Республикасы заңнамасындағы мемлекеттік тіл: мәселелері және келешегі Республикалъщ зылыми-тэжірибвлік конфвренция материалдары I а стана

социация, стилдік реңк
қосымша
“Қылмыстық
мемлекет атынан,  қылмыс жасаган адамга қылмыстық заңмен
мемлекеттік
деген магынаны білдіруі.
Арнайы  жасалатындығы
жағдаида
оасқа да 
салалардың ұғымдарының атауы ретінде мақсатгы түрде жа-
салу қасиеті, 
мысалы, жаза түрлерінің жалпы атауы ретгнде қолданылуы.
ляйкінкалпындаколданылуы-құрамындабірнешесез болатындығына
термин
түрақты  қалпында,  семантикалық  тұтастықга  жүмсалуы 
мин ретінде  қылмыстық  іс  жазасы  немесе  қылмыстық  оі 
қолданбай,  түрақты қалпында қылмыстық жаза деп қолдаі
тер
-
қызметінің түрлі
ұғымдардьщ,  ғылыми  жэне  ғылыми-техникалық
қылмыстық
ҚР Қылмыстық
берілген арнаулы ұгым атауы.
Терминологиялык 
тіркестердің 
семантикалық
^  
•  
_____ ___ ____ К / м т т і
түтастығы 
-
қүрамында бірнеше сыңары бар күрделі терминдердщ 
тұтастығын
пемдегі
емес
^л ісім д іл ігі  -  терминтанушылар  мен  сала  мамандарының
келісімі негізінде, мақсатгы түрде жасалатындығы, қылмыстық жаза термин 
кедісілген түрде  жасалды деп  аіһу  әрине қиын.  Дегенмен,  ондаи терминдер 
бар, 
мысалы  «несие шарты  не басқа азаматтық-қүқықтық шарт  боиьтша,
сонымен қатар зиян  келтіру мен  басқа негіздерден  ^ ындаут^
 ^
 Щ
 
зімді  пайдалануга  ақша  немесе  басқа  затты  алган  кезде  туындаутын  мт
д™
і7 е  
д 7 ен  ма,ына беретін
 
Ш
 ~ | | |  
* * * »
масы алынбай (борыш)
аудармасы
Терминге  к о й ы л « ы н   талаптар: 
Термшшіи  й р м а ш к а ^ ш ш
___________ «
і і а
  л А і і і г р т п і г і   Т І Л Л ІК   Н О О М ат <
ықшамдылығы, тілдің сөзжасам заңдылықтарына
сэйкес  келуі,  туынды  сөэ  жасауға  қолайлыга,  эмоцияналдық 
сиялыктың  болмауы,  эстетикалық  талаптарға  саи  келуі
_____ ‘ ______ __________——  
*В 
П А Т Г М О \ / І - Т
қолданысқа 
уэжділігі, хі
үндесімдішгі
негізілгендіп,  енноннмдердін  болмауы,  инаарнантшлык
Терминтану  жүйесінің
қалыптасу  деңгейі  сол  ғылым  саласының
каншалыкга дорежеде д а м ы , , ^  —
 — ^
 болыи шы«ды, Гылыми 
да дамыган «лымнынтермшпану_жуиео. 
т  
е
р
 
н
е
г
і
з
г
і
қүрайды
145
10-837

Қоғамға  құқық  қорғау  қызметі  саласында  білікті  мамандар 
қажет 
Іс  жүргізу  қызметкерлері  -   тергеуш ілер,  анықтаушылар,  соттар  іі 
жүргізудің  арнайы  технологиясын  игерулері  қажет.  Сондықтан 
д а  ола{ 
құқықтану,  экономика,  қаржы  қызметі,  құжаттану  және  іс  жүргізу 
мұрағаттану  саласының  терминдерін  білулері  тиіс.  Ғылыми 
пэндеу 
терминтануын жүзеге  асыру ғылымның  концептуалды  аппаратының да
муына жол ашады.
Зерттеу  ж ұмыстары  неғұрлым  жоғары,  әрі  жемісті  болса,  баспа  1
дан  ш ығарылған  сөздіктер  де  соғұрлым  сапалы  болмақ.  Бүгінгі  таңдс
сөздіктің практикалы қ мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше і
назар  аударылады.  С онды қтан,  сөздік  кез-келген  мекемеде  емес,  со:
мамандықты  жете  меңгерген  ғылыми  маман  кадрлардың  шоғырланғаь
жерінде  ж асалы нғаны   жөн.  Бүгінгі  таңда  Қаржы  полициясы  академи-
ясы  «Заңтану»,  «Құқық  қорғау  қызметі»,  «Кеден  ісі»  мамандықтарк
бойынша  мамандар  дайы ндайты н  бірден-бір  ведомстволық  жоғарь:
оқу орны.
Пайдаланылған әдебиеттер:
■
1.  Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. -  Алматы: «Рауан», 
1993.-43 бет.
2.  Құрманбайұлы  Ш.  Терминтанушы  құралы.  Сөздік-оқулық.  -   Астана:  Ер-
Дәулет, 2007. — 208 бет.
3.  Айтбай Ө. Қазақ сөзі. Ц Алматы: «Рауан», -  1997. -  255 б.
4.  ҚР Конституциясы.  1995 жылгы 30 тамыз.
5.  ҚР «Прокуратура туралы»  1995 жылғы 21  желтоқсандағы № 2709 заңы
6.  ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі. -  Алматы: Юрист, 2010. 232 б.
146

Т. Нұрышева, 
Қазақстан Республикасы 
Президентініц жанындагы 
Мемлекеттік басқару 
академиясыныц доценті, з.г.к.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ
ЗАҢНАМАДАҒЫ АУДАРМА МӘСЕЛЕСІ
Ш
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  ең  жоғары  заңды  күші 
5
ар  ЖЭНе  Республиканың  бүкіл  аумағында  тікелей  қолданылатыны  [1] 
Зарлығымызға  белгілі.  Сондықган  Қазақстандық  заңнама  Конституцияға 
^йкес болуы тиіс. Бірақ осы тұрғьада көптеген мэселелер туындайды, эсіресе
заңнамадағы аударма өзінің шешімін табуды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы 1991 ж. 20 желтоқсандағы 
N11017-ХІІ  Қазақстан  Республикасының  Заңының  19-бабьшда  азаматгықты 
гоқтагу  негіздері  берілген,  онда  Қазақстан  Республикасының  азаматаағы: 
Қазақстан  Республикасы  азаматгағынан  шығу  жэне  Қазақстан  Республика- 
сы  азаматтығынан  айырылу  салдарынан  тоқгатылатындығы,  ал  21 -бабында
Қазақстан Республикасы азамаітыгынан.
1) 
Қазақстан 
Республикасының 
мемлекетаралық 
шарттарын-
іда  көзделген  ретгерді  қоспағанда,  адамның  басқа  мемлекетте  эскери 
қызметке қауіпсіздік қызметіне, полицияға, юстиция органдарына немесе 
өзге де  мемлекетгік  өкімет жэне  басқару  органдарына орналасуы  салда-
рынан;
2)  егер  Қазақстан  Республикасының  азаматтығы  көрінеу  жалған
мэліметтер немесе жалган қүжаттар табыс егу нэтижесінде алынса;
3) Қазақстан Респубяикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақгы тұратын адам
дэлелсіз себептермен үш жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе;
5) егер адам басқа мемлекеггің азаматгығын алған болса, айырылатындығы
бекітілген Гіі
Агалған баптар ҚР Конституциясының  10-шы бабының 2-ші тармагында 
бекітілген  «Республиканың  азаматын  ешқандай  жағдайда  азаматтығынан 
айыруға  болмайды»  деген  нормасына  қайшы  келеді.  Бұл  мәселеш  аиқындау 
барысында коіггеген сұрақгар туындайды. Осы мэселемен Жоғары оқу орын- 
дары  «Құқықгану»  мамандығының  екінші  курс  студентгерш  «Қазақстан 
Республикасының  констшуциялық  қүқығы»  пәнінен  Мемлекетпк  аралық
барысында дайынд
147

рысында жиі кездесуге тура келді.  Себебі тест тапсырмаларын  құрастырушы 
маман-заңгерлердің өзі  «азаматтығынан  айыру  негіздері»  бойынша көптеген 
тест  тапсырмаларын  енгізеді.  Бұдан  «конституциялық  құқық  пэнінің 
оқытушылары  конституциялық  нормаларға  дұрыс  мән  бермейді  ме,  элде  ол 
нормаларды  өздері  де  білмейді  ме?»  -   деген  сұрақтар  туындайды.  Әрине 
олар жоғарыда аталған заңға сүйеніп тест тапсырмаларын құрастырады жэне 
конституцияның нормаларын  көзге  де  ілмейді.  Менің  ойымша  бұның кесірі 
заңнаманы мемлекеттік тілде қабылдау тетігінің дұрыс жолға қойылмауынан 
жэне Конституцияның нормаларын дұрыс меңгермеген тұлғалардың орысша-
дан қазақшаға аударуынан пайда болады.
Осы  мәселені  одан  эрі  қарастыратын  болсақ  «лауазымды  адам»  де- 
ген  ұғым  да  жеке  ашуды  қажет  етеді.  Конституциялық  кұкық  ғылымында 
тұлғаның  құқықгық  мәртебесінің  «екі  жақтьшық»  (дуалистік)  мағынасы 
қалай  анықталатындығын  білу  қажет.  .Яғни  адамның  құқықтық  мәртебесі 
мен азаматтың құқықтық мэртебесі бір-бірінен шектеледі.  Егер адам құқығы 
оған  тумысынан  берілсе,  ал  азаматтың  құқықгары  алынған  болып  табыла- 
ды.  Тұлға  әлеуметтік-экономикалық  аяда  адам  ретінде,  ал  саяси  аяда  азамат 
ретінде  танылады.  Азаматтың  құқықтық  мәртебесіне  адамның  құқықгары, 
сонымен қатар мемлекет пен азаматгьщ арасындағы ерекше өзара қатынасын 
анықгайтын саяси  құқықтар  мен  міндеттердің кешені жатады.  Қоғамның са- 
яси  оміріне тек  қана Қазақстан  Республикасының  азаматтары  қатыса  алады. 
Қазақстан Республикасының азаматтары бірлестіктерге бірігу бостандығына, 
мемлекеттік  органдар  мен  жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарын  сайлауға 
жэне  оларға  сайлануға,  сондай-ақ  республикалық  референдумға  қатысу
құқығына ие болады. 
.>
Сондықган  қазақстандық  заңнамада  бекітілген  «лауазымды  адам» 
ұғымына  тоқгалып  өту  керек.  «Мемлекеттік  қызмет  туралы»  Қазақстан 
Республикасының  1999  жылғы  23  шілдедегі  N  453  Заңының  1-бабы  «Негіз- 
гі  ұғымдарға»  арналған  жэне  онда  «лауазымды  адам  -   ұдайы,  уақытша  не- 
месе  арнайы  өкілетгік  бойынша  өкімет  өкілінің  міндеттерін  жүйеге  асыра- 
тын  не  мемлекетгік  органдарда ұйымдастырушылық-өкім  берушілік  немесе 
экімшілік-шаруашьшық  қызметтерді  орындайтын  адам»,  -деген  ұғым  беріл- 
ген  [3],  орысша нұсқасы  -   Статья  1.  Основные  понятия.  Должностное  лицо
-  лицо, постоянно, временно или по специальному полномочию осуществля- 
ющее  функции  представителя  власти  либо  выполняющее  организационно- 
распорядительные или административно-хозяйственные функции в государс- 
твенных  органах.  Ал  Әкімшілік  рэсімдер  туралы  2000  ж.  27  қарашадағы  № 
107-ІІ Қазақстан Республикасының Заңында -  «Лауазымды адамдар» деп осы 
Заңда  мемлекеттік  функцияларды  (өкімет  өкілінің  функцияларын)  тұрақгы, 
уақытша  немесе  арнайы  екілеттік  бойынша  жүзеге  асыратын  не  мемлекет- 
тік  органдарда  ұйымдастырушылық-өкімдік  немесе  экімшілік-шаруашылык
148

функцияларын орындайтын адамдар ұғы ны лады деген түсінік берілген  [4]. 
Біріншіден,  байқап  отырғаныңыздай  бір  үғым  екі 
занда 
(қазақшасында)  әр 
түрлі  берілген,  екіншіден  «лицо -  тұлға,  яғни  адам  емес».  Конституцияның 
нормаларына  сәйкес  адам  саяси  құқықтар  мен  бостандықтарға  ие  болмай- 
ды,  сондықтан  барлық  заңнамаға  «лауазымды  тұлға»  деп  енгізу  қажет.  Ал 
«функции  представителя  власти»  дегенді  «өкімет  өкілінің  міндеттері»  деп 
аударған.  Конституцияда  «өкімет»  деген  ұғым  да  бекітілмеген,  ал  міндет 
пен функцияның да мағыналары әр түрлі.  Бүл да аталған заңдардың бір гана 
үғымы, егер заңнамаға осындай талдау жасаса, онда оның қаншалықты сапа- 
сыз аударылғанына көз жеткізу қиын емес.
Келесі  мәселе  Қазақстан  Республикасының  «Нормативтік  құқықгық  ак- 
тілер туралы» заңындағы ұғымдарды ашумен байланысты туындайды.  Онда:
1)  заң -  аса маңызды қоғамдық қатынастарды ретгейтін, Қазақстан Республи- 
касы Конституциясы 61 -бабынын 3-тармағында көзделген түбегейлі принцип- 
тер  мен  нормаларды  белгілейтін,  Қазақстан  Республикасының  Парламенті, 
ал  Қазақстан  Республикасы  Конституциясы  53-бабының  4)  тармақшасында 
көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын
нормативтік қүқықгық акт;
5)  кодекс  -   осы  Заңның  3-1 -бабында  көзделген  біртектес  аса  маңыздьі
қоғамдық  қатынастарды  реттейтін  қүқықтық  нормалар  біріктіріліп,  жүйеге 
келтірілген заң;  6) Конституциялық заң -  Қазақстан Республикасы Конститу- 
циясында конституциялық деп аталған, Қазақстан Республикасы Конституци- 
ясы 62-бабынын 4-тармағында белгіленген тәртіппен қабылданатын заң, -  деп
бекітілген [5].
Осы үғымдарда да қайшылықтар кездеседі. Конституциялық заңдар Кон- 
ституцияда  көзделген  мэселелер  бойынша  эр  Палата  депутаттарының  жал- 
пы  санының  кемінде  үштен  екісінің  көпшілік  даусымен  қабылданады  (ҚР 
Конституциясының  62-бабының  4-тармагы).  Ал  заңдар  Палаталар  депутат- 
тары жалпы санының көпшшік даусымен қабылданады. Яғни қарастырылып 
отырган  нормативтік  қүқықтық  актілердің  қабылдану  тэртібі  ҚР  Консти- 
туциясында  бекітілген.  Яғни  Конституциялық  заң  — нормативтік  құқықтық 
акт,  заң емес.  Сондықтан  жоғарыда бершген ұғымдарды  да  қайта бекіту  ке- 
рек.  Айта  кететін  жайт  «Әкімшілік  құқық  бұзушылық  туралы»  Қазақстан 
Республикасының Кодексінде  1-тарау «ӘКІМШІЛІК ҚҮҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ 
ТУ РАЛЫ 3 АҢДАР» деп берілген [6], орысша мэтінінде -  Глава 1. Законодатель- 
ство об административных правонарушениях, сондықтан  қазақша аудармасы 
заңнама болуы тиіс. Себебі Қазақстан Республикасында жоғарыда аталған Ко- 
декс бар, ал экімшілік құқық бұзушылық туралы зандар жоқ. Осы Кодекстеп 
тағы бір ақаулыққа тоқталып өтсек, онда Ерекше бөлімнщ «Жеке адамға қол
сұғатын  жэне  огбасы-тұрмыстық  қатынастар  саласындағы  экімшшік  қүқық 
бұзушылықгар»  деп  аталатын  9-1-тарауын  оның  Жалпы  бөліміне  енгізген.
149
\

Бұл тарауды  10-1-тарауы ретінде енгізген логикалық тұрғыдан алғанда дұрыс 
болар еді (орысша нұсқасында 9-1  тарауы ерекше бөлімде берілген).
Қазақстан  Республикасының  «Нормативтік  құқыктық  актілер  туральі» 
заңындағы  3-баптағы  нормативтік  құқықтық  актілердің  туынды  түрлерінің
аудармасы да көңілге қонымсыз, атап өтсек:
-   қағида — қандай  да  бір  қызмет  түрін  үйымдастыру  және  жүзеге  асы-
ру тәртібін  белгілейтін нормативтік құқықтьіқ акт  [5],  ал орысша мәтіні -  3) 
правила — нормативный правовой акт, определяющий порядок организации и 
осуществления  какого-либо  вида деятельности.  Қағида  (қағидат — принцип)
-  нормативтік құқықтық акт болып табылуы мүмюн емес, сондықтан аталған 
үғымды да аудару барысында кемшіліктер бар екені сөзсіз.
Қорытынды  ретінде  заңнамадағы  аударма  мәселелерін  шешудің  кейбір
жолдарын ұсынамын: 
Ь
-   біріншіден,  нормативтік  қүқықтық  актілер  мемлекеттік  тілде
қабылданып, одан кейін ғана орыс тіліне аударылуы қажет;
-   екіншіден,  нормативтік  құқықтық  актілерге  ғылыми  сараптама 
жүргізу  барысында  сарапшы  ретінде  «ҚР  конституциялық  қүқығы»  пәнінің 
оқытушыларын (12.00.02 мамандығы бойынша заң ғылымдарының кандидат-
тарын, докторларын) қатыстыру қажет;
-   үшіншіден,  Қазақстан  Республикасының  Конституциялық  Кеңесінің 
нормативтік қүқықтық актілердің (Конституцияға өзгерістер мен тольщтырулар 
енгізетін Заңдар,  Конституциялық заңдар,  Кодекстер,  заңдар)  Конституцияға 
сәйкестігін  алдын-ала  бақылау  міндетін  (ҚР  Конституциясының  72-бабы  1- 
тармағында анықтаяған субъектілердің өтінішінсіз) бекіту қажет.
Сонымен, аталған үсыныстар іске асырылса, менің ойымша қабылданатын 
және/немесе  қабылданған  нормативтік  құқықтық  актілердің  Қазақстан 
Республикасының Конституциясына қайшылығы мэселесін жоюға болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  //  Қазақстан  Республикасы 
Парламентінің жаршысы. -  1996. -  № 4. — 217-қ.;  1998. -  № 20. -  245-қ.; 2007. — №  10.
-  68-қ.
2.  1991  ж. 20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының азаматтығы 
туралы» N1017-ХІІ ҚР заңы (енгізілген өзгерістер және толықтырулармен бірге).
-  Алматы, Юрист. -  2008 -   12 б.
3.  «Мемлекеттік  қызмет  туралы»  Қазақстан  Республикасының  1999  жылғы  23 
шілдедегі N  453  Заңы  (Закон Республики  Казахстан  от 23  июля  1999  года №  453-1  О 
государственной службе).
4.  Әкімшілік  рәсімдер  туралы  2000  ж.  27  қарашадағы  №  107-11  Қазақстан 
Республикасының Заңы.
5.  Нормативтік  құқықгық  актілер  туралы  1998  ж.  24  наурыздағы  №  213-1 
Қазақстан Республикасының Заңы.
6
. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының 2001  жылғы 
30 қаңтардағы №  155-11 Кодексі.
150

Г. Досжан, 
Л.Н. Гумилев атындагы 
Еуразия үлттъщ университетінің 
ага оқытушысы,  шетел  филологиясының магистрі
ҚАЗАҚ ТІЛІН Д ЕГІА ҒЫ ЛШ Ы Н  КІРМЕ ТЕРМИНДЕРІНІҢ
СЕМАНТИКАСЫ
Терминдердің лексикалық сипатына үңілсек, олардың да тілімізге белгілі 
бір ғылым  саласы бойынша енген  кірме сөз болып табылатынын  мойындай- 
мыз. Кірме сөз дейтін себебіміз, олар тілімізге өзге тілден кіріп тұр. Мәселен, 
медицинадағы вирус, антибиотик, препарат, кардиология, скальпель, никотин, 
гемаглобин,  т.б.  сөздер  термин  сөздер  болып  саналады.  Олардың кейбіреуін 
бүгінде қазақшалап та жүрміз. Себеп түсінікті. Қазақ тілінің ұлттық төл тілін 
жасау  үшін  терминдерді  реті  келсе,  орайы  табылып,  мағынасын  дөгі  тауып 
жатса,  қазақшалағанның  айыбы  жоқ.  Ал,  қазақшалаймыз  деп,  мағынасын 
одан сайын күрделендіріп, не сөздің мәнін ауыстырып жіберетін болсақ, онда 
терминді -  бір, тілімізді 
У 
екі бүлдіргенмен бірдей.
«Тәуелсіздіктен қанагганған үлтгық терминологиямыз бұл күнде, сөз жоқ, 
өрлеу дәуірін бастан  кешіп отыр десек артық айтқандық емес.  Соңғы екі-үш 
жылдың көлемінде ғана түрлі салалардьщ 700-ге тарта терминдері  бекітілді, 
дипломатия, экономика, медицина,  авиация және т.б. салалардың терминдері
жеке кітап болып жарыққа шықты» [1,4].
Кеңес дәу іріндегі енген сөздердің басым көпші ліп ғылым мен техниканың, 
мәдениет пен әдебиеттің сан алуан салаларына байланысты енген терминдер, 
кеңестік  өмір  шындығынан  туған  сөздер.  Мысалы:  совет,  ферма,  бригадир, 
атом, станок, комсомол, роман, повесть, поэма.  Орыс тілінен түркі тілдеріне, 
соның  ішінде  қазақ тіліне  ертеректе  еніп  қалыптасқан  сөздердің сіңісіп  кет- 
кені  соншалық,  олардың басқа тілдік  сөздер  екені  бірден  аңғарылмаиды  да. 
Мысалы: доға, жәшік, бишік, бәтеңке, самауьф, бөтелке, жәрмеңке, сот, түрме, 
барқыт. Осы сияқты түркі тілдерінен де орыс тіліне бірсыпыра сөздер ауысқан. 
Ауыса отырып, төл дыбыстарымызбен айтылу дэрежесіне дейін жеткен.
Соңғы  кездері  түбі  бір  түркі  тілдес  халықтар  терминология  саласын- 
да  біріге  қимылдап,  өзара  сөз  алмасып,  ортақ  тілдік  қор  құрып,  солайша 
шет  елдерден  кіретін  кірме  сөздерге  тосқауьш  қою  керек  деушілер  де  жоқ 
емес.  Мэселен,  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Шерубай 
Құрманбайұлы  өзінің  «Туыстас тілдерге  ортақ терминологиялық қор  қажет» 
деген  мақаласында  мынадай  ой  айтады:  «Ортақ  терминдер  қорын  қүру 
бағытында  кезінде  Кеңес  Одагында  көп  жұмыс  жүргізілді.  Ондағы  мақсат 
КСРО  кеңістігінде  ғылым  тілі ретінде  орыс тілінің ықпалын жүргізу болды.
151
■ 
і
І
І
І
Д
В
- ; 
• .  
V . .  
- 
' 
' 
V . 
-:£
 
.. 
■ 
:  V

злығы  Мәскеу  арқылы  жүргізілген  жоспарлы  жұмыс 
,іс тілінің терминологиясына тән мыңдаған терминдер; 
қабылдадық, өз тіліміздің термин жасау мүмкіндігін 
р 
;  ше.к  койпык.  XX  ғасытздың  отызышпы  жылдарына
тілінде  сэтті  жасалған  көптеген  терминдерімізді  қолданыстан  шеттетш, 
олардың  орнын  кірме  терминдермен  толықтырдық.  Тілімізге  қабылданған 
сол  терминдердің  белгілі  бір  бөлігін  туыстас  түркі  халықтарьшың  тілдері- 
нен  қабылдағанда,  олар  өз  сөзіміздей  айтуға  жеңіл,  мағьшасы  түсінікп 
болғандықтан, тез сіңісіп, терминологиямызға үлттық сипат беріп түрар еді»
[2, зо]. 
' 
1
 
_
Зерттеуші-ғалым  бүл  пікірін  қазақ  тілінің  негізін  салушы  ғалым  Ах- 
мет  Байтұрсынұлының  кезінде  алға  тартқандығын  айта  келе  сөзін  былай 
жалғастырады:  «Өз тіліміздің негізінде термин түзу мүмкіндігі болмай жатса, 
туыстас  тілдерден  сөз  алу  қажеттігін  кезінде  1924  жылы  А.  Баитұрсынұлы 
айтқан  болатын.  Ахаң  оны  терминологияны  қалыптастьфудьщ  басты  бір 
принципі  ретінде  ұсынды.  1924  жылдың  маусым  айында  Орынборда  өткен 
қазақ  ғылыми  қызметкерлерінің  бірінші  съезінде  бұл  приндип  мақұлданьш, 
бекітілді.  А.  Байтұрсынұлының  орысша жасалған  баяндамасында  былай  де- 
лінген:  «В  отсутсвие в  казахском языке подобного рода слов,  (термины — Ш. 
Қ)  заимствовать  таковые  из  родственных  казахскому  языков.  Это  делается 
по  тем  соображением,  что:  1)  большинство  слов  родственных языков
корни
чужды
родственного языка;  2) тюркские народности имели и имеют постоянное об- 
щение  между  собою,  а потому  большинство  слов  одного языка,  без  наличия 
общих  корней,  может  быть  знакомо  представителям  другого  языка»  [2,  31]. 
Автор  сондай-ақ  бұл  тәжірибені  өзге  елдердің  қалай  қолданатынына  да  көз 
жүгіртеді:  «Ортақ  терминологиялық  қор  құрып,  туыстас  тілдер  арасындағы 
байланысты  күшейту  үшін  соңғы  30-40  жыл ішінде  Еуропаның герман тілді 
елдері мақсатты түрде жұмыс жүргізуде. Австрия, Бельгия, ГДР, ГФР (қазіргі 
біртұтас  Германия\  ИІвейцария  елдерінің аумағында туыстас тілдер  негізін- 
де  арнаулы  мақсаттар  тілін  (8ЬР)  — (Зресіаі  Ьап§иа§е  Ресиіагіііез  — ред.  Д. 
Г.)  қалыптастыру  идеясын  осы  елдердің  ғалымдары  қолдап  отыр.  Араб  ел- 
дері  мен  Шығыс  Азия  елдерінде  де  туыстас  тілдер  арасындағы  байланыс, 
өзара  сөз  алмасу  үрдісі  бар.  Тәуелсіздігін  алған  түркі  тілдес  халықгардың 
да кезінде саяси  себептермен шек қойылған табиғи тілдік байланысын қайта 
жандандьфудың  маңызы  айрықша»  [2,  31].  Алайда,  бұл  айтылған  пікірге 
қарсы шығушы ғалымдар да жоқ емес. Олар да өз себептерін келтіріп, туыстас 
тілдер  арасында ортақ терминологиялық қордың болуына қарсы  уәж  айтуда. 
Мәселен,  лингвист-зерттеушілер  Ж.Рахимова  мен  Д.  Қадыров  жоғарыдағы 
пікіоге қосылмайды. Олардың айтуынша: «Терминология проблемасы бүгінде
152

5арлық тілдерге, соның ішінде туыстас түркі тілдеріне де тэн ортақ құбылыс. 
\л солай болса, неге біз,  әсіресе тілдері жақын, туыстас халыктар  (мэселен, 
<ырғыз,  озбек,  татар,  т.б.)  ортақ  терминология  мэселелерін  ортақтаса  оты- 
эып,  тэжірибе  алмасу  арқылы  оп-оңай  шеше  салмаймыз?  Өйткені,  олардың 
лығу  тегі  мен  түбі  бір  бола  түрса  да,  дербес  тіл  болып  қалыптасу  тарихы 
Зөлек, грамматикалық қүрылымы мен дыбыс жүйесінде, лексикалық қүрамы 
мен  соз  саптау  мэнеріиде,  мағына  айыру  дәстүрінде  озіндік  ерекшеліктер 
қалыптасқан.  Тілдердің  өзін  жақындатқанымызбен,  сол тілді  түтынушы  ие- 
герлерін  жақыидату  оңай  емес.  Өйткені,  олардьщ  болмысында  қалыптасқан 
ой, сана, жан дүние, сезім, таным, т.б.  зиялы қасиетгерде де баяғы бірдейлік 
жоқ. Міне сондықтан да 30-ға тарта ірілі-үсақгы түркі тілдес халықтар бүгінп 
таңда терминология  проблемасын  оз түрғысынан  шешуде.  Оның тағы  басқа 
(тарихи, саяси, әлеуметтік, географиялық, дэстүр, идеология, жазу, т.б.) себеп-
тері де жоқ емес» [1,12].
Бүл  екі  автордың  пікірлерін  салыстыра  отырып,  ғалымдар  жасаған
сараптамалардың  әрқайсысының  да  жаны  бар  екендігін  түсінеміз.  Термино-
логия  көп  зерггеуді,  қоғаммен  санасуды  қажет  ететін  ғылым  болғандықтан,
бүл  мэселенің  шешімін  көпшіліктің  талқысына  қалдырғанды  жөн  санаймыз.
Өйткені, тілде, оның ішінде лингвистикада гипотезаға, яғни болжамдыққа бару
ойды ақгай бермейтін, қоғам, заман ауысқан сайын мың қүбылатын процесс.
Қазіргі  қазақ  терминологиясы  озінің  даму,  қалыптасу  тарихында  бір-
неше  кезеңдерден  өтгі.  Ол  кезендердің  эрқайсысы  қоғамымыздың  саяси-
экономикалық,  тарихи-мэдени  омірінде  болған  өзгерістермен  тығыз  байла-
нысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың
қалыптасуына  тікелей  эсер  етгі.  Аяқгалған  ғасырдың  тоқсаныншы  жылда-
рынан бастап  қазақ терминологиясының тағы  бір жаңа кезеңі  басталды.  Бұл
кезең  еліміздің  тэуелсіздігін  жариялап,  тіліміздің  мемлекеттік  мәртебеге  ие
болуымен байланысты. 
_  _
Термин создердің коп болігі жеке сөздерден қүралады. Себебі, қандаи да
бір  құбылыс  пен  заттың  атауын  бір  сөзбен  беріп,  мағынасын  ашып  көрсету
-  терминге тэн қасиет. Ал, сөз тіркесімен, не күрделі сөздермен бершетгн тер-
миндер  көп  жағдайда  құлаққа тосын  естіледі,  қоғамдық  қабылдауға  ие  бол-
майды. Кейбір терминдердің өзі сөз гіркесінен тұрады.
Біздіңше, терминдерді морфологиялық тұрғыдан беске боліп қарастыруға
болады: 
.
1.  Атау  тұлғалы,  жеке  созден  түратыи  термин  (мысалы:  блокада 
ағ.
Ыоскаёе -  қазақша баламасын ереуіл немесе қоршау деп жүрміз);
2.  Сөз  тіркесінеи  түратыи  термші  (мысалы:  базовая  память  -   ағ.
сопуепііопаі т е т о г у  —
 қазақша — базалық жад),
3.  Біріккен  сөзден  түраггын  термин  (мысалы:  международныи  -   ағ.
іпіетаііопаі — қазақша —
 халықаралық),
153

4.  Қос  сөз  тұлғасындағы  термин  (мысалы:  масс-медиа  -   ағ.  шазз- 
шейіа -   қазақша -   масс-медиа  немесе  бұқаралық  ақпарат  құралдары  деп  те
қолданамыз);
5.  Қысқарған  сөз  түріндегі  термин  (мысалы:  ЮНЕСКО  — азг.  ІЛ^ПЕЗСО
-  қазақша — ЮНЕСКО).
Термин сөздердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі баламаларын зертгеу
барысында анықталғандай, ағылшын тіліндегі термин сөздер көбіне жеке сөз 
түрінде келеді. Бүл ағылшын тілінің көп ойды бір сөзбен бере алатын жиынтық 
қасиетінде жатыр. Мәселен, ағылшынның «ассезз» сөзін қазақшаға аударғанда 
оны дэл ағылшын тіліндегідей бір сөзбен бере алмай келеміз. Бұл сөзді сөздік 
қүрушы мамандар «құрылғыларға кіру мүмкіндігі» деп беріпті. Қазақ тілінде 
үш  сөзге айналып  шыға келген бұл  сөз  орыс тілінде  «доступ к устройствам» 
деп  аударылыпты.  Орысшасында  да  жалқы  сөзбен  беру  мүмкіндігі  көзге 
көрінбей  тұр.  Бұл  -  компьютер  саласына  қатысты  термин  сөз.  Жалпы,  адам 
санасына  сөз  тіркестерінен  гөрі,  жалқы,  дара  сөздердің  қабылдану,  жатталу 
мүмкіндігі  басымырақ.  Сондықтан  да,  қазіргі  таңда  кейбір  термин  сөздерді 
қазақшалап  дұрыс  аудармаи  шұбалаңқы  түрде  қолданғаннан  гөрі,  ағылшын 
тіліндегі нұсқасын фономорфологиялық тұрғыдан бейімдеп қолданған жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер: 
,
1. Рахимова Ж., Қадьфов Д. Терминология: теория және тәжірибе Жинақ. «Ақмола
полиграфия» баспасы. —
 Астана, 2001-жыл. 4-бет.
2. Құрманбайұлы Ш. Туыстас тілдерге ортақ терминологиялық қор қажет // «Мем- 
лекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту мәселелері» атгы ғылыми-практикалық кон- 
ференция материалдары.  «Кекше-полиграфия». -  Кекшетау, 2001-жыл. 30-бет.
154

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: