Республикасы заңнамасындағы мемлекеттік тіл: мәселелері және келешегі Республикалъщ зылыми-тэжірибвлік конфвренция материалдары I а стана

мәліметтердегі  масқаралаушылық  фактор  басты  квалификациялануіш і  
критерий  болып  табылады.  Таратылған  мәліметтер  шындыққа  сэйкес  бо; г 
маса  да,  масқаралаушылық  сипаты  болмаған  жағдайда  диффамациялы 
құқықбұзушьшық құрамы болмайды. 
I  і
Бұл  ретте  таратылатын  дагтаушы  немесе  масқаралаушы  мэліметтерді  I  
шындыққа  сәйкес  келу-келмеу  критерийі  негізінен  алғанда диффамациялы I  
заңнаманың  даму  тенденциясына  байланысты  екенін  ескеру  маңызды.  Мы I  
салы,  диффамациядан  қорғауға  жататын  объектілердің  тарихи,  саяси,  т.£ I  
факторлардың  әсерінен ұлттық заңнамаларда  эр түрлі  классификациялануы I  
Мысалы,  Еуропа  мемлекетгерінің  басым  көпшілігінде  диффамациямен  бай I  
ланысты заңнамалық нормалар ұзақ жылдарғы құқыққолдану тэжірибесі не I  
гізінде  әбден  қалыптасты,  жүйеленді  жэне  белгілі  бір  құқықбұзушылықтыі I  
диффамацияға  жататын,  жатпайтынын  анықтау  айтарлықтай  қиындық  ту  I  
дырмайды.  Ал демократиялық институттары енді дамып келе жатқан мемле  I  
кеттерде  қүқықбұзушылықтың  диффамацияға  жататьшын,  не  жатпайтыньц I  
анықтау тетіктері элі де болса толық жетілмеген. 
I
Келесі бір жүйеге келтіруді қажет ететін терминдер диффамацияның не I  
гізгі объектілері болып табылатын «ар-намыс», «қадір-қасиет» ұғымдарынг I  
қатысты.  Ресми  тілдегі 
«честь»,  «достоинство»
  терминдері  Қазақстан  Рес-1 
публикасы Констшуциясының 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін-1 
гі  мемлекеттік тілдегі редакциясында  «абырой»,  «ар-намыс» деп  берілсе,  ал I  
2007 жылғы 21 -мамырдағы конституциялық өзгерістер мен толықтырулардаи I  
кейін  шыққан редакцияда  «ар-намыс»,  «абыройлы  аты»  деп  берілген  [4],  ал I 
Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексінде  [5]  мүліктік емес  өзіндік I 
құқықгар  ретінде 
«ар-намыс»,  «қадір-қасиет»
  терминдерімен  берілген. |  
Өзіміз байқап отырғандай, басқа актілерді былай қойғанда мемлекетгің басты і 
заңы -  Конституцияның өзінде  аталған  терминдерге  қатысты  бірізділік жоқ. 
Конституцияның 4-бабының 2-тармағына сэйкес Конституцияның ең жоғары  |  
заңдық күші бар жэне Республиканыңбүкіл аумағындатікелей қолданылатынын  « 
назарда ұстай  отырып,  алайда мазмұндық жағынан  неғұрлым  сәйкес  балама 
ретінде азаматтық заңнамадағы жэне  сот тәжірибесіндегі  нұсқаны қолданған 
дұрысырақ болар деп есептейміз. 
I
Диффамациямен  байланысты  заңнамада  неғұрлым  жиі  қолданылатын 
терминдердің  бірі  «іскерлік  репутация»  («гериіаііо»)  термині.  Қазақстан 
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының «Сот тәжірибесінде азаматтардың 
жэне  заңды  түлғалардың  ар-намысы  мен  абыройын  жэне  іскерлік  бе-  I 
делділігін  қорғау  жөніндегі  заңнаманы  қолдану  туралы»  Қазақстан  Респуб-  і 
ликасы  Жоғарғы  Сотының  1992  жылғы  18  желтоқсандағы  №  6  нормативтік  ; 
қаулысына (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1998 жылғы 
\
15  мамырдағы № 5  қаулысымен, Қазақстан Республикасы Жоғаргы Сотының 
2004  жылғы  18  маусымдағы  №  10  және  2008  жылғы  22  желтоқсандагы № 4

ормативтік қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге) мәтініне жүгінсек:
[  үмьтскерлік атак деген адамньщ іскерлік (өндірістік мамандылық) беделдері- 
е қоғам пікірі бойынша дұрыс берілген баға [6].
(Бүл  жерде  ескерте  кететін  жайт,  үзіндіні  Қазақстан  Республи
- 
асы  Жогаргы  Сотының  сайтынан  алынган  қаулының  ресми  мэтінінен 
пып  отырмыз  жэне  біздің  ойымызгиа,  ресми  аударма  стилдік  түргыдан
а,  грамматикалық  түргыдан  да  біриіама  сэтсіз  шыққан.  Мақалада
* 
арастырылып  отырган  проблемаларга  қатысты  жекелеген  сэтсіз 
ударылган үгымдар мен сөз тіркестерінің астын сызып қойдық.
 -  
Ө.О.).
Іскерлік  бедел  белгілі  бір  кәсіптік  қызметпен  айналысу  нэтижесінде 
алыптасып,  пайда  болады  және  тұлганың  қоғамдық  пікір  алдындағы  іс- 
ерлік  (өндірістік,  кәсіби)  қадір-қасиеттерінің тұрақты түрдегі  оң бағасы. 
ш өзіндік  мазмұны  бар  «бедел»  сөзі  де  бар  екенін  ескерсек,  бұл  екеуінің 
іазмұндық  жағынан  бір-бірінен  айтарлықтай  айырмашылықтары  бар 
кенін  байқаймыз.  «Бедел»  -   «авторитет»  -   лат.  аиіогііаз  -   1)  общепри- 
‘ нанное  значение,  влияние;  2)  тот,  кто  пользуется  общим  признанием, 
лиянием  [7]  -   терминінің  баламасы  ретінде  қолданылып  жүрген  сөз, 
ғни  көпшілікпен  танылған  мэнділік,  ықпалдылық[8].  Осы  анықтамадан 
аығатын басты қорытынды — «бедел» сөзі тек позитивті, яғни оң мағынада 
;олданылады.  Ал  «репутация»  терминіне  келер  болсақ,  -   лат.  гериіаііо  -  
оздавшееся  общее мнение о достоинствах  или недостатках  кого-, чего-л., 
>бщественная  оценк  [7].  Яғни,  біріншіден  мазмұндық  жағынан,  «бедел»
-  көпшіліктің  белгілі  бір  тұлғаны  сөзсіз  танып,  мойындауы,  ал  «репута- 
доя»  қалыптасқан  пікір  және,  екіншіден,  ол  пікір  оң  немесе  теріс  болуы 
«іүмкін, сол себепті «репутация» термин ретінде жағымды және жағымсыз 
дағынада  да  қолданылуы  мүмкін.  Бұл  жоғарыда  айтып  өткен,  белгілі  бір 
;ұқықтық  терминдерді  балама  ретінде  ұсынушылар  жекелеген  жағдайда 
шардың түрлі контексте қолданылу ерекшеліктерін ескере бермейді, — де-
ен сезімізге дәлел.
Жоғарыда  келтірілген  аргументгерді  ескере  отырып,  алдағы  уақытта 
тллыми айналымға «іскерлік репутация» нұсқасының енгізілгені дұрыс деп 
^сеіггейміз. Құқықта қолданьшатын ұғымдар мен олардың мазмұнының ерек- 
ле заңдық мәні бар. Қазіргі кездегі қазақстандьщ заңнаманың ерекшеліктерінің 
5ірі, әдетге заң мэтінінде пайдаланылатын негізгі ұғымдардың анықгамалары 
5ірге  беріледі.  Құптауға  тұрарлық  мұндай  тэжірибе  заңдық  ұғымдарға 
>ркімнің  өз  бетінше  субъективп  түсінік  беру  мүмкіндігін  немесе  қажетпгін
•коққа шығарады.
Сот  тэжірибесінде  көпшілік  жағдайда  проблема  тудыратын  мэселелер 
зл диффамациялық сипаттағы терминдер мен ұғымдардың мағынасын дұрыс 
гүсіне білу. Бұл саладағы бірізділіктің, жүйеліліктің болмауы себепті көптеген 
кағдайларда  эр  судья  мэтінді  өз  бепнше  түсінуге,  талдауға  мэжбүр.  Өз  ке-
83

зегінде,  бұл,  соттың  объективті де,  әділ  шешім  қабылдауына шещуші  ықпал
ететін факторлардың бірі. 
І-
Қазақстан Республикасындағы заңдық білім тркырымдамасында жоғары 
оқу  орындарында  арнайы  жоғары  заңгерлік  білім  берумен қатар  арнайы тіл- 
дік  дайындықтан  өткізу  нәтижесінде  салалар  бойынша  мамандандырылган 
заңгер-аудармашылар  даярлау  көзделген.  Жүзеге  асырыла  қалған  жағдайда 
бүл, сөзсіз, қазіргі заман талабына жауап берер қадам болмақ.
Пайдаланылған әдебиеттер: 
5
1. 
«Анатілі»  апталығы. 2006 жыл, мамырдың  11-і. №19.
2. 
«Мемлекетгік  тіл  -   ел  бірлігінің 
кепілі» 
атгы  гылыми-практикальіқ  конфе-
ренция Материалдары. — Астана.— 2010. 
Щ
3. Керимов Д.А.  Законодательная техника: Науч.-метод. и учеб.пособие. —
-  М.: Норма, 2000. —  127 с.
4. Қазақстан Республикасынын Конституциясы. -  Астана.-2007.
5. Қазақстан Республикасыньщ Азамапық кодексі. -  Алматы, «Жеті Жарғы».-1997.
6.  «Сот  тәжірибесінде  азаматтардың  жэне  заңды  түлғалардьщ  ар-намысы  мен 
абьфойын  және  іскерлік  беделділігін  қоргау  жөніндегі  заңнаманы  қолдану  туралы» 
Қазақстан Республикасы  Жоғарғы Сотыньщ  1992  жылғы  18 желтоқсандағы № 6 нор- 
мативтік қаулысына (ҚР Жоғарғы  Соты Пленумының  1998  жылғы  15  мамырдагы№  5 
қаулысымен, ҚР Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы №  10 жэне 2008 жылғы
22 желтоқсандағы № 
4
 нормативтік қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге).
7.  Современный словарь иностранных слов. -  М., 2008.
8.  Орысша-қазақша сөздік, Русско-казахский словарь, -  Алматы.-1978.
С. 
Қожахметова,
41
I. 
Жансүгіров атындагы 
Жетісу мемлекеттік университетінің
ага оқытушысы,  құқық магистрі
ҚАЗАҚСТАН РЕСІГУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМА ЖҮЙЕСІНДЕ 
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ҚОЛДАНУДАҒЫ БІРҚАТАР МӘСЕЛЕЛЕР
Өз анатілін құрметтеу әрбір мемлекет азаматының парызы болар. Оны білу, 
түсіну ғана емес, оны қолдану (пайдалану) мәселесі қазіргі уақытга  маңызды 
болып отырғаны  белгілі. Үлы ғалым Шоқан Уәлиханов:  «Тіл -  қай халыктың 
болсын  басты  белгісі»,  деп  айтқан  болса,  әйгілі  қаһарманымыз  Бауыржан 
Момышүлы:  «Тіл  -   елдің,  оның  ғылымы  мен  мәдениетінің,  өнеркәсібінің, 
қоғамдық  құрылысының,  салт-санасының,  жауынгерлік  дэстүрінің,  үлттық
84 
1

мұрасының қаи дэрежеде екенін оілдіріп тұратын көрсеткіш» -  деп бекер ай- 
тпаса лсерек.
Тік  бұл әр халықтың, дербес мемлекетттің,  оның  халқының жаны, ділі, 
рухы,  елдік қасиеті,  ұлттық болмысы  екенін жақсы  білеміз.  Демек,  осыған 
орай  Елбасы  Н.  Назарбаевтың  келесі  бір  сөзі  «Өз  тілімізбен  өмір  сүрейік!»
—
  бұдан  артық  қалай  аитуға  болады?  Қажет  десеңіздер,  одан  да  оңайлатып 
айтайын: «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін!»,- өте жақсы айтылған.
Бгер  де,  тарихқа  көз  жүгіртсек,  қазақ тілінің  мемлекетгік  тіл  -  
қазақ 
тілі
  деген мәртебеге ие болуына 2009 ж. -   20 жыл толғанын  атап өтгік (1989 
жылдың 22 қыркүйегінде «Қазақ КСР тілдер туралы» заң қабылданған).
Ел,  жер,  мемлекет,  халық,  әрине  ерекше  мәртебесіне  оз 
ана  тілін 
алдыға қояды. Егерде, біз Қазақстан Республикасының Тұңғыш Ата Заңының 
(28.01.1993ж.)  «Конституциялық  құрылыс  негіздері»  атты  бөліміне  назар 
аударсақ  оның 
сегізінші
  бағытында  (тармақша)  мемлекеттік тіл -  қазақ тілі. 
Орыс тілі  ұлтаралық қарым-қатынас тілі  болып табылады делінген.  Мұның 
озі ой салары анық... Әрине, қазіргі қолданыстағы норма (1995 ж. ҚР Консти- 
туциясы) бойынша: «1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл -  қазақ 
тілі. 2. Мемлекеттік ұйымдарда жэне жергілікгі өзін-өзі басқару органдарында 
орыс тілі
 ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» 
(7-бап).
  деп бекітіл- 
ді.  «Тіл туралы  Қазақстан Республикасының заңы»  1997 жылғы  11  шілдеде 
қабылданды. Осы заңның 4-бабында «Қазақстан Республикасының мемлекет- 
тік тілі -  қазақ тілі. Мемлекеттік тіл -  мемлекетгің бүкіл аумағында қоғамдық 
қатынастардың  барлық  саласында  қолданылатын  мемлекетгік  басқару,  заң 
шығару, сот ісін жүргізу жэне іс қағаздарын жүргізу тілі.
Қазақстан халқын топтастыруцың аса маңызды факторы болып табылатын 
мемлекетгік  гілді  меңгеру  -  Қазақстан  Республикасының  эрбір  азаматының 
парызы...,  ал  5-бабында  «Мемлекеттік  ұйымдарда  және  жергілікгі  өзін-өзі 
басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады»,
-  деп бекітілген  [1].  Демек, қазіргі таңда осынау бағыт тэуелсіз ел болғалы 
толыққанды өз орындалды деу ертерек шығар...
Ел  Президенгі  Н.  Назарбаевтың  «Қазақстан-2030»  стратегиясының  10 
жылдығы»  атгы  Қазақстан  халқына  Жолдауында  «Екіншіден,  «Тідцердің 
үштұғырлығы» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. 
Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел регін- 
де танылуға тиіс.  Бұлар:  қазақ тілі -  мемлекетгік тіл,  орыс тілі — ұлтаралық 
қатынас  тілі  жэне  ағылшын  тілі  -   жаһандық  экономикаға  ойдағыдай  кірігу 
тілі», -  деп айтылған  [2]. Әрине, ағылшын гілін үйрену (дүние жүзімен бай- 
ланыс)  өте  дұрыс  бағыт,  мысалы  «Ш.Уәлихановтың  өмірбаянын,  қызметін 
ағылшын  тіпінде  баяндау»,  тек  ағылшын  тілдес  елді  мекеннің  тарихы  мен 
өмірін баяндау емес,  сонда ғана эрбір адам өз ана тілін, тарихы мен әдебиегін, 
көркем шығарма мен т.б. құндылықтарын кең әрі  толық меңгеретіні анық.

Демек,  20-жыядан  аса  уақытта  тәуелсіз  мемлекеттегі  мемлекеттік  тіл 
дамымай  отыр деудің  өзі  де  жағымсыз  әсер  етеді.  Мысалы,  егер де  бірқагар 
ойшылдардың пікіріне тоқгалсақ.  К.Д. Ушинский (1824-1870) -  орыстың ұлы 
классик-педагогы «Ана тілі» атгы белгілі мақаласында былай деп жазды: «Тіл
-  бұл өмірі өткен, бүгінгі өмір сүріп отырған болашақтағы халыктың үрпағын 
бір үлы тарихи түтастыққа біріктіретін ең өміршең,  берік байланыс.  Ол тек 
ғана халықгың өміршеңдігін білдіріп қоймайды, ол өмірдің өзі. Егер халықтың
тілі жоиылса, халық та оолмаиды».
А. Байтүрсынүлы қазақ тіл білімін XX ғ-дың бас кезінде қалыптастырып, 
оның  ірге тасын  қалады.  Араб  графикасына  негізделген  қазақ жазуының ре- 
форматоры  болды.  Мәскеуде  1929  жылы  «Коммунистік  академия»  баспасы- 
нан шыққан «Әдебиет энциклопедиясының»  1-томында А.Байтүрсынов: “Аса 
көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі... Ол — қазақ тілі емлесінің ре- 
форматоры, грамматиканың және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы” 
деп  бағаланып,  негізгі  өмірбаяны  беріледі,  қоғамдық-әлеуметгік қызметі  ай- 
тылады.  Ахмет  Байгүрсынов,  Темірбек  Жүргенов,  Ілияс  Омаров,  Өзбекәлі 
Жәнібеков,  Сэрсен  Аманжолов!  Бүл  үлы  ойшылдар  халқымыздың рухани- 
мэдени, оқу-білім саласын эр қилы замандар мен саяси жүйе жағдайында өрге 
сүйреген  қайраткерлер.  Сонау  тарихи  өткен  уақыттың  өзінде  мемлекеттік 
тілге -  қазақ тілінің қолданылуьша аса назар  аударып,  сол үшін күрескерлер 
болғанын,  нақгы  шындықты  біле  отырып,  біз  осы  ¥лы   түлғалардың  ой- 
пікірін,  іс-әрекеттерін  неге  жалғастырмаймыз,  әрине,  ана  тілі  мәселесінің 
тарихи тамыры  бар  екенін  байқаймыз,  міне бүл мэселені  біз  қазіргі  уақытга 
өмір талабының  басты талабы етіп қойып, іске асыруымыз қажет екені анық 
қүбылыс.
Демек,  «мемлекеттік тіл -  мемлекетгің бүкіл аумағында, қоғамдық қаты- 
настардың барлық саласында қолданьшатын мемлекеттік басқару, заң шығару,
сот ісін жэне іс қағаздарьш жүрпзу тілі», — деп жазылған норманың өзш нақты 
әрекет етуі  элі  де өте төмен.  Осы  заң нормасын  ойдағыдай  жүзеге  асыруда 
мемлекеттік органдарда нақты эрекеті тіпті жеткіліксіз.
Кэсіби  Парламентгің  жұмыс  істей  бастағанына  15  жылға  жуық  бол- 
са  да,  Мәжіліске  заң  жобаларының  өзі  мемлекеттік  тілде  ұсынылуы  да  өте 
аз.  Республиканың  мемлекеттік  органдары  мен  ұйымдарында  заң,  ресми 
құжаттар жэне барлық қаулы-қарарлар  мемлекеттік жауапты адамдардың ой- 
ланып-толғанып, тікелей араласуымен жазылмай, орыс тілінде дайындалады. 
Әрине,  осы  жерде  мынадай  дау  тууы  мүмкін,  Қазақстан  Республикасының 
Конституциясының 7-бабының 2 тармағында: «Мемлекеттік ұйымдарда және 
жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарында  орыс  тілі  ресми  түрде  қазақ  тілі- 
мен  тең  қолданылады».  Алайда,  алысқа  бармай-ақ  өзіміздің  көршілес  мем- 
лекетіміз Ресей Федерациясын  алатын болсақ,  онда да қаншама ұлт өкілдері 
бір  шаңырақ  аясында  өмір  сүріп  жатыр,  бірақ  олардың  заңдары  біріншіден 
өз  ана  тілдерінде  басылып  шығарылады.  Неге  сондай  мемлекеттерден  үлгі 
алмасқа?  Біріншіден,  заңдарымызды  өз АНА ТІЛІМІЗДЕ шығармасқа?  Одан 
кейін де оны аударуға болар өзге тілдерге. Өйткені,  орыс тілінен  аударылған
86

заңдардың  мэпні  ана  тілімізде  мүлдем  басқа  мағына  беріп,  дарьіс  түсінуге
қуындық тудырары шындық. 
1 
3
0сынаУ  мәселеге  орай  мына  келесі  пікірді  назарға  алсақ,  Парламент 
Мэжілісі  аппаратының  Редакцнялау  жэне  аударма  бөлімінің  меңгерушісі 
Мемлекеттік  терминология  комиссиясының  мүшесі 
Дәуітәлі  Омаиіұлы 
былаи  деп  ой  қозғайды:  «Заң  жобаларының  мемлекет  тілінде  жазылмай- 
тынына  Үкімет  тарапын  ғана  кінәлауға  болмас.  Конституциялық  қағидаға 
сәикес  заң  жобаларын  Мэжіліске  үсынатын  үш  субъектінің  бірі  -   Үкімет 
болса,  бірі -  Парламент депутатгары.  Алайда,  Үкіметгің  мүмкіншілігі  кім- 
нен  болса да  мол.  Заңды  мемлекеттік тілде  жазатын  адам  жоқ деп,  ауызды 
қу шөппен сүртіп,  эрекетсіз  отыра беру -  оңай,  ал жоқтан бар жасау  қиын 
әрине.  Қандай  да  болсын  жаңа  іс  өмірге  оңайлықпен  жолдама  ала  алмай- 
ды,  сондықтан  бүл  іске  соны  серпін  беріп,  бір  арнаға  салу  үшін  жүрт  бо- 
лып  жүмылуымыз  керек.  «Үкімет  тарапынан  заң  жобаларын  эзірлеуші 
мемлекеттік  орғандар  заң  шығару  ісіне  оның  қыр-сырын,  заң  техникасын 
жепк  меңгерген,  белгші  заңгерлерді  тартып,  оларға  қазақгың  тілін  жетік 
білетін,  бас-аяғы  бүтін  сөйлем  қүра  алатын  мамандарды  қосып  берсе,  бүл 
істен күш  пен қаржыны  аямаса, тап осындай күйде  отырмас па едік» деген 
Де 
келеді.  Ал  депутаттардың  заң  шығару  бастамасына  келетін  болсақ 
заң  жобасын  мемлекеттік  тілде  әзірлеу  мэселесі  Парламент  депутатга- 
ры  тарапынан  да  мэз  болмай  түр.  Бірінші  сайланымда  мемлекетгік  тілде 
эзірленген бір ғана заң болғанын білеміз.  Ол -  “Көші-қон туралы” Заң (бас- 
тамашысы -  Әкім  Ысқақ).  Ал  екінші  сайланымда Мэжіліс депутаты  Фари- 
за  Оңғарсынованың  бастамашылығымен  “Қазақстан  Республикасындағы 
баланың  күқықтары  туралы”  Заң  қабылданды.  Әзірге  бар-жоғы  осы  екеуі 
ғана.  Көріп отырсыздар,  бір сайланымға, яғни эр  бес жылға бір-бірден ғана 
келеді екен.  Енді  осы сайланымға көп үміт артылып  отыр.  Оған дайындық 
жүмыстары да жоқ емес. Әділет министрлігі, яғни Үкімет тарапынан да бір- 
неше  заң жобасын  мемлекеттік  тілде үсынамыз деген  уэде  бар.  Үкіметіміз 
мемлекеттік тщце жазылған осындаи заң жобаларына оң көзқарас танытып, 
дұрыс  корытындысын  беріп  жатса,  онда  өз  тілімізде  дайындауға  ынта  да
арта түсер еді  [3].  Міне,  бүл  мақаланың өзінен  қазақ тілінің заңнамадағы 
олқылықтары анық байқалады.
Заң ғылымдарының докторы, профессор  С. Табанов осы мәселе жөнінде 
«Ата Заңымыздың мәтінінде дүрыс аударылмаған ағатгық жіберілген жерлер 
де кездеседі.  Мысалға  12-баптың 2-тармағындағы  сөзді алып талап көрелік, 
онда  орыс  тілінде  былай  делінген:  «Права  и  свободы  человека  принадле- 
жат каждому с рождения,  признаются абсолютными и неотчуждаемыми,...». 
Ал  оның  қазақ тіліндегі  аудармасы:  «Адам  қүқықтары  мен  бостандықтары 
әркімге тумысынан жазылған,  олар абсолютгі деп танылады,  олардан  ешкім 
айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік қүқықтық актілердің мазмүны 
мен қолданылуы осыған қарай анықталады» -  деп жазылған. Бүл жерде «аб- 
солютными»,  «неотчуждаемыми»  деген  терминдер  тиісінше  «абсолютті»... 
«ешкім айыра алмайды» деп аударылған. Тіпті «неотчуждаемость» деген тер-
87

мин  Конституция  мәтініндегі  2-баптың  2-тармағында  «бөлінбеуін»  делінсе, 
ал тап сол сөз  12-баптың 2-тармағында «ешкім айыра алмайды»  деп әр түрлі 
аударылған»  [4,240]. Заңнамадағы аударма қателігі, түсініп, білуде көп кедергі
жасап, адамды шатастыратыны анық.
Тағы  да  бір  айта  кетері,  осы  ғалымның  мына  келесі  сөзі  «...құқьщгьщ
норма жалпы  мәндес  болып табылатындықтан,  оны  нақтылы  өмір талабына 
бейімдеп  қолдану  дұрыс,  дэлме-дэл,  бұлжытпай  пайдалану  әркез  болса  да 
селқостықгың алшақтықтың кесірінен көңілден шықпауы; заң нормаларында 
көптеген арнаулы құқықтық терминдердің, ұғымдардың жөнді-жөнсіз қаптап 
кетуі; заң техникасының әлі де болса пісіп-жетілмеуі, оны дұрыс қолданбауы, 
нормативтік актілер тілінің анықтүсінікті, дәлме-дәл болмауының нэтижесінде 
олардың  кейбір  тұжырымдары  шашыраңқы,  тұманды,  екі  ойлы  болып  ке- 
луі,  сондай-ақ  құқық  нормаларының  мэтіндеріндегі  заңгердің  косқан  «т.т», 
«т,б,»,  «т.с.с.»,  «өзге  де»  сөздерінің  көптілігі»,  — деп  көрсетеді  өз  еңбегінде 
[4,242].  Тэуелсіздік алған 20 жылдан аса уақыт ішінде мемлекеттік тілде заң 
эзірлеу  ісінде  қалыптасқан  дэстүр  мен  құқық  терминологиясы  әлі  де  болса
нақгыланбай келеді. 
:
Ата  Заңымызға  сэйкес  өзге  зандар  қабылданады.  ҚР  Конституциясының
10-бабының  2-тармағыьща:  «2.  Республиканың  азаматьш  ешқандай  жағдайда 
азаматгығынан,  өзінің азаматтығьш өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны 
Қазақстаннан  тыс  жерлерге  аластауға  болмаидцл»,  — деп  бекітіген.  Ал,  бірак, 
қолданыстағы,  «Қазақстан  Республикасының  азамаггығы  туралы»  1991  ж.  20 
желтоқсандағы  N  1017-ХП  ҚР  Заңының  (2007.22.05.  берілген  өзгерістер  мен 
то лықгыруларымек) 21 -бабы «Азамаггықган айырылу» деп аталады, яғни бұл бап-
та «Қазақстан Республикасы азаматтығьшан:....айьфылады», —
 деп көрсетілген.
Бұл ретге эрине, Конституция нормасына қазақ тілінде 21 -бап кдрама-қайшылық 
туғызады.  Нақіы  түсінікті болуы үшін осы  баптардың  орыс тіліндегі жазылуы- 
на назар салайық.  Пункт 2  статьи 10 Конституции РК —«Гражданин Республики 
ни при каких  условиях  не может  бытъ 
лиіиен
 гражданства, права изменить свое 
гражданство, а также не может быть изгнан за пределы Казахстана».  В Зашне 
РК «О гражданстве РК» -  Статъя 21. «Утрата гражданства», так в данной  статье
Гражданство Республики Казахстан утрачивается:  ...».
Міне, осыған орай  егер де нақгы сөздерді қарастырсақ «лишение» -  бұл 
қазақша  «айырылу»,  «айыру»  болса,  ал  «утрата»  сөзі  — «жоғалту»  немесе 
«жойьшу» (Сөз Ана -  электронды сөздік -2006) деген сөздер жазылуы керек- 
тігі анық. Осыған орай бұл Заңның нормасын (осы баптағы аударманы) жөнге 
келтіру қажеті туындайды.  Осындай баптар бойынша Ата заңға қайшы аудар-
ма түсініктер аз емес. 
^ 
. . .  
1
Тэуелсіз мемлекеттің басты назарына тіл мәселесі—қазақтілінің қолдануы 
алынғанын  білеміз.  атап  айтсақ,  орыс  тіліндегі  құжаттармен  қатар,  олардың 
қазақ тіліне аударылуы кең таралды. Бірақ, заңнамада  осы мемлекетгік тілде, 
ең алдымен, кез кеяген нормативтік құқықтық актінің жазылуы эрине күрделі 
болып отыр.  Өйткені,  бұл  жерге  нақгы  осы  саладағы  мамандардьщ жетіспе- 
уі  болар.  Демек,  қазіргі кезде өте  көп жарысып  аударылған,  эр түрлі  мағына
88

беретін  бір  ғана  терминдердің,  бірнеше  түрі,  эсіресе  жаңа  терминдердің 
пайда  болуы,  олардың  нақгы  этимологиясына  (сөздің  шығу  тарихына) 
жетік  үңіліп  зертгелмей,  аударылып  қолданысқа  енгізілуі  де  қателік  екені 
шындық.  Осыған  орай  еліміздегі терминологиялық түсіндірме  сөздіктердің, 
энциклойедиялардың  заңтану (құқықтану) саласында тек ғана аудармашылар 
тарапынан емес, ғалым заңгерлердің, көп жылғы өмірлік тәжірибесі мол лау- 
ціымпы  түлғалардың көзқарасы ескеріле отырып,  бірлесіп  аударылып,  содан
кейін барып  қолдануға енгізілсе жөн болар еді.
Сонымен,  жоғарьада  қарастьфылғаннан  келесідей  қорытынды  байқа-
лады:
-  ең алдымен тек бір жақты аударма ғана емес заңнама терминдері, сөздері
жан-жақты қарастырылып барып аударылуы;
-  қазіргі  қолданыстағы заңдарды қазақ тіліндегі жазылуын  қарастырып,
олқылықгардың жойылуы;
-   қазіргі  жас  буьшға  (студентгер)  «Қүқықтану»  мамандығы  бойын-
ша  білім  беруде  нақты  түсініктердің  берілуі,  қазақ  тілін  жегік  меңгерген
заңгерлерді даярлау; 
-
-   барлық  қүқық  саласындағы  іс  эрекетгер,  іс  жүргізу,  заң  шығару  т.б.
шаралардың мемлекттік тідце жүргізілуі;
-   бала бақшадан  бастап,  эрбір  отбасында бала тәрбиесіне  мемлекетпк
тілді үйренуіге жағдай жасау;
-  нақгы қазақ  тілінің қолданылуын жүзеге асыру үшін эрбір адам өзінен
бастап, сөйлеу мэдениетін реттеуі қажет.
Өйткені, сонғы кезде  елімізде өзге елден келген шет ел азаматгары қазақ
тілін еркін меңгеріп, тамаша сөйлеп, сайрап отыруын байқаймыз, олардың ай-
туы  бойынша,  қазақ тілі  Қазақстанда жөнді  қолданылмайды. 
Әрине,  өмір
қажетгілігі болмай, тіл мэселесі, оның қолданылуы да баяу болатыны белгілі.
«Өз  тілің -   бірлік  үшін,  өзге  тіл  -  тірлік үшін»  демей  ме!  Өз  ана
тілімізді өмірлік эр салада  жан-жақты дамьпуға атсалысып, өз тарапымыздан 
үлесімізді қосуға тырысайық.
П айдаланы лган әдебиеттер:
1.  Қазақстан  Республикасындағы  тіл  туралы  ҚР-ң  1997  жылгы  11  шілдедегі 

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: