БИЛЛИНГВИЗМ И КРОССКУЛЬТУРНОЕ ВОСПИТАНИЕ

39 
 
Знание сохраните. 
На  формирование  многогранного  мировоззрения  выдающегося  просветителя  по-
влияли также российские деятели – его современники, как Н.И.Ильинский, бывший дирек-
тор Казанской учительской семинарии, В.В.Катаринский, инспектор татарских, башкирских 
и казахских школ Оренбургского укрепления. «Я постоянно имел к нему самое искреннее 
расположение, – писал Ильминский, – особенно ценил я в нём живую люб ознательность 
и постоянную мысль о необходимости образования для казахов». Алтынсарин, сознавая 
важность приобщения казахского народа к русской культуре, писал: «Молодое поколение 
киргизов будет смотреть на язык и русскую грамоту как на язык культуры и знаний: при-
страстится к ним и будет развиваться в русском более или менее, духе…. Стараюсь все-
ми силами, чтобы подействовать ещё на их нравственность, чтобы они впоследствии не 
были взяточниками». Он внёс много нового и ценного в казахскую литературу, поднял на 
новую ступень. Он был борцом за прогрессивное развитие родного народа, за дружбу ка-
захского и русского народа. Он приступает к составлению учебных пособий для учащихся 
русско-казахских  школ  ещё  до  своего  назначения  на  должность  инспектора.  И.Алтынса-
рин потратил около трёх лет на разработку алфавита на основе русской графики, считая 
необходимым  полностью  сохранить  состав  русского  алфавита  для  создания  книг  на  ка-
захском языке. 
Во время 10-летнего пребывания инспектором И.Алтынсарин способствовал откры-
тию в Тургайской области 4-х двухклассных центральных русско-киргизских училищ, одно-
го ремесленного училища, пяти волостных школ, двух училищ для детей русского поселе-
ния.  С  именем  Алтынсарина  связано  и  начало  женского  образования  в  Казахстане.  Так 
благодаря его стараниям в г. Иргизе открылась специальная школа для казахских дево-
чек с интернатом. Это явилось большим событием в жизни казахского народа. В школах и 
училищах, открытых Алтынсариным, учились А.Байтурсынов – один из ярчайших предста-
вителей  казахской  интеллигенции  начала  ХХ  века,  блестящий  литератор,  поэт,  критик, 
прозаик,  педагог  и  лингвист,  М.Дулатов,  принадлежавший  к  той  плеяде  деятелей  казах-
ской интеллигенции, которая пробудила политическое сознание народа, внушала ему не-
обходимость приобщения к общечеловеческим ценностям, С.Кубеев был его способным 
учеником и по его совету поступил в педагогический класс Кустанайской школы, подобно 
своему учителю он сочетал педагогическую деятельность с литературным трудом. 
В  числе  учебных  заведений,  основанных  великим  просветителем,  была  и  первая 
двухклассная  русско-киргизская  школа  г.Кустаная,  которая  открылась  в 1884 году,  а  до 
этого времени находившаяся в г.Троицке. «Троицкая школа теперь окончательно встала 
на ноги, дела идут отлично,… а между тем для неё строится в Николаевске новое здание, 
куда  к  началу  будущего  учебного  года  она  будет  переведена…»,  писал  Алтынсарин 
В.В.Катаринскому. Впоследствии школа претерпела ряд преобразований, после револю-
ции  она  называлась  школой-коммуной,  а  ныне  это  школа-интернат  им.И.Алтынсарина. 
Здание того времени не сохранилось и на этом месте сейчас находится новый школьный 
корпус.  Открывая  школы  на  русском  и  казахском  языках,  он  мечтал  видеть  свой  народ 
просвещенным. «Народ  казахский  сам  по  себе  представляет  благодатную  почву  для 
образования», – писал он. 
В  историю  казахской  культуры  имя  Алтынсарина  вписано  не  только  как  педагога-
просветителя, но и как писателя, учёного-этнографа. Великий Омар Хайям сказал: «Если 
человек велик и могущ, то он велик и могущ вечно». В подтверждение этого можно ска-
зать, что великий сын казахского народа И.Алтынсарин и сегодня современен, его педаго-
гические идеи актуальны и на сегодняшний день. 
 
