Республиканское государственное казенное предприятие

124 
 
Ыбырай жастарды оқу білім -өнерге үндегенде құрғақ насихатқа ұрынбайды, қайта 
өз ойын нақтылықпен дəлелдеуге ұмтылады. 
Халықты  жəне  олардың  жас  өрендерін  оқуға,  өнер-білімге  шақыруда  Ыбырайдың 
ұран салып, ту етіп көтерген, əрқашан жаңарып, түрленіп, құлпырып, оқыған сайын сүйсін-
діріп  отыратын,  ескірмейтін  еңбегі  «Кел,  балалар,  оқылық», «Өнер-білім  бар  жұрттар», 
«Əй, достарым», «Əй, жігіттер» деген өлеңдері. 
«Оқысаңыз, балалар, 
Шамнан шырақ жағылар, 
Тілегенің алдыңнан 
Іздемей-ақ табылар. 
Кел, балалар, оқылық, 
Оқығанды көңілге 
Ықыласпен  тоқылық!» – деп  ұран  салады.  Ыбырай  бұл  өлеңдерінде  алдымен 
сауат ашу, оқыту мəселесін бірінші орынға қояды, баланы оқыту барысында тəрбиелеу ке-
ректігін түсіндіреді. Оның өлеңдері мен əңгімелерінің қай-қайсысы болмасын балаға тəр-
тіпті, үлгілі, өнегелі кісі болуды уағыздайды. 
«Қазақ  хрестоматиясы»  балаларға  арналған  өлеңдер  мен  шағын  əңгіме-новелла-
лардан  құрастырылды.  Олардың  бірқатарын  өзі  жазды,  біразын  сол  кездегі  орыс  оқу-
лықтарынан еркін аударып алды. Хрестоматияға қазақтың халық əдебиетінің үлгілерін де 
іріктеп  кіргізді. «Қазақ  хрестоматиясы»  арқылы  жеткен  Ыбырайдың  бүкіл  əдеби  мұрасы 
оның  көркем  шығарма  жазуды  ағартушылық  идеясына  бағындырғанын  айқын  көрсетеді. 
Ол əдебиетті бала санасына əсер ететін, оны жақсы, үлгілі істерге үйрететін күшті құрал 
деп ұқты. 
Өлеңдері. Ыбырай "Қазақ хрестоматиясына" кірген өлеңдері де халық ағарту идея-
сын  көтерді.  Оның  "Кел,  балалар,  оқылық!", "Өнер-білім  бар  жұрттар"  өлеңдері  осындай 
мақсатта туған. 
"Кел, балалар, оқылық!" өлеңі жастарды оқуға, білім алуға шақырады: 
Оқысаңдар, балалар, 
Шамнан шырақ жағылар. 
Тілегенің алдыңнан 
Іздемей-ақ табылар. 
Кел, балалар, оқылық! 
Оқығанды көңілге 
Ықыласпен тоқылық! 
Өлеңнің  əр  шумағында  оқудың  əр  жақты  пайдасын  айта  отырып,  ақын  соңғы  жол-
дарды ылғи қайталап отырады. 
Мал, дəулеттің байлығы – 
Бір жұтасаң, жоқ болар. 
Оқымыстың байлығы – 
Күннен күнге көп болар, 
Еш жұтамақ жоқ болар. 
Сөйтіп, ақын, бір жағынан, жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші жағынан, оқу, 
өнер, ғылым-білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мəн бермейтін ескі көзқарасқа 
соққы  береді.  Өмірдегі  сарқылмайтын  мол  байлық – білім  екендігін  айта  келіп,  білімге 
адамның қолы жету үшін, ерінбей оқу, қажымай еңбек ету керектігін түсіндіреді. 
Ыбырай "Өнер-білім бар жұрттар" атты өлеңінде оқу, білім алудың мақсатын кеңінен 
сөз етеді. Өлеңнің негізгі идеясы – қазақ қауымына озық мəдениетті елдерді үлгі етіп көр-
сету. 
Өнер-білім бар жұрттар 
Тастан сарай салғызды. 
Айшылық алыс жерлерден 
Көзіңді ашып, жұмғанша, 
Жылдам хабар алғызды. 
...Отынсыз тамақ пісірді, 
Сусыздан сусын ішірді. 
Теңізде жүзді балықтай, 
Дүниені кезді жалықпай. 
Ыбырай жастардың оқыған адам болғандағы мақсаты өз халқының бір керегіне жа-
рау,  оны  "тастан  сарай  салдырып,  айшылық  алыс  жерлерден  көзіңді  ашып-жұмғанша, 
жылдам  хабар  алғызатын"  елдердің  қатарына  жеткізу  деп  білді.  Келешекке  сенімі  мол 
Ыбырай өмір көркі, болашақтың иесі – жастар деп ұқты. 
Біз надан боп өсірдік, 

125 
 
Иектегі сақалды. 
"Өнер – жігіт көркі" деп, 
Ескермедік мақалды. 
Біз болмасақ, сіз барсыз, 
Үміт еткен достарым, 
Сіздерге бердім батамды! – 
деп, жеткіншек ұрпаққа сенім артады. 
Бұл өлеңдердегі: жақсы мен жаманды, білімділік пен надандықты салыстыра сурет-
теу  əдісі  де  жас  балаларға  оларды  айқынырақ  таныту  мақсатын  көздейді.  Сондықтан 
Ыбырай  өз  дəуірі  оқырмандарының  ұғымына  жеңіл  етіп,  салыстырулар  жасайды.  Бұл 
өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мəтелге айналып кетті. 
Табиғат суреті. Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін сурет-
теуге арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ поэ-
зиясында  кездеспейді.  Оқырмандардың  көңілін  табиғаттың  сұлу  көріністеріне  аудару  ар-
қылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тəрбиелейтін патриоттық өлеңдер орыстың демократ-
тық,  гуманистік  əдебиетінің  үлгісі  болатын.  Ыбырай  өлеңдері – туған  ел  табиғатын  жыр-
лап, сол арқылы өзінің жас шəкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тəр-
биелеуге жасаған елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай, 
адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен адамның бай-
ланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер жанды əсерін бейнелейді. 
Ақын тау өзенін нақты əрі əсерлі суреттеген. Бүкіл тіршіліктің «өзеннен рақат тауып» 
жатқанын нақты сипаттау оқырман көңіліне жағымды сезім ұялатады. 
«Жаз»  өлеңінде  көктемгі  табиғаттың  келісті  суреттері  бар. "Ұшпақтың  күн  сəулесі 
жерге  түсіп", "Аспаннан  рақымменен  күн  төнгенде", "Ұйқыдан  көзін  ашқан  жас  балаша, 
жайқалып шыға келер жердің гүлі", "Кеш болса, күн қонады таудан асып, шапаққа қызыл 
алтын нұрын шашып", т.б. суреттер мен бейнелі сөздер Ыбырайдың табиғат көріністерін 
сезінуінің  тереңдігін,  суреткерлігін  көрсетеді.  Ақын  бар  тіршілікті  көктем  күнінің  мейірімді 
шағымен  байланыста  бейнелейді.  Қырдағы  жаз  көріністеріне  сүйсіну,  мал  бакқан  елдің 
қыстан қысылып шығып, жазда тынысының кеңуі, қуаныш-шаттығы көңілді əсерге бөлейді. 
«Еңбекпен табылған дəм тəтті». Еңбекті сүю жəне қадірлеу – Ыбырай əңгімелерінің 
негізгі тақырыбы. Оны жазушы шағын əңгімелерде үгіт, өсиет түрінде берсе, кей шығарма-
ларында  халықтың  қоғамдық  санасын  тəрбиелейтін  реалистік  суреттер  арқылы  бейне-
лейді. 
«Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш» əңгімесінде Ыбырай ең кішкентай жəндіктердің өзі 
де тіршілік үшін тыным таппай еңбек етіп жүргендігін көрсете келіп, оларды балаларға үлгі 
етеді. "Қарлығаш, өрмекші ғұрлы жоқпысың, сен де еңбек ет, босқа жатпа", – дейді. 
«Атымтай жомарт» əңгімесінде жазушы халық арасындағы Атымтай жомарт туралы 
аңыздарға жаңаша мазмұн беріп, өзінше қорытады. Атымтайды ол еңбек адамының үлгісі 
етіп көрсетеді. Еш нəрсеге мұқтаждығы жоқ болса да, Атымтай ылғи жұмыс істейді. "Күн 
сайын өз бейнетіммен, тапқан пұлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нəр болып тарай-
ды. Еңбекпен табылған дəмнің тəттілігі өзгеше болады", – дейді ол. 
«Əке  мен  бала»  əңгімесі.  Кейде  сəл  нəрсені  қомсынып,  оған  көңіл  бөлмеушілік,  аз 
жұмысты  қиынсынып,  бойкүйездікке  салынушылық  өмірде  аз  кездеспейді.  Бұл – жақсы 
əдет емес. Сондықтан балалардың бойкүйез, жалқау болмауына, еңбекқор болуына Ыбы-
рай ерекше мəн берген. 
«Бай  баласы  мен  жарлы  баласы»  атты  əңгімесінде  Ыбырай  еңбекке  деген  коғам-
дық, таптық көзкарасты бейнелейді. Көшкен елдің жұртында қалған екі баланың бір тəулік 
ішінде  басынан  кешкендерін  суреттеу  аркылы  сол  балалардың  өмір  тануы,  тіршілікке 
икемділігі жайлы мəселеге əлеуметтік мəн береді. 
Жазушының  шығармаға  жасы  құрбы  екі  баланы  алып,  оларды  бай  мен  кедейдің 
өкілі етіп суреттеуінің сыры да оның идеясынан айқын көрінеді. Жарлы баласы Үсен – тұр-
мыстың  ауыртпалығын  көре  жүріп,  ысылған  еңбек  адамы.  Ауылдары  көшіп  кетіп,  жұртта 
қалған екі баланың далада тамақ тауып жеуіне, ауылдың калай қарай көшкенін аңғаруына, 
түнде  далада  түнегенде  ит-құстан  сақтануына  Үсеннің  тапқырлығы  мен  еңбекқұмарлығы 
себеп болады. Ал бай баласы Асан – өмір үшін күресудің жолын білмейтін, шыдамсыз, ең-
бекке икемі жоқ жан. Кісі еңбегімен күн көріп, бейқам болып өскен бай баласының басына 
күн  туғандағы  дəрменсіздігін  суреттеу  арқылы  жазушы  келешек  Үсендер  жағында  екенін 
аңғартады. Сөйтіп, жастарға өмірден еш нəрсе үйренбей, жалқау болып өскен бай бала-
сындай болмай, қиыншылыққа төзімді, өнерге бейім, еңбек сүйгіш жарлы баласы Үсендей 
болып өсуді уағыздады. 
«Бағу-қағуда көп мағына бар». "Жаздың бір əдемі күнінде бір кісі өзінің баласымен 
бақшаға барып, екеуі де егілген ағашты көріп жүрді. "Мына ағаш неліктен тіп-тік, ана біреуі 

126 
 
неліктен кисық біткен"? – деп сұрады баласы. "Ата-анаңның тілін алсаң, ана ағаштай сен 
түзу кісі болып өсерсің. Бағусыз кетсең, сен де мына қисық ағаштай болып, бағусыз өсер-
сің. Мынау ағаш – бағусыз өз қалпымен ескен", – деді атасы. "Олай болса, бағу-қағуда көп 
мағына бар екен ғой", – деді баласы. "Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым, 
бұдан сен өзің де ғибрат алсаң болады, сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің 
қате  жеріңді  түзеп,  пайдалы  іске  үйретсем,  менің  айтқанымды  ұғып,  орнына  келтірсең, 
жақсы, түзу кісі болып өсерсің", – деді. 
Ыбырай  "Бақша  ағаштары"  атты  əңгімесінде  осылай  деп  жазды.  Яғни  тəрбиенің 
үлкен рөл атқаратынын көрсеткен. 
Соның бірі – талап. Талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар еді. 
"Талапты ерге нұр жауар" деген халық мақалы да өмір тəжірибесінен туған. Жастық шақ – 
жігер-қайраттың  мол  кезі,  бойдағы  жақсы  қасиеттерді  жарыққа  шығарып  қалатын  кез,  ол 
үшін талап керек. Талаптан да, өмірден керегіңді ал. 
«Талаптың пайдасы» деген əңгімесінде Ыбырай сол идеяны көтереді. 
I Петр патша шіркеуге барып ғибадат етіп тұрғанда, арт жақта бір баланың сурет са-
лып тұрғанын көріп, қасына келіп, не салып жатқанын сұрағанда бала: "Сіздің суретіңізді 
салып  жатырмын!" – дейді.  Петр  суретті  көрсе,  мəз  еш  нəрсесі  жоқ  екен.  Бірақ  ақылды 
Петр патша ол баланың суретке талабы бар екенің аңғарып, сурет салатын оқуға бергізе-
ді. Кейін сол бала үлкен суретші болады. 
Жазушының бұл арадағы көздегені - жас баланың талабын, сол талаптың арқасын-
да неге қолы жеткенін көрсету, кім талап етсе, сол мақсатына жететіндігін дəлелдеу. 
Мейірімділік баланың отбасына деген махаббатынан басталады. Əркім алдымен өз 
ата-анасын, туғандарын жақсы көреді, сыйлайды. Ыбырай ата-ана мен бала арасындағы 
осындай  жылы  қарым-қатынасқа  ерекше  мəн  береді. "Мейірімді  бала"  əңгімесінде 13 
жасар  қыздың  əкесінің орнына,  өз  қолын  кесуді  сұрағанын  жазады.  Қыз: "Тақсыр,  жұмыс 
істеп,  бала-шағаларын  асырайтын  атамның  қолын  қалдырып,  мына  менің  қолымды  ке-
сіңіз", – дейді. 
Жазушы «Аурудан аяған күштірек» деген əңгімесінде аяғы сынған Сейіт деген бала, 
ауруы қанша батса да, анасын қиналтпау үшін қабақ шытпағандығы айтылады. "Ауырмақ 
түгіл, жаным көзіме көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көріп, əжем де қиналып, 
жыламасын деп жатырмын", – дейді ол. 
Алғашқы əңгімедегі қыз да, соңғы əңгімедегі Сейіт те шын мəніндегі мейірімді қылық-
тарымен  ерекшеленеді,  мұның  негізінде  жалпы  адамды  сүйетін  жақсы  сезімдер  жатыр. 
Олар  біртіндеп  жетіліп,  Отан  сүю,  ел  сүю  сезімдеріне  ұласатыны  даусыз.  Ыбырайдың 
мейірімді балалары нағыз отаншыл азаматтар болатынына сенесің. 
Елді  қараңғылықтан  жарыққа  шығаратын  жастар,  тек  ғана  жастар  деген  қорытын-
дыға  келді.  Əсіресе,  оның  келешекке  сенімі  мол  болды.  Аңсаған  арманын  өзі  орындай 
алмаса, болашақ жастар орындайды деп білді. 
«Біз болмасақ сіз барсыз, 
Үміт еткен достарым, 
Сендерге бердім батамды!»-деп, ол өз халқының келешек ұрпақтарына сеніп кеткен 
еді. Міне, сол ұрпақ Ыбырай арманының жүзеге асқанын бұл күнде айқын көріп отыр. 
Ыбырай Алтынсарин 1889 жылғы 17 шілдеде, Қостанай қаласынан үш шақырымдай 
жердегі «Инспектор көлінің» жағасында салынған өзінің үйінде, қырық сегіз жасқа толуына 
үш ай жəне үш күн қалғанда дүниеден өтті. 
Туған халқының талантты перзенті ұлтының рухани мақтанышы, тұңғыш ағартушы-
педагогі  Ы.Алтынсарин  қазақ  халқының  мəдениеті  мен  тарихының  алтын  қорына  үлес 
қосумен қатар өзінен кейінгі ұрпаққа сарқылмас бай мұра қалдырды. 
Ыбырай шығармашылығы – қазақ балалар жазба əдебиетінің қалыптасуындағы ше-
шуші негіз. Ы.Алтынсарин – қазақтың ұлттық даму тарихының ұлы тұлғасы. 
 
ИБРАЙ АЛТЫНСАРИН КАК ОСНОВОПОЛОЖНИК  
НОВОЙ КАЗАХСКОЙ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 
 
Сарсенбаева Ж.К. 
Гимназия имени С.Мауленова 
 
 
У каждого большого и малого народа есть свои великие люди, ведущие его по пути 
исторического  прогресса,  имена  которых  с  благоговением  повторяет  каждое  поколение. 
Одним  из  таких  представителей  казахского  народа  был  Ибрай  Алтынсарин,  чье  имя не-
разрывно связано с борьбой казахского народа за светлое будущее, за свое культурное и 
экономическое  состояние.  Вместе  со  своими  современниками,  поэтами-мыслителями  и 
общественными деятелями Чоканом Валихановым и Абаем Кунанбаевым, он сыграл ве-

127 
 
дущую  роль  в  становлении  и  развитии  новой  казахской  культуры  демократического  на-
правления.  Неоценимо  его  значение  в  разносторонней  творческой  и  общественно-поли-
тической  деятельности  казахского  народа.  В  нем  счастливо  сочетались  вдохновенный 
дар художника слова – оратора и неиссякаемая энергия общественного деятеля.  
Он писатель, поэт – просветитель, деятель культуры, переводчик художественных 
произведений,  публицист,  лингвист,  автор  учебников.  Вся  его  творческая  деятельность 
была  направлена  на  осуществление  одной  цели – просветительских  идей.  Он  является 
глашатаем дружбы народов вообще, русским и казахскими народами в особенности. 
Оставивший  после  себя  будущему  поколению  бессмертное  наследие,  Ибрай 
Алтынсарин навсегда занял почетное место в истории казахской художественной литера-
туры. Он стал одним из основоположников ее нового демократического направления, за-
чинателем казахской детской литературы. 
 Жизнь и деятельность Ибрая Алтынсарина – яркий пример могучего воздействия – 
Пушкина,  Белинского,  Гоголя,  Лермонтова,  Чернышевского,  Крылова  на  возникновение 
демократического направления в литературно- общественной мысли Казахстана. Однако 
влияние русской литературы не подавило самобытности тех, кто воспринимал ее идейное 
богатство, а помогало появлению национальных деятелей, формированию у них общест-
венного самосознания. Он смотрел на русскую демократическую культуру как на творчес-
кую школу, находил в ней ответы на волнующие его вопросы, она была неисчерпаемым 
источником,  духовной  пищей  для  талантливого  казахского  демократа-просветителя.  По-
этический дар и демократическая направленность будущего просветителя обнаружились 
еще в школьные годы. 
Ибрай с юных лет слагал песни, отличавшиеся остроумием, меткими сравнениями 
и доброжелательностью. Они часто достигали цели – мирили ссорившихся, успокаивали 
обиженных,  способствовали  установлению  взаимопонимания,  родственных  и  добросо-
седских отношений. Еще в 70-х годах ХIХ века Алтынсарин положил начало новой казах-
ской художественной литературе. В 1868 году он написал первые прозаические и этногра-
фические произведения: «Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбург-
ского ведомства» и «Очерки обычаев при похоронах и поминках у киргизов Оренбургского 
ведомства»,  где  показал  настоящую,  реальную  жизнь,  быт  и  обычаи  казахского  народа 
того времени. 
Поставив  цель – создать  первую  литературную  хрестоматию  на  казахском  языке, 
Ибрай Алтынсарин взялся написать ее, ибо до него никто из казахских поэтов не писал ни 
таких  стихотворений,  ни  таких  басен,  ни  таких  коротеньких  рассказов,  которые  требова-
лись  для  общеобразовательной  книги,  как  указывается  в  предисловии  «Киргизской  хре-
стоматии» 1879 года. Просветитель учитывал необходимость, во-первых, сделать книгу, 
пригодную не только для детей школьного возраста, но и для взрослых читателей; во-вто-
рых, подобрать для книги такие материалы, которые были бы понятны и доступны именно 
казахскому читателю, не знакомому ни с жизнью больших городов, ни с рядом особеннос-
тей русской и западноевропейской жизни. Таких готовых материалов, за исключением не-
большого числа фольклорных произведений, в то время еще не было. 
Составленная Ибраем Алтынсариным «Киргизская хрестоматия» имела 4 раздела: 
1.  Стихотворения, детские рассказы и сказки, образцы писем учащихся к родным. 
2.  Рассказы для взрослых людей. 
3.  Образцы устного творчества. 
4.  Пословицы и поговорки. 
Подбор  материала  для  «Хрестоматии»  потребовал  от  ее  составителя  и  автора 
огромного труда.  
Ибрай Алтынсарин создал более 115 больших и малых произведений вместе с пе-
реводами, не считая учебно-методических трудов и писем, докладных записок, которые, 
несомненно,  имеют  научно-практическое  значение.  Среди  его  художественных  произве-
дений  в  настоящее  время  опубликовано 21 стихотворение, 47 рассказов, 8 басен  и 11 
образцов  казахского  фольклора,  преимущественно  сказок,  записанных  и  литературно 
обработанных  им.  Даты  написания  многих  из  них,  исключая  отдельные,  точно  не-
известны, но, судя по отображенному укладу жизни и по содержанию их, можно сказать, 
что его основные поэтические произведения написаны в 1861-1886 годы.  
Это  период,  когда  новые  реформы – «Положение»  царского  правительства  по 
управлению казахским степным краем – начали внедряться в казахских степях. В то вре-
мя  культурное  общение  передовых  представителей  русского  народа  с  казахским  приоб-
рело довольно широкий характер. Такие деятели русской культуры и литературы, как В.В. 
Радлов,  Г.Н.  Потанин,  А.Е.  Алекторов,  А.Н.  Веселовский,  П.М.  Мелиоранский,  А.В.Ва-
сильев, А.Н. Затаевич и другие ученые и писатели, посвящали свои труды истории, жизни 

128 
 
и быту казахского народа. Эти первые собиратели казахских сказок, легенд, загадок, по-
словиц,  песен,  авторы  первых  статей  и  очерков  об  истории  казахского  народа  показали 
пример  казахским  демократам,  общественным  деятелям,  как  исследовать  и  освещать 
жизнь и быт родного народа. Чем оказали казахскому народу неоценимую помощь в со-
хранении замечательного культурного наследия. 
Тематический  обзор  произведений  Ибрая  Алтынсарина  позволяет  сделать  вывод, 
что труды носят не описательный, а четко выраженный воспитательный характер в духе 
идей просветительства и гуманизма. Разбор этих произведений свидетельствует не толь-
ко о жанровом разнообразии, но и показывает их автора как одного из создателей кАзах-
ского литературного языка. Не скорбь, тоска, безысходная печаль и разочарование звучат 
в произведениях Алтынсарина, а призывы к действию, к борьбе, поощрение предприим-
чивости, энергии, стремления к знаниям. Ибрай Алтынсарин рассматривал великую роль 
поэзии в жизни общества, в его прогрессивном движении. Поэтому он поставил свои про-
изведения на службу народа. Его поэзия призывала к прогрессу, к усвоению знаний, рато-
вала  за  новое.  Реалистическая  поэзия  Алтынсарина,  целеустремленная  и  одухотворен-
ная  высокими  идеалами,  понятными  и  близкими  трудящимся,  была  доходчивее,  чем 
скорбные причитания реакционных поэтов, проникнутые неверием в народные силы, па-
ническим  ужасом  перед  новыми  отношениями,  вторгшимися  в  патриархально-феодаль-
ный быт. 
Пропагандируя  в  народе  своими  рассказами  и  стихотворениями  передовые  демо-
кратические  взгляды,  он  мечтал  повлиять  на  патриархальную  действительность,  напра-
вить энергию молодежи на борьбу с ней. Молодежи, школьникам адресовано его стихот-
ворение «Посвящение». 
Знаний увидев свет, 
Дети, в школу идите! 
В памяти крепко, навек 
Прочитанное сохраните. 
 
Дело пойдет успешно, 
Радости будет – вдвойне… 
Знайте – неграмотный бродит, 
Словно слепой во тьме... 
Стихотворение сыграло большую роль в воспитании и сознании подрастающего по-
коления. Оно быстро облетело казахскую степь, дойдя до самых отдаленных районов и 
аулов, способствуя привлечению казахских детей в школу. Выступая глашатаем передо-
вой  культуры,  Ибрай  Алтынсарин  особое  внимание  уделял  формированию  у  молодежи 
интереса к науке, любви к труду, призывал ее служить народу, развивал в ней чувства че-
ловеколюбия и справедливости.  
Воспевая пользу знаний, науки, техники, он подчеркивал огромные преимущества, 
которые дает прогресс обществу. Любое стихотворение Ибрая Алтынсарина – наглядное 
доказательство его непоколебимой веры в будущее. В своем «Посвящении» он доказал, 
что образованному человеку легче осваивать тот или иной вид технического и производ-
ственного процесса: 
Строит дивные дворцы 
Умный знающий народ. 
Сильный знанием своим, 
Он уверенно живет. 
Он рисует замечательную картину результатов технических и научных достижений 
у передовых народов: им известны телеграф, электричество, энергия пара, которые при-
водят в движение поезда и пароходы. 
Ибрай  Алтынсарин  убеждал,  что,  если  казахская  молодежь  всерьез  возьмется  за 
овладение  наукой  и  техникой,  она  сможет  освоить  и  применить  ее  достижения.  Он  спе-
циально обращается к юношеству с призывом: 
Молодежь! Мои друзья! 
Зелень свежая полей! 
Сверстников своих догнать 
Постарайтесь поскорей… 
 
То, что сделать не смогли 
Мы – седые старики, 
Вы теперь должны достичь, 
Вы – грядущего ростки! 

129 
 
Ибрай  Алтынсарин  сознавал,  что  от  подрастающего  поколения  зависит  будущее 
общества,  глубоко  верил  в  молодежь.  Поэтому  свое  стихотворение  «Народы,  обладаю-
щие знанием» он заканчивает обращением к юношеству: 
Мы в невежестве глухом 
Бородами обросли. 
Для народа своего 
Мало пользы принесли 
 
Пусть пословица живет 
В каждой ясной голове: 
«Честь джигита, красота 
В совершенстве, мастерстве…» 
 
Уповаю лишь на вас, 
Радость в сердце затаив, 
Так примите в добрый час 
Пожелания мои. 
Будучи педагогом, Алтынсарин создал цикл стихов, известных как наставительные 
песни, которые адресует молодежи, давая ей различные полезные в жизни советы, обра-
щая внимание на положительные и отрицательные проявления человеческих характеров: 
Дурной человек не может 
Хороший совет принять. 
Дурной человек лишь может 
Мерзко и глупо болтать. 
В неблаговидном поступке 
Признаться не в силах он. 
Короткая жизнь бесполезно 
Пройдет у него как сон. 
Значительное место в творчестве Ибрая Алтысарина занимают произведения, про-
никнутые высокими чувствами – патриотизмом, гуманизмом, уважением к братским наро-
дам.  Это – стихи  «Наставление», «Не  дружи  с  воровством,  бедняк»,»Ой,  джигиты!», 
«Друзья  мои!», «Дурной  человек», «Когда  сородичи  делаются  чужими»  и  прозаические 
«Чувство жалости сильнее боли», «Чистый родник», «Мудрый судья» и другие, в которых 
ярко выражены писательский и поэтический талант Ибря Алтынсарина.  
Страстный пропагандист идеи дружбы народов, Алтынсарин раскрыл ее в стихотво-
рении «Наставление»: 
Живущие всюду народы для радости сотворены, 
Всех ласково греет солнце, всем светят лучи луны. 
Особо рожденных не было и нет на этой земле, 
Мы друг перед другом с детства во всем должны быть равны. 
Воспевая  братство,  призывая  к  единству  во  имя  достижения  прогресса,  поэт-про-
светитель мечтал о благополучии своего народа: 
Когда в народе дружбы нет – 
Благополучию не быть. 
Его на ряд коротких лет 
Никто не может закрепить. 
Ибрай  Алтынсарин  был  не  только  поэтом-просветителем,  но  и  одним  из  родона-
чальников  казахской  прозы.  Его  рассказы  и  сказки – первые  произведения  в  казахской 
литературе,  так  же,  как  и  стихи,  имели  точное  целевое  назначение.  Они  писались  для 
учащейся  молодежи  в  качестве  художественно-иллюстративного  материала  к  «Киргиз-
ской хрестоматии». Этим определялись тематика, содержание, размеры алтынсаринских 
рассказов. Их язык сочный и ясный. Все они носят нравоучительный характер, наглядно 
показывая « что такое хорошо и что такое плохо». Алтынсарин выступает и как певец род-
ной природы. В стихотворениях «Река», «Лето» и других он рисует природу Казахстана во 
всем  ее  великолепии,  с  той  непосредственностью  и  глубиной,  которые  доступны  только 
талантливому мастеру. Эти поэтические творения поэта воспитывают у молодежи любовь 
к приволью казахских степей, которым нет конца и края, к красотам родного края, форми-
руют чувство патриотической гордости.  
Заботясь о воспитании у молодежи любви к родине, Ибрай Алтынсарин посвящает 
этой теме и некоторые рассказы «Кара-батыр», «Жанибек-батыр», «Кобланды», «Каракы-
лыш» и др. Ибрай Алтысарин знакомит своих юных читателей и с традиционными казах-
скими обычаями.  
Особое внимание Алтынсарин уделял собиранию и изучению казахского фолькло-
ра, которым сам интересовался с самых различных точек зрения – и как учитель, и как пи-

130 
 
сатель. Из бесценных сокровищ богатейшей казахской устной литературы Ибрай Алтын-
сарин  особо  выделял  казахские  пословицы  и  поговорки,  и,  отобрав  из  них  те,  которые 
имели воспитательное значение, умело использовал в своем творчестве. Он решительно 
выступал против утверждения, что фольклор интересен лишь как памятник старины, и на-
против,  подчеркивал  его  огромное  политическое  и  общественное  значение.  При  непо-
средственном  участии  Ибрая  Алтынсарина  было  собрано  много  фольклорных  материа-
лов – героический эпос «Ертаргын», « Кобланды»; рассказы «Кара-батыр», «Жанибек-ба-
тыр», «Каракылыш» и сказания о других батырах, защищавших независимость казахского 
народа; сказки «Алтын Айдар», «Тазшабала».  
Из сокровищницы казахского народного творчества Ибрай Алтынсарин отбирал те 
предания,  сказки,  поучения,  песни  и  пословицы,  которые  отвечали  морально-воспита-
тельным целям, поставленным перед ним первой книгой для детского чтения, и ввел их в 
«Киргизскую хрестоматию». 
Ибрай Алтынсарин не ограничивался одним лишь сбором и публикацией фольклор-
ных материалов. Глубоко изучив памятники казахского устного творчества, он использо-
вал их идейное и лексическое богатство в собственном литературном творчестве. 
В сокровищницу казахской культуры вошли замечательные переводы Алтынсарина. 
Он перевел ряд произведений русских писателей- просветителей для своей «Киргизской 
хрестоматии»,  которая  предназначалась  как  учебник  для  учащихся  вновь  организуемых 
русско-казахских школ. Для нее были переведены на казахский язык и опубликованы бас-
ни И.А. Крылова – «Ворона и Лисица», «Пустынник и Медведь», «Колосья», «Стрекоза и 
Муравей», «Добрая  Лисица»;  рассказы  Л.Н.Толстого – «Наблюдательность»,«Китайская 
царевна  Цилинши», «Визирь  Абдул», «Царь  и  Рубашка», «Три  вора», «Праведный 
судья», «Крестьянин и Стражник», «Петр I и Мужик», «Садовник и сыновья», « Два това-
рища», «Попала  Лисица  в  колодец», «Злу  Добро», «Верное  средство  разбогатеть»;  из 
книги К.Д.Ушинского; из произведений И.И.Паульсона и В.И.Даля. Переводил И.Алтынса-
рин  также  отдельные  четверостишья  из  стихотворений  А.С.Пушкина,  М.Ю.Лермонтова, 
Н.А.Некрасова, отрывки из произведений М.Е.Салтыкова-Щедрина и других. Переводы (в 
особенности басни) положили начало новому жанру в казахской художественной литера-
туре в целом. Басня – жанр наиболее народный и древний, равно понятный и близкий как 
взрослым, так и детям. 
Обращение  Ибрая  Алтынсарина  к  крыловским  басням  далеко  не  случайно.  Более 
того, оно глубоко закономерно, ибо в них Ибрай Алтынсарин видел могучее средство вос-
питания подрастающего поколения. Как педагог он особенно ценил басню за ее лаконизм, 
легко запоминающуюся форму изложения определенной мысли. Ибрай Алтынсарин брал 
лишь те басни, которые были близки казахскому читателю. Он переводил басни И.А. Кры-
лова как учебные пособия для детей, учитывая воспитательное значение басен. Перево-
ды Алтынсарина на казахский язык произведений Л.Н. Толстого, И.А. Крылова, К.Д.Ушин-
ского и других выдающихся мастеров слова позволили сделать их творчество достояни-
ем казахских читателей, ввели их в сокровищницу казахской культуры. Это дает основа-
ние говорить, что Ибрай Алтынсарин является первым распространителем демократичес-
ких  и  прогрессивных  идей  русских  писателей-просветителей  в  казахской  степи,  которые 
явились путеводной звездой для формирования новой казахской художественной литера-
туры  демократического  направления.  Большинство  переводных  произведений  Ибрая 
Алтынсарина вышли за рамки переводной литературы и воспринимаются как оригиналь-
ные. К числу таковых следует отнести «Спор животных», «Чистый родник», «Мудрец Лук-
пан», «Счастливый  человек», «Мудрый  судья», «Глупый  друг», «Отец  и  сын», «Польза 
знания», «Чувство жалости сильнее боли»» и др. 
Из  истории  известно,  что  бессмертны  лишь  те  литературные  произведения,  кото-
рые правдиво и высокохудожественно изображают жизнь человека и человечества, язык 
которых  адекватен  их  содержанию  и  отличается  простотой,  точностью  и  образностью. 
Произведения Ибрая Алтынсарина отвечают этим высоким требованиям, поэтому-то они 
так ценны, жизненны и пользуются заслуженной известностью. 
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: