация

лық 

өндіруде экологиялық талаптарды қатаң 

сақ тау қажет. Күкір

р

т 

қы

қышқ

ылы

кон

це

цен

тра-

ция сының  мөлшер

р

ін

ін ш

екте

н

н

ас

ыр

мау,

ван

на лардың  түбіне жайылатын пленкалардан

уран ерітіндісінің топыраққа өтуіне жол 

бер меу керек. Кеңес өкіметі тұсында эко-

логиялық қауіпті аумақта орналасқан елді 

мек ендерді басқа жаққа көшіру мәселесі

кө

кө т тер

ілге

н бо

латы

н  Алайда көп ұзамай 

қы

қы

з

ыл и

мпер

ия қ

ұлап

ашық қалды. Сондай-ақ сол кезде ол 

аймақты таза ауызсумен қамтамасыз ету 

мә селесі де қолға алынған болатын. Кен-

тау дан Жаңақорғанға дейін су құбырын

тар ту жоспары болған. Ө

Өкі

к

нішке қарай, ол 

ай

й жа

тып

ая

аяқт

алды

. 

Әр

и-

и-

ха

лы

қт

ы

тү

түге

ліме

н

н ба

сқ

сқ

а

жаққа көшіру мүмкін емес, бірақ таза ауыз-

ша масы  жетеді.  Осыған  дейін  үкімет

ауызсуға қатысты бірнеше мемлекеттік бағ-

дарлама қа

қабы

б

лдап, біршама жұмыстар ат-

қар

ды. Ал

айда

т

таз

а ау

өңі і і

і

і экологиялық қауіпті елді ме кен-

тыр. Менің ойымша, осы өңірлерді таза

ауыз сумен қамтуға арналған арнайы бағ-

дар лама  қажет  сияқты. 

Отырардан батысқ

сқа

қа

ра

й 50 шақ

ырым 

қ ау

ыл

ы

бар.

Соң

ғы

7

-8

-8

жыл да осы жерде Қазақстан, Ресей, Қыр-

ғыз және Қытай елдері бірлесіп, уран өн-

ді руді қайта қолға алды. Шиелідегідей 

емес, бұл жердегі уран кенішінде өңдеу 

це хы жоқ. Сондықтан алынған уран қос-

па

па

сы

емір

жол

ар

қы

л  Өскемендегі өңдеу 

за

за у

ытын

а

а жә

не

не

Қыр

ғ

ғызстандағы радиа-

жі беріледі. Тасымал жасайтын теміржол 

стан сысы  Отырардан  30 шақырым шы-

ғыста орналасқан. Яғни Табақбұлақтан те-

міржол стансысына дейін 80 шақырым. Бұл 

төте жол. Алайда у

ура

ранд

ы

ел

ді

м

екен

дерд

ің 

ау

ға

бол

майд

ы.

ы. Сон

 дық

тан Кеңес өкіметі кезінде айналма жол са-

лынған. Ал оның ұзындығы 130-140 ша-

қы рым.  Сондықтан  тасымалдаушылар  түнгі

уақытта жолды қысқарту мақсатында ауыл 

ішімен өтетін төте жолмен жүреді. Бұл жай-

лы

лы а

уы

уыл 

адам

дары

жоғарғы жаққа талай 

ша

ша

ғ ғым

д

д

а

жа

зған

. Бі

рақ қазірге оған шара

қол данған ешкім жоқ. Сонан соң уран ері-

тін дісі  құйылған вагондар стансыда алты 

сағаттан артық тұрмауы тиіс. Бірақ кей жағ-

дайда әртүрлі себептермен бұл талап

орын далмай,  уран  ер

р

ітінді

дар ұзақ тұрып қал

лад

ады

Нәт

иж

ижес

і де

ағ

ағ

ы

да қоршаған ортағы

ззия

н

н ке

ле

ді

Со

нд

ықта

н

тасымалдау кезінде де талапты қатаң 

талапты сақтамай отырмыз.