…Богат скотом ты. Но как дым пройдут, 
Твои богатства, если грянет джут. 
Ученому же не страшен джут любой: 
Его богатства с каждым днём растут… 
Скакун, идущий шагом, свеж всегда,- 
Так знанье не стареет никогда 
А неучу, попавшему в беду 
Помочь не может сам Кыдыр-ата… 
Давайте ж, дети, учиться пойдём, 
И знания светлые нити навек 
В свою благодарную память вплетём!  

40 
 
Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ БІЛІМ САЛАСЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЫҚПАЛЫ 
 
 Ермағамбетова Ұ.Т 
С. Мəуленов атындағы гимназия 
 
Ағартушы,  педагог,  жазушы,  этнограф,  фольклоршы,  қоғам  қайраткері  Ыбырай 
(Ибраһим) Мектепті бітіргеннен кейін, 1857-1859 жылдары атасы Балғожа бидің хатшысы 
болды. Кейін Орынбор облыстық басқармасына кіші тілмаштық қызметіне ауысады. 1860 
жылы Алтынсаринге облыстық басқарма Орынбор бекінісінде (Торғайда) қазақ балалары 
үшін  бастауыш  мектеп  ашуды  тапсырады,  сонымен  бірге  оны  осы  мектепке  орыс  тілінің 
мұғалімі етіп белгілейді. 
Осыдан былай Алтынсариннің ағартушылық-мұғалімдік қызметі басталады. Шалғай 
түпкірде  мектеп  ашу  жұмысының  қиыншылықтарына  қарамастан,  орындауға  құлшына 
кірісті.  Ауыл-ауылды  аралап,  халыққа  кəсіптік  білімнің  маңызы  мен  мақсатын  түсіндірді. 
Алтынсариннің  талабы  мен  қадамын  халық  қуаттады.  Халықтан  жиналған  қаражатқа 
мектеп үйін салуды қолға алды. 
Мектеп 1864 жылы 8 қаңтарда ашылды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол 
күні  мектепке 14 бала  жазылды.  Мектеп  жанынан  интернат  ашылды.  Алтынсарин  дүние 
жүзі педагог классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды қазақ дала-
сында  оқу-ағарту  практикасына  енгізген  тұңғыш  педагог  болды. 1860-1879 жылдар  ара-
сында Алтынсарин мұғалімдік, ағартушылық қызметімен қатар басқа да қызметтер атқар-
ды: 1868-1874 жылдары  Орынбор  генерал-губернаторының  арнайы  тапсыруы  бойынша 
төрт рет Торғайдың уездік судьясы, 1876-1879 жылдары Алтынсарин Торғай уездік басты-
ғының аға жəрдемшісі болды.  
Инспекторлық қызметіне кіріскен кезден бастап, Алтынсарин мектептер ашуды қол-
ға алды. Ең алдымен облыс, уез орталықтарында училищелер ашуға шешім қабылдады. 
Содан  кейін  Елек,  Қостанай,  Торғай,  Ырғыз  уездеріне  бір-бірден  екі  кластық  орыс-қазақ 
мектептерін  ашты.  Олардың  бəріне де  кітапханалар  ұйымдастыруға зор мəн  берді. 1888 
жылы 10 сəуірде Омскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан оқытушылар даяр-
лайтын  мұғалімдер  мектебі  ашылды.  Оған  Торғай,  Ырғыз  қалаларындағы  орыс-қырғыз 
училищелерін жақсы бітірген жастар алынды. Алтынсарин қазақ жастары арасынан эконо-
мика салаларына қажетті мамандар əзірлеу ісіне ерекше мəн беріп, қолөнер, ауыл шаруа-
шылығы  училищелерін  ашуға  көп күш  жұмсады. Торғайда  қолөнер  училищесін ұйымдас-
тырды.  Қайтыс  болар  алдында  Қостанайда  ашылғалы  отырған  ауыл  шаруашылығы  учи-
лищесіне  өзінің  иелігіндегі  жерін  беретіні  туралы  өсиет  қалдырды.  Алтынсарин  Ырғызда 
қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының 
тарихындағы  маңызды  оқиға  болды.  Ол  патша  əкімшілігінен  Торғай  облысының  барлық 
уездерінде қыздар училищелерін ұйымдастыруды өтінді. Алайда рұқсат ол қайтыс болған 
соң, екі жыл өткеннен кейін берілді де, Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде жа-
нында интернаттары бар қыздар училищелері ашылды. 
Алтынсарин орыс-қазақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп 
санады.  
Оқыту  əдістерін  жаңа  бағытта  құрды,  оқуға  деген  баланың  ынтасы  мен  қызығушы-
лығын арттыруды көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді. 
Алтынсарин жаңа дəуірдегі қазақ əдебиетінің қалыптасуына қомақты үлес қосты. Ол 
қазақ жастарын, ең алдымен, оқу, өнер-білім, техниканы меңгеруге шақырды. Оқу-білімнің 
тек ізденіс, еңбекпен табылатынына мəн берді. Бұған инемен құдық қазғандай ыждаһатты-
лық, талап пен сабырлылық қажет екенін ескертеді. Ал оқымаған надандарды ақын аз ға-
на сөзбен сынап, олардың ақ, қараны айырмайтын көрсоқыр екенін айтады. Оқу білімнің 
пайдасы  қандай,  ол  неге  керек  деген  мəселеге  келгенде,  оның  өмір  үшін,  болашақ  үшін 
қажет  екенін  талдап  көрсетеді.  Жастарды  өнер-білім,  техниканы  игеруге  үндеу  ақынның 
«Өнер-білім бар жұрттар» деген өлеңінде өз жалғасын тапқан.  
Табиғат көріністерін жеке алып, нақты суреттеу Алтынсариннің лирикалық өлеңдері-
нен басталады. Ақын өзінің «Жаз», «Өзен» атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін шеберлік-
пен  сипаттайды.  Күн  мен  Жердің  мейірім-шапағатын  ата-ана  кейпінде,  ал  қызыл,  жасыл 
гүлдерді жас балаға балап көрсетеді. Осы табиғат пен адам өмірін салыстыра, астастыра 
бейнелеу Алтынсариннің қазақ поэзиясына əкелген жаңалығы болып табылады.  
Алтынсариннің əңгімелері қысқа да нұсқа құрылып, мазмұны жағынан ұтымды келе-
ді. Осыған орай оның «Қыпшақ Сейітқұл», «Киіз үй мен ағаш үй» тəрізді новеллаларын тіл-
ге  тиек  етуге  болады.  Бұлармен  үндес  «Аурудан  аяған  күштірек», «Асыл  шөп», «Шеше 
мен бала», «Бай мен жарлы баласы», «Таза бұлақ» т.б. əңгімелері – əсерлі де көркем шы-

41 
 
ғармалар. А.Ушинский, Л.Толстой, И.Крылов, И.Паульсон шығармаларын қазақ тіліне тəр-
жімелеп, қазақ əдебиетінде көркем аударма жанрын қалыптастырды.  
Ұлы орыс халқының ХІХ ғасырда жасалған классикалық мол əдебиеттерімен таныс-
қан Ыбырай Алтынсарин балаларды тəрбиелеуде, оқытуда, олардың ой-санасына қозғау 
салып жетілдіруде өзінің педагогикалық идеясын іске асыру үшін, алдымен балалар əде-
биетін  жасауға  бет  бұрды.  Балалар  əдебиеті  тақырыбына  жазылған  орыс  классиктерінің 
шығармаларын  қазақ  тіліне  аударды,  оларды  жас  ұрпақтарымызға үлгі  етіп  ұсынды. Бұл 
қазақ халқы үшін, əсіресе, оның жас ұрпақ балалары үшін аса игілікті іс, жаңа бастама еді. 
Ы.Алтынсарин  И.Крыловтың  «Егіннің  бастары», «Қарға  мен  түлкі», «Қайырымды 
түлкі»,  Лев  Толстойдан  «Полкан  деген  ит», «Силинші»,  И.И.Дмитриевтен  «Екі  шыбын» 
орыс  хрестоматиясынан,  көбінесе  Паульсонның  хрестоматиясынан  «Тəккаппаршылық», 
«Дүние  қалай  етсең  табылады», «Талаптың  пайдасы», «Үш  ұры», «Алтын  шеттеуік», 
«Аурудан – аяған күштірек», «Əке мен бала», «Білгеннің пайдасы», «Асыл шөп», «Бақша 
ағаштары», «Жаман жолдас», «Мейірімді бала» сияқты көптеген шығармаларды аударды. 
Бұл шығармалардың барлығы да қысқа, мазмұнды, көркем, баланың жас ерекшелігі 
мен білім көлеміне сай, жеңіл, тəрбиелік жағынан шебер құрылған шығармалар. Баланы 
тəрбиелеу  аса  маңызды,  қажетті  əрі  жауапты  мəселе  екенін  айта  келіп,  балалар  кітабы 
тəрбиелеу үшін жасалады, тəрбие жұмысы ұлы мəселе, ол адам қатысуымен ғана шеші-
леді дейді Белинский. Кітап қорқақтық, жасқаншақтық, өзімшіл, такаппаршыл болудан, өті-
рік-өсек айтудан балаларды жиренетін жаман қылықтарға қарсы күрес жүргізетін дəреже-
де жазылсын деген талаптар қойды. 
Ыбырай балалар əдебиетіне тəн көп шығармалар берді. Бұл шығармаларды жазуда 
алдына үлкен мақсаттар қояды. 
«Мен  қазақ  балаларын  ұқыптылыққа,  тазалыққа  отырықшыл  тұрмыстың  артықшы-
лығына үйретудің өзі қазақ даласына тəрбиелік мəні бар жұмыс деп білемін», – дейді. 
Алтынсариннің барлық өлеңдері мен əңгімелерінің мазмұнында негізінен өзі айтқан 
осы идея баяндалып отырады.  
Халықты  жəне  олардың  жас  өрендерін  оқуға,  өнер-білімге  шақыруда  Ыбырайдың 
ұран салып, ту етіп көтергені, əрқашан жаңарып, түрленіп, құлпырып, оқыған сайын сүйсін-
діріп  отыратын,  ескірмейтін  еңбегі: «Кел,  балалар,  оқылық», «Өнер-білім  бар  жұрттар», 
«Əй, достарым», «Əй, жігіттер» деген өлеңдері. 
«Оқысаңыз, балалар, 
Шамнан шырақ жағылар,  
Тілегенің алдыңнан  
Іздемей-ақ табылар.  
Кел, балалар, оқылық,  
Оқығанды көңілге  
Ықыласпен тоқылық!» –  
деп  ұран  салды.  Ыбырай  бұл  өлеңдерінде  алдымен  сауат  ашу,  оқыту  мəселесін  бірінші 
орынға қояды, баланы оқыту барысында тəрбиелеу керектігін түсіндіреді. Оның өлеңдері 
мен əңгімелерінің қай-қайсысы болмасын балаға тəртіпті, үлгілі, өнегелі кісі болуды уағыз-
дайды. Оқыған, мəдениетті азаматтың өмір сүруі де, еңбектенуі де анағұрлым жеңіл жəне 
көңілді болатынын ескертеді. «Өнер – білім бар жұрттар» деген өлеңінде өнер-білім, тех-
никаның пайдасын айта келіп, балаларды, жас өспірімдерді мəдениетті болуға шақырады. 
«Өнер-білім бар жұрттар 
Тастан сарай салғызды.  
Айшылық алыс жерлерден  
Көзіңді ашып-жұмғанша  
Жылдам хабар алғызды», –  
деп радио, телефон, телеграфты айтса,  
«Мың шақырым жерлерге  
Аты жоқ құр арбаны  
Күн жарымда барғызды», –  
деп поезд бен автомашинаны үлгі етіп көрсетті.  
Ғылым,  өнер,  техника  жайларын  сөз  еткенде,  Ыбырай  балалардың  ұғымындағы 
түсініктерден  алыс  кетпейтінін,  өздерінің  күнделікті  естіп,  біліп,  айтып  жүрген  сөздері 
арқылы беруге ұмтылды.  
Бала  тəрбиелеуде  Ыбырай  Алтынсарин  ананың  роліне  ерекше  маңыз  беріп,  оның 
аналық махаббатын, бала өсірудегі үздік қызметін тамаша суреттеген. Баланың алғашқы 
тəрбиесі ананың қолында болатынын айтқан. Өйткені бала ананың бауыр еті, соғып тұр-
ған жүрегі деп бағалаған.  
«Бала, бала, бала деп,  

42 
 
Түнде шошып оянған.  
Түн ұйқысын төрт бөліп,  
Түнде бесік таянған.  
Қаймақты сүттей қалқытқан,  
Суық болса жөргегін,  
Қорғасын оқтай балқытқан.  
Айналасына ас қойып  
Изенді көлдей шалқытқан.  
Қолын қатты тигізбей,  
Кірлі көйлек кигізбей,  
Иісін жұпар аңқытқан».  
Бала тəрбиелеуде бұл ана еңбегін қадірлей білген үздік баға деуге болады. Балаға 
осындай өлеңдерді оқып берсе, ана қадірінің теңдесі жоқ қымбат та қадырлы екенін сонда 
ғана сезіне бастар еді. «Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада» деген сияқты ана 
еңбегін қадірлемеу, сыйламау болмас та еді. 
Ата-анасын сыйламайтын бала ол жолдасына да, қоғамға да ешқандай дұрыс қыз-
мет ете алмайды. Өзін əлпештеп өсірген адамға немқұрайды қараудан, анаға опасыздық 
етуден  ауыр  қылмыс  жоқ. «Мақтасақ  əйелді  мақтайық  та,  құрметтейік  те  əйелді.  Əйел – 
ана,  барлық  қиындықты  жеңетін,  сарқылмайтын  күш,  көзді  бұлақ  емес  пе...»  деп  совет 
əдебиетінің негізін салған М.Горький ана қадірін данышпандықпен таныта білген.  
Ал «Ананың сүюі» деген өлеңі бала жанын тебірентерліктей мұнан да күшті, мұнан 
да əсерлірек жазылған. 
«Кім сендерді, балалар, сүйетұғын,  
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын.  
Түн ұйқысын, төрт бөліп кірпік қақпай,  
Шешең байғұс дамылсыз жүре тұғын!  
Кім сендерді сағынар шетке кетсең,  
Ғылым іздеп, тез қайтпай көпке кетсең.  
Ұмытпа ең кемінде жұлдыз сайын,  
Хат жазып тұр төбесі көкке жетсін!» –  
деп ана қадірін аяққа бастырмауға үндейді.  
Ана жүрегі, ананың аялы алақаны қашан да құдіретті екенін естен қалғысыздай етіп 
жадында сақтауды міндеттейді.  
«Кім сағынар сендерді келгеніңше,  
Құлындарын көзімен көргенінше.  
Сендер қайтып келгенше адам болып,  
Еш арманым болмас еді өле-өлгенше!».  
Əдебиет адам тану құралы дейміз ғой. Ыбырай Алтынсарин ана құдіретін, ана бей-
несін  жас  өспірімдерге  əдебиет  арқылы  танытып  отыр.  Бұл  жолдар  баланы  ананың  жан 
дүниесіне үңілтеді. Мұнда аналық мейірімнен туған аналық қасиеттің молдығын, асылды-
ғын балаларға ұғындыру мақсаты көзделген. Ата-ананы сыйлай білген бала, оның қадір-
қасиетін  түсінген  бала  басқаның  да  қадір-қасиетін  өз  ата-анасындай  құрметтей  алатын 
боп өседі. Ыбырай Алтынсариннің балаларға арналған шығармалары да тəрбие жұмысы-
на бағытталған. 
Ы.Алтынсарин  шығармашылығының  басты  мəселесі – балаларды  ұқыптылыққа, 
мейірімділікке, əдептілікке үйрету. Осы идеяның бəрі де баланы оқыту, үйрету, тəрбиелеу 
процесі арқылы іске асатынын Ыбырай дұрыс түсінген, дұрыс шешкен...  
Ыбырай ата шығармаларының барлығы да көркем, тілі шебер жазылған. Оны қара-
пайым,  халықтық  тілімен  бейнелеген.  Сол  тақырыптарға  орай  мазмұны  ықшам,  оқиғасы 
қысқа, əрі жеңіл, əрі қызықты болып келеді. Нысанаға дəл тиетін ойларды тұжырып айта-
ды, бос сөзділік, артық суреттемелер жоқ. 
Қорыта айтқанда, балаларға арналған көркем əдебиет – Ыбырай Алтынсарин жаз-
ғандай  жас  өспірімдерді  өскелең  мəдениетке  жетелейтіндей  өмір  оқулығы,  сарқылмас 
алтын қазынасы.  
 
 
  

43 
 
ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ  
ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРҒА БАҒЫТТАП ОҚЫТУ 
 
Елемесова Р. Т 
Қостанай қ №16 орта мектеп ММ 
 
«Мектеп – қазақтарға білім берудің басты тұтқасы... Үміт – мектепте, қазақ халқының 
келешегі мектеппен байланысты.» 
«Халық мектептері үшін ең керектісі оқытушы. Тамаша жақсы педагогика құралдары да, 
ең  жақсы  өкімет  бұйрықтары  да,  əбден  мұқият  түрде  жүргізілген  инспекторлар  бақылауы  да 
оқытушыға тең келе алмайды. Сондықтан да мен жақсы оқытушыны дүниедегі заттың бəрінен 
де қымбат көремін».  
Ы. Алтынсарин 
 
Оқыту процесіне соңғы кездері жаңа жобалар мен озық технолоиялар енгізіліп жа-
тыр.  Оның  мəні – тұлғаны  өзінің  əрекеттеріне  талдау  жасауға,өзі  үшін  маңызды  мəселе-
лерді анықтай алуға жəне шешу жолдарын таба білуге бағыттау. Осы орайда Д.Дьюи фи-
лософиясының идеясын айтар болсақ, яғни өмірлік тəжірибеге негізделген өз білімін оқу-
шының  да,  оқытушының  да  пайдалана  білуі  жүзеге  асырылады.  Сондықтан  жаңа  үрдісті 
тəжірибеге енгізуде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмай, оның фило-
софиясын ұғыну маңызды шарт. Өйткені оқытудағы басты мақсат – алдындағы оқушылар-
ға таза білімнің өзін бере білу емес, бүгінгі алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай қол-
дана білуге үйрету.  
Осыған  сəйкес  оқыту  мазмұны  құндылықтық,  танымдық,  əрекеттік-  шығармашылық 
жəне тұлғалық қызметтерді қамтиды: 
- құндылықтық қызмет: тұлға үшін мəнді бағдар жүйесін, өзіндік даму траекториясын 
таңдап алуы; 
- танымдық қызмет: тұлғаның рухани дамуының негізі ретінде ұлттық мəдениет, дəс-
түр, жан-жақты ғылыми білімдерін игеруі; 
- əрекеттік-шығармашылық қызмет: тұлғаның оқу, еңбек ету, ғылыми, көркемдік жə-
не басқа да əрекет түрлерінде өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруы, шығармашылық қабілетін 
қалыптастыру жəне дамытуы; 
- тұлғалық қызмет: өзіндік санаға бағытталған рефлексиялық қабілетті дамыту арқы-
лы өзінің өмірлік мұратын дұрыс қалыптастыруды қамтамасыз етуі.  
Ұлттық тəрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, 
ата  тарихын,  төл  мəдениетін  жəне  ұлттық  салт-дəстүрлерді  меңгеруі  негізінде  қалыпта-
суын айтамыз 
Ұлттық мəдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда ұлттық мəде-
ни құндылықтар – белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тəн зат, адами қадір-қасиет, яғни халық 
ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани жəне материалдық құндылықтар. 
Адамдардың  бойында  қалыптасқан  имандылық  қадір-қасиеттер  рухани  құндылық-
тарға,  ал  адамдардың  қолымен  жасалған  тұтыну  заттары  мен  кəсібі  материалды  құнды-
лықтарға жатады. 
Өзімізді өзіміз бағалай білуге бет бұру – ұлттық байлығымызды игеру, ұлттық сана-
мызды дамыту. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне енгізу арқылы ұлттың тұ-
нып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусын-
датып, отбасында да, мектепте де ұлтжандалылық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, 
өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тəрбиелеп шығару. 
Өз  ұлтын  қадірлеп-қастерлеген,  ұлт  қадірін  білген  азаматтың  бірі  Ж.Аймауытов: 
«Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын.Оны үзе алмаймын.Үзу қолымнан келмей-
ді» – дейді. Сырым Датұлы: «Мен ағайынды екеумін: бірі -өзім, екіншісі-халқым» – дейді. 
Қазақ халқының осындай дəріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық руха-
ни жəне материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне, ке-
лешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тəрбиелеуге неге қолданбасқа?  
Қоғамдағы адамдар жасаған рухани, материалдық, мəдени құндылықтардың алма-
суы оқыту процесі арқылы жүзеге асырылады. Соның ішінде сын тұрғысынан ойлау жоба-
сы арқылы оқыту – саналы процесс екенін айтқым келеді. Интеллектуалдық деңгейі жоға-
ры тұлғаны қалыптастыру үшін, оны оқытып қана қою жеткіліксіз. Оны тұлға ретінде жан – 
жақты дамытуға қолайлы, оқытудың шығармашылық түрін жасау қажет, яғни шығармашы-
лық  оқу  əрекетін  туғызу  қажет.  Бұл  баланы,  берілген  оқу  материалын  жаттап  алу  ғана 
емес, керісінше өз бетімен білім алу үшін ізденуге үйретеді. 
Жеке тұлғаны ұлттық тəрбие арқылы дамыта отырып, нақты əрекет арқылы оқытуда 
төмендегі құндылықтардың болуы қажет: 

44 
 
- белсенді қарым-қатынас: оқушы мен мұғалімнің əрбір мəселеде өз көзқарастарын 
білдіріп отыруы; 
- индивидтік: мұғалімнің əр жеке оқушының ерекшелігін дамытуы, қоғам алдындағы 
жауапкершілігінің болуы; 
-  өзіндік  тəртіп:  өзіндік  бақылау  мен  бағалауды,  шешім  қабылдауды  үйрену  жəне 
оны дамыту; 
- шыдамдылық: əр түрлі пікірлерді қабылдай алу, бір-бірінің пікірлері мен ерекшелік-
терін құрметтеу, қабылдау. 
Ыбырай Алтынсариннің көзқарастарынан бүкілəлемдік тəлім-тəрбиенің алатын дің-
гегі гуманистік көзқарас, яғни шəкіртке жылы жүректі болу, мұғалім мен оқушы арасындағы 
ынтымақтастық  принциптерінің  көрініс  тапқанын  байқаймыз.  Мысалы,  өзінің  екі  класстық 
мектептердің  меңгерушісіне  жазған  нұсқау  хатында  ол  «Егер  балалар  бірдемені  түсін-
бейтін болса, онда оқытушы оларды кінəлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмаған өзін кі-
нəлау тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі 
керек, əрбір нəрсені де ықыласпен түсінікті етіп түсіндіру керек, орынсыз терминдерді қол-
данбау керек, мұндай сөздер оқушыларға түсініксіз болады да, жалықтырып жібереді...» 
«Адам  мен  адамның  бір-бірімен  араласу,өзара  қарым-қатынасында  ғана  адамның 
адамдығы өзі үшін де,өзгелер үшін де ашылады», – дейді философ М.М.Бахтин. Оның пі-
кірінше, диалог тұлғаны қалыптастырудың құралы ғана емес, оның адамдық болмысын да 
көрсетеді.  Тұлғаның  белсенділігі,өзін-өзі  дамытып  отыруға  ұмтылуы  өзгелерден  бөлек 
жағдайда  емес,  өзге  адамдармен  диалогтық  қатынастарға  түсу  кезінде  жүзеге  асырыла-
ды.  Бірлескен  қарым-қатынас  негізінде  оқушы-оқушы,  мұғалім-мұғалім,  оқушы-мұғалім 
арасында  өзара  құрметтеу,  мойындау,  түсіне  білу  жəне  сыйластық  əрекеттері  пайда  бо-
лып, толеранттық пен мейірімділік көзқарастары қалыптасады.  
Сонымен бірге сыни ойлау арқылы тұлға бойында рефлексиялық сапаларды қалып-
тастыру. Рефлексиялық сапа дегеніміз білім мен тəрбиені өзіндік сана арқылы қабылдап, 
тұлғаның рухани дамуы, ғылыми ақпараттарды игеруі болып табылады. 
Оқушы  бойында  рефлексиялық  сапалардың  қалыптасуы  білім  беруді  ізгілендірудің 
нəтижесі болып табылады. Оқушының өзін тану үшін жəне өмірлік проблемаларын шешу-
дің  бірден-бір  тəсілі – рефлексиялық  басқаруды  жүргізе  алуы.  Ол  үшін  төмендегі  басты 
ерекшеліктерді дағдыға айналдыруың маңызы зор: 
-  өз  тəжірибесін  пайдалана  отырып,  жаңа  білім  арқылы  дүниеге  өзіндік  түсінік  пен 
танымды қалыптастыру; 
- өзге адамдардың ұсынатын идеяларына конструктивтік көзқараспен қарай алу; 
-  өзіне  қарама-қарсы  идеяларды  жоққа  шығаруға  емес,  түсінуге  ұмтылу,  одан  өзі 
үшін нəтиже шығару; 
- өз біліміндегі олқылықтарын көре білу жəне оны жоюдың жолдарын табу. 
Рефлексиялық əрекеттер барысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік шешім 
қабылдауға жағдай туғызылады. Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту, тəрбиелеу, өз əрекеттерін 
ұйымдастыру мүмкіндігін алады. Өз ерекшелігі мен деңгейін таниды. 
Сонымен бірге оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру мұғалім тарапынан əр оқу-
шының өзіндік жақын даму аймағында дербес қабілетін дамытуға түрткі болу, оларды оқы-
ту мен оқу құндылықтары жүретін практикалық əрекеттерге баулу, баланың қолынан келе-
тін істерін қолдау арқылы қиын проблемаларын шешуге көмектесу болып табылады. 
Оқушы тұлғасына шоғырланған білім берудің мəні неде? 
1.Оқушы  тұлғасына  шоғырланған  білім  беру – адамның  қалыптасуы,  тұлғаның  өз 
мəдениетінің субьектісі болуына көмектесу, шығармашылық өмірге үйрету. 
2.Оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру сырттан келетін тəрбиелеу емес, адам 
бойынан адамдықты табу, оны қолдау жəне дамыту негізінде өзін-өзі реттеуге, тəрбиелеу-
ге əкеледі. Сол арқылы өзіндік болмысы, санасы бар тұлғалық бейне қалыптасады. 
3.Оқушы  тұлғасына  шоғырланған  білім  беру – адамның  дене  жəне  рухани  денсау-
лығы, адамгершілігі, бостандығы. Ол – тұлғаны түсіну,өзара түсіністік, ынтымақтастық қа-
рым-қатынастың, салауатты өмір мен парасаттылықтың, өзіндік қатынастың негізін қалау. 
4.Оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру тұлғаның қажеттіліктерін қанағаттанды-
руға бағыттлады. Сондықтан оның мазмұны баланың өзін тұлға ретінде дамыту үшін, өз 
өмірінің субьектісі болу үшін жағдай туғызуға негізделеді. 
Оқушы тұлғасына шоғырланған білім беруде мұғалімнің құзырлылығы қандай? 
«Тəрбиелеу үрдісі оқушыны тəрбиелеуге емес, оқушы өзін өзі тəрбиелеуе əкелетін 
үрдіс болуға тиіс» – деп көрсетеді Л.С.Выготский. 
Білім беру үрдісіндегі демократиялық жəне гуманитарлық қарым-қатынастар оқушы-
ның танымдық қабілетінің дамуына, өз əрекеттеріне өзгеріс енгізе алуына, өзін үнемі же-
тілдіріп отыруына ықпал етеді. Оқытудың осы тұрғыда ұйымдастырылуы əр оқушының же-

45 
 
ке тұлғасындаағы өзіндік ерекшеліктері, өзіндік өмір тəжірибесі мен өзіндік құндылықтрын 
ескеру арқылы өзіндік жəне өзара бірін-бірі дамытуға жол ашады. 
Осылайша  қарастыру  негізінде  білім  беру  үрдісінде  оқушының  өзіндік  сана,  өзіндік 
таным, өзіндік білім алу, өзара қарым-қатынас, өз өмірінің субьектілігі сияқты педагогика-
лық рефлексиялық сапалары пайда болады жəне одан əрі дамиды деген тұжырым жасау-
ға болады. 
«Баланы тəрбие қылу – тұрмыс майданында ақылмен, əдіспен күресе білетін адам 
шығару деген сөз. Қалса өзін, асса барлық адам баласын əділ жолмен өрге сүйрейтін ер 
шығару деген сөз. Тұрмыста түйінді мəселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық те-
ңізін қалың қайратпен кеше білетін, адалдық жолда құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат 
дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару. Баланы мұн-
дай адам қыла алу үшін тəрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үй-
рете білу керек». 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.  Дербісалин Ə. Ы. Алтынсарин (Өмірі мен қызметі туралы). Алматы,1965. 
2.  Бөлейев Қ. «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тəрбие беруге кəсіби дайындау». 
Алматы 2004ж. 
3.  Дьюн Д. «Демакратия жəне білім». 2000ж. 
4.  Қалиев С., Жарықбаев Қ. «Қазақтың тəлім-тəрбиесі». Алматы. 2001ж. 
 
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: