Республикасы заңнамасындағы мемлекеттік тіл: мәселелері және келешегі Республикалъщ зылыми-тэжірибвлік конфвренция материалдары I а стана

М..Кемалов,
ҚР Конституциялъщ Кецесі
Аппаратының талдау
бөлімінің меңгеруіиісі
ЗАНДАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕГІ МӘТІНДЕРІНІҢ 
САПАСЫН ЖЕТІЛДІРУ -  КОНСТИТУЦИЯ ТАЛАБЫ
Конституциялық  Кеңес  тілге  қатысты  Негізгі  Заңның  нормаларының 
мазмұнын  ашатын,  мемлекеттік  органдардың  құқық  шығармашылыгы  және 
құқық  қолдану  практикасында  олардың  қолданылуының  шарттары  мен 
тәртібін белгілейтін бірнеше шешімдер қабылдады.
Конституцияның  нормаларына  тоқтала  келіп  Конституциялық 
Кеңес  өзінің  жолдауларында  көрсетіп  кеткеніндей  «Конституцияның 
Үкіметті,  жергілікті  өкілді  және  атқарушы  органдарды  арнаулы  заңға 
сәйкес  Қазақстан  Республикасының  барлық  азаматтары  мемлекет- 
тік  тілді  еркін  әрі  тегін  меңгеруі  үшін  қажетті  ұйымдастырушылық, 
материалдық  жэне  техникалық  жағдайдың  бэрін  жасауға  міндеттейтін 
ережелері  тиімділікпен  орындалмай  отыр  (Конституциялық  Кеңестің 
2007  жылғы  Республикадағы  конституциялық  заңдылықтың  жай-күйі 
туралы жолдауы).
Конституциялық Кеңес өзінің 2005 жылғы жолдауында «Конституцияның 
ережелерін  мемлекеттік  органдардың  орындауы  тиісті  деңгейде  емес»  - 
,  дей  келіп,  «оның  нәтижесі,  атап  айтқанда,  адамның  құқықтары  мен 
бостандықтарына  тікелей  қатысты  нормативтік  құқықтық  актілерде,  соның 
ішінде  кодификациялаудан  өткендерінде  де,  заңның  нормаларын  бір 
мағынада  түсінбеуге  экеп  соқтыратын  кемшіліктердің,  сондай-ақ  қазақ 
жэне  орыс  тілдеріндегі  мэтіндерде  тікелей  кайшылықтардың  болуынан 
көрінеді»  -,  деп  қорытындылаған  болатын.  Бұл  орайда,  Конституциялық 
Кеңестің  1999  жылғы  29  қазандағы  №  20/2  қаулысынан  нормативтік 
құқықтық актілердің қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің бірдей  болу 
қажеттігі туындайды.  Бұл талапты орындамау конституциялық заңдылықты 
көпе-көрнеу  бұзу  болып  табылады.  Дегенмен,  Конституциялық  Кеңестің 
Конституцияның аталған баптарын орындау туралы  алдыңғы жылдары алға 
қойған мәселелеріне қарамастан заңнама практикасында элі де болса көңілге 
қонымсыз жағдайлар кездеседі.
Мысалы,  мемлекеттік  тілдегі  заң  актілерінде  бір  ұғымды  эр  түрлі  тер- 
миндермен беру жиі кездеседі. Ал кейбір қазақ тіліндегі заң актілеріндегі нор- 
маларды түсіну тіпті қиындық туғызады. Бұл жайттың құқық қолдану процесі 
кезінде  заң  нормаларының  дұрыс  түсіндірілмеуіне,  бірдей  қолданылмауына
46

және дау-дамаиларға әкеліп соқтыруы сирек емес.  Аталған жағдайлар еліміз- 
дегі зяңдылық деңгейі мен мемлекеттік тіл мәртебесіне нұқсан келтіріп, қазақ 
тілді  а^аматтардың  арасында  құқықтық  мәдениеттің  төмендеуіне,  сондай-ақ 
кұқықтық нигилизмнің қалыптасуына әкелуі әбден мүмкін.
Осы  баяндаманы  жазу  үстінде  кейбір  (құқықтық  практикада  жиі 
қолданылатын) заңдардың қазақтіліндегі мәтіндеріне сараптама жасап, оларда 
пайдаланылған терминдердің бір-бірімен  салыстырғанда айырмашылықтары 
бар екеніне, тіпті  бір заңның өзі  қайшылықтарға толы екендігіне  көз  жеткіз- 
дік. Осы түйініміз негізсіз болмауы үшін бірнеше мысал келтірелік.
Республика  Констиіудиясының  75-бабының  1-тармағында  Қазақстан 
Республикасында 
сот  төрелігін 
тек  қана  сот  жүзеге  асыратыны  туралы  ай- 
тылады.  Дәл  осы  конституциялық  норма  Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексінің 
11-бабында  қайталанып, 
сот  әділдігін 
тек  қана  сот  жүзеге  асырады  делін- 
ген.  Сонда  бұлардың  қайсысы  дұрыс,  сот  төрелігі  ме,  әлде  сот  әділдігі  ме? 
Ал  енді  заңдардың,  конституциялық  заңдар  мен  жай  заңдардың  мэтіндерін 
қаралық.  Олардың мәтіндерінде уақ-түйек сәйкессіздіктерден бастап, мүлдем 
ойға  сыймайтын  тұстарды  кездестіруге  болады.  Айталық,  «Қазақстан 
Республикасындағы  сайлау  туралы»  Конституциялық  заңының  4-бабы  4- 
тармағының  1 )-тармақшасы  бойынша,  сотталғандығы  белгіленген  тәртіппен 
өтелмеген
 немесе алып тасталмаған адам сайланбалы лауазымдарға кандидат 
болып тіркелінбейді.
-   қолданыстағы  Қылмыстық  кодекстің  77-бабында  соттылық 
әтеледі 
емес, жойылады
 делінген;
-  конституциялық заңның орыс тілі мәтініндегі «законом» деген сөз қазақ 
тіліндегі редакциясында жоқ.
Қолданыстағы  бірқатар  завдардың 
қазақ  тіліндегі  мәтіндерінде 
жоғарыдағыдай  кемшіліктер  көп.  Тіпті  олардың  мазмұндарынан  адамның 
тағдырына  үлкен  әсерін  тигізе  алатын  қателіктерді  табуға  болады. 
Қылмыстық  жауаптылық  басталатын  жас  шамасын  белгілейтін  Қылмыстық 
кодекстің  15-бабының  2-тармағында  он  төрт  жасқа  толған  адамдар  жау- 
апты  болатын  қылмыстардың  тізімі  берілген.  Осы  тізімде  берілген  кейбір 
қылмыстардың  атаулары  Кодекстің  Ерекше бөліміндегі  қылмыстардың  атау- 
ларымен  сәйкес  келмейді.  Мысалы,  аталған  бапта  179-бап  «¥рып-соққаны» 
деп  көрсетілген,  ал  Кодекстің  Ерекше бөлімінде  бұл  бап  «Қарақшылық» деп 
берілген.  Әрине,  соңғысы дұрыс,  ол  орысша  айтқанда  «разбой» дегенді  біл- 
діреді.  Ал  «ұрып-соққаны»  Қылмыстық  кодекстің  106-бабының  атауымен 
(«ұрып-соғу»)  сэйкес  келеді  де,  оны  жасаған  адам  он  төрт  жастан  емес,  он 
алты жастан жауаптылыққа тартылады. Осы қателіктерге оң козбен қарайтын 
болсақ,  қылмыстық  жауаптылық  негіздерін  шатастырып,  босатуға  жататын 
жеке  тұлғаны  Кодекстің  15-бабының  2-тармағына  сүйене  отырып,  заңсыз 
қылмыстық жауаптылыққа тарту қаупі туады.
47

Тағы бір қателік.  Қылмыстық кодекстің  175-бабының ескертуінде ұрлық 
ұғымының  түсінігі  берілген.  Бұл  жерде  біздің  келіспей  отырғанымыз  бұл 
түсініктің  мазмұны  емес,  оның  атауы.  Осы  мәтіндерде  «кража»  және  «хи- 
щение» деген ұғымдар «ұрлық» деп аударылған (175-баптың атауында және
ескертуде). Сонда екеуінің айырмашылығы қандай?
Қылмыстық құқық саласындағы білгенімізге сүйенсек, «хищение» деген 
меншікке  қарсы  жасалатын  әр  түрлі  жеке  қылмыстардың  (ұрлық,  алаяқтық, 
тонау,  қарақшыяық  т.б.)  ортақ  белгілерін  қарастьфатын  жалпы  ұғым  және 
ұрлық  солардың  біреуі  ғана  болып  табылады.  Сондықтан  Кодексте  «хише- 
ние»  дегенді  «ұрлық»  деп  аударуды  қылмыстық  жауаптылық  негіздерінің 
шектерін заңсыз тарылту деп санаймыз. 
Біздің ойымызша,  «хищение» дегенді
«ұрлау» деп аударган жөн.
Өзге  де  заңдардың  мәтіндерінің  араларында  да  сәйкессіздіктер  бар.
Республика Қылмыстық іс жүргізу  кодексінің  115-бабында  «доказатель- 
ство»  деген  ұғымды  «дәлелдеме»  деп  аударған.  Осы  дәлелдемелерді 
қылмыстық  іс  жүргізу  кезінде  бұрмалауды  қылмыс  деп  таныған 
Қылмыстық  кодекотің  348-бабында  «айғақ»  деген  термин  қолданылған. 
Сонда  қайсысы  дұрыс,  «дәлелдеме»  ме,  «ай ғақ»  па?  Қылмыстық  іс 
жүргізу  қатынастары  үшін  маңызды  орынға ие  «ай ғақ»  сөзі  Қылмыстық 
іс  жүргізу  кодексі  бойынша  бірде  «показание»  дегенді  білдірсе  (26,  27- 
бап),  бірде  «ай ғақ заттар», «заттай  ай ғақ тар »   ретінде  «вещ ественны е 
доказательства» дегенді білдіреді (115  бап 2-тармақ), ал кейбір баптарда 
«вещ ественны г  доказательства»  дегенді  «заттай   дәлелдем елер»  деп
аударады  (мысалы,  121  бап).
Қылмыстық  кодекстің  38-бабының  2-тармағына  сәйкес,  жаза  мақ- 
саттарының бірі сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар 
жасауынан  сақтандыру  болып  табылады.  Осы  сөз  тіркестері  Қылмыстық- 
атқару  кодексі  2-бабының  1-тармағында қайталанып,  жаңа қылмыстар жаса- 
уынан  сақтандыру  емес,  олардың жасалуының алды н  алу делінген.  Осы  екі 
жерде де  айтпақ болған  ой -  орысша «предупреждение преступлений» деген 
сөз тіркестері. 
/ 3
Қолданыстағы Азаматтық жэне Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде  сот 
ісін жүргізудегі өте маңыздьі процессуалдық қағидат «состязательность» біре- 
уінде  «айтысу»  (азаматтық  іс  жүргізу,  15-бап),  екіншісінде  «бәсекелестік» 
(қылмыстық іс жүргізу, 23  бап) деп аударылған.
Әкімшілік  құқық  бұзушылық  кодексі  «подведомственность»  сөзін 
«жататындығы»  десе,  Азаматтық  іс  жүргізу  кодексі  оны  «ведомстволық 
бағы ны стылы ғы » дей салады.
Қорытындылай  келе  аталған  кемшіліктерге  одан эрі  жол бермеу,  кем де- 
генде оларды  азайту  мақсатында шаралар  қолдану  үшін мынадай ұсыныстар 
енгізгеннің еш кемшілігі болмас деген үмітгеміз.
48

Республика  Парламенті  қабылдайтын  заңдар  немесе  өзге  мемлекет- 
тік  органдардың  актілері  жсбаларының  мәтіндері  негізінен  орыс  тілінде 
дайындалады.  Жобаларды  талқылау  орыс  тілінде  жүргізіледі  жэне  сол тілде 
қабылданады.  Ал  заң  немесе  өзге  де  актілер  жобаларының  мәтіндері  қазақ 
тіліне  орыс  тілінен  аударылады,  яғни  заңның  қазақ мәтіндерінің тағдыры  іс
жүзінде аудармашылардың қолына берілген.
Сондықтан  қазак тіліндегі  нормативтік  қүқықтық  актілер  жобаларының 
мәтіндерімен  жүмыс  істеуді  арттыру  мақсатында  мемлекеттік  органдардың 
аппаратгарынан  қазақ тіліндегі заң жобаларымен жүмыс  жасау бойынша екі 
тілді бірдей меңгерген заңгерлерден түратын арнайы құрылымдар қүрған еш
артық етпес еді.
Сонымен қатар, аудармашылықпен айналысатын Парламент Палаталары 
Аппараттары  бөлімдерінің  жұмысына  тіл  мамандарымен  қатар,  қазақ тілін- 
де  білім  алған  заң  мамандарын  тартқан  жөнді  болары  сөзсіз.  Бүндай  шара- 
лар  мәселенің  басын  түгелімен  шешпесе  де,  бір  қадам  ілгерілеу  болар  еді. 
Себебі,  көптеген заңдардан  немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерден 
байқағанымыз,  көбінесе  аударма  құқықшыгармашылық  техникасына  көңіл 
аударылмай  жасалады,  норма  калыптастыру  қызметтінің  өзіне  тэн  ерек- 
шеліктерін,  құқық теориясының ережелерін  ескерместен  жүзеге  асырылады. 
Кейбір  заңдардың,  нормативтік  құқықтық  актілердің  қазақша  мэтінін  түсіну 
қиыншылық туғызады.  Қазақ тіліндегі  заңдарды  немесе  өзге де  нормативтік 
қүқықтық актілерді түсіну үшін,  ең алдымен,  орысшасына бет бүруыңа тура 
келеді.  Осы  орайда  айта  кетеріміз  Конституциялық  Кеңестің  нормативтік 
қаулыларында  көрсетілгендей  нормативтік  қүқықтық  актілердің  қазақ  жэне 
орыс тілдеріндегі  мэтіндерінің толығымен сәйкес болуы  қажет, ал  бүл шарт- 
ты  сақтамау  конституциялық заңдылықты  өрескел  бүзу деп  есептеледі  жэне 
оларды  Конституцияға  сай  келмейді  деп  танылуына  негіз  болып  табылады. 
Конституциялық Кеңес  өзінің бірнеше қорытынды  шешімдерінде  айтып  кет- 
кеніндей қүқықгық нормалар қазақ жэне орыс тілдерінде мағыналық жағынан 
барабар  жазылғанда  ғана  конституциялық  заңдылық  режимі  қамтамасыз
етіледі.
«Қазақстан  Республикасының  кейбір  заңнамалық  актілеріне  ад- 
вокатура  мәселелері  бойынша  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу  іу 
ралы»  Қазақстан  Республикасы  Заңының  Конституцияға  сэйкестігін 
тексерген  түста  Конституциялық  Кеңес  оның  1-бабы  6-тармағының  8) 
тармақшасының  қазақ  жэне  орыс  тілдеріндегі  мэтіндерінен  сэйкессіздік 
тапты.  Сондыктан  өзінің  2007  жылғы  14  ақпандағы  №  2  Қаулысымен 
екі  тілдегі  мэтіндердің  сэйкессіздігі  қүқықтық  норманың  мазмұнын 
тұжырымдамалық  түрде  бұрмалап,  оны  біржақты  түсінуге  мүмкіншілік 
бермейді  жэне  Конституцияның  7-бабының  2-тармағын  ескере  отырып
конституциялық емес деп тапты.
4-837
49

«Қазақстан  Республикасының  кейбір  заңнамалық  актілеріне  діни  сенім
бостандығы  және  діни  бірлестіктер  мәселелері  бойынша  өзгерістер  мен
толықтырулар енгізу туралы»  Заңның  1-бабы 2-тармағының  1) тармақшасын
әкімшілік санкциялар белгілеу болігінде 
(2001 жыпгы 3 0 қаңтардагы №  155-11
Қазақстан Республикасының  Әкімшіпік құцық бұзушылық туралы  кодексінің
375-бабының  бірінші,  екінші  жэне  ушінші  бөліктеріне  өзгерістер  енгізу
бөлігінде)
 тексерген кезде, Конституциялық Кеңес оның қазақ жэне орыс тіл-
деріндегі  мәтіндерінен  құқықтық норманың  мазмұнын  бұрмалайтынын  және
оны бір мағынадатүсінбеушіліктуындататынын ескере келіп, Конституциянын
7-бабы 2-тармағына сэйкес емес деп таныды (2009 жылғы  11  ақпандағы №  і 
нормативтік қаулы). 
• 
Щ
Конституциялық  Кеңестің  2008  жылғы  23  маусымдағы  №  09-6/1  Пар-
ламентке  жолдауында  нормативтік  қүқықтық  актілердің  қазақ  жэне  орыс
тілдеріндегі  мәтіндерінің  сәйкестігін  қамтамасыз  ету  үшін  тиімді  шаралар
қабылданбаған, ал бұл, конституциялық бақылау практикасы көрсеткеніндей,
құкық  қолдану  практикасында  кейде  олардың  нормаларын  түрлі  мағынада 
түсіндіруге алып келеді делінген.
Бұл  орайда  Республика  Президентінің  жанындағы  Құқықгық  саясаг
жөніндегі Кеңестің 2007 жылғы 30 наурыздағы Хаттамалық шешімімен Әділет
министрлігіне  Қылмыстық,  Қылмыстық  іс  жүргізу,  Қылмыстық атқару  жэне
Әкімшілік  құқық  бұзушылық  туралы  кодекстерге  Конституцияға  сэйкестігі
жэне қазақ, орыс тілдеріндегі мэтіндерінің өзара сэйкестігі тұрғысында мони-
торинг жүргізу мақсатында жұмыс тобын құру тапсырылған болатын. Және бір
айта кететін мэселе -  терминдерді жаппай аудару. Халықаралық айналымдағы
кейбір  заң  терминдерін  ешбір  өзгеріссіз  қалдырған  (тек  жалғаулар  косу
арқылы  немесе  қазақ тіліне озге де  бейімдеу  арқылы)  жөн болар деп  ойлай-
мыз. Бірқатар қиындықтар осындай терминдерді жаппай қазақшалаудан келіп 
туындайды.
50

Е. Әбдірәсілов, 
Л.Н. Гумипев атындагы Еуразия
үлттыц университетінің 
\  
профессоры,  ф.г.д.,  Мемтерминком мүшесі
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰЖАТТАРДАҒЫ ТЕРМИНДІК ҰҒЫМДАР
(Еуропалъщ Глоссарийді дайындау тәжірибесінен)
Қазақ  тілінің  элі  де  болса  кең  қолданыс  таппауының  бір  себебі  орыс 
тілді  мемлекеттің  ортасынан  қалған  үдеу  күші  арынының  басылмағандығы 
болса,  екінші себебі қазіргі  күрделі түсініктер  мен мазмұн  негізіне  құрылған 
құжаттар тілі болып отыр. Олай дейтініміз орыс тілінің жүйесі мен танымына 
негізделген,  ресми  стиль  деп  ат  қойып,  айдар  тағып  жүрген  стиліміздің  өзі 
кешегі орыс тіліндегі  құжаттардың ықпалымен  қалыптасқан  мэтіндер  болып 
саналады. Жасыратыны жоқ, мәтіндеріміз де сол негізде жазылып, сол негізде 
бүгінгі қазақ баласының танымы мен түсінігін табиғи тілдік негізден, табиғи 
санадан  ажыратып  экетіп  барады.  Күнделікгі  жүмысында  сол  мәтіндермен 
жұмыс  істеп,  сол  мэтіндердің  жүйесіндегі  тілде  құжат  жазатын  саналы 
қазақтың өзі осы «ресми стиль» деп аталатын қағаз бетіндегі өзге тілдік өгей 
танымның жетегінде жұтылып барады.
Мэтіндеріндегі  сөйлемдер  жүйесі  орыс  тілінің  жүйесінде  жазылған, 
қалыптасқан зандармен, қатынастарды реттеуші құжаттармен қалыптасып ке- 
леді. Кейде мұны біз өркениет деп те атап жүрміз. Үнемі өркениетке ұмтылып, 
күрделі қатынастарға, қатынас түсініктері мен ұғымдарына қадам басудамыз.
Мэн  берсек,  сол  өркениеггің  де  жақсы  жағы  да,  жаман  жағы  да  бар 
сияқты.  Өркениетке  ұмтыламыз  деп,  бір  жағы  дамыған  мемлекеттердің 
көшінен қалмауға ұмтылсақ, бір жағы тілімізді де, қоғамымызды да, қоғамдық 
қатынастарымызды  да  өркениетке  жетелеу  арқылы  өзімізге  түсініксіз 
сөйлемдер жазылатын тілге, ақылға сыйымсыз әрекеттер жасалатын қоғамға, 
т.б. нысандарға қол жеткіздік. Бұл өркениет пе, әлде керісінше ме?
Бағамдап  көріңіз,  бүгінгі  танда  қазақ  тілінің  өзін  қинай-қинай  табиғи 
қолданысынан айырдық, тілдің өзі өз ұлтына қызмет ете алмайтын, өз ұлтының 
өкіліне түсініксіз  мәтіндер  мен  сөйлемдер  ұсынатын деңгейге  жеттік.  Осыны 
біз кейде даму деп атаймыз. «Үнемі жаңалыққа ұмтыламыз деп жаңылысудың» 
кері  осы  емес  пе?  Дегенмен,  осы  өркениетке  ұмтылысымыздың  бір  көрінісі
— 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік жэне  ынтымақтастық ұйымына төрағалық 
етуіміз. Осы ұйымға төрағалык шеңберінде Еуропалық Одақ құжаттарын негіз- 
ге ала отырып, анықтамалық басылымды жариялауды қолға алған болатынбыз.
Ол  :  Еуропалық  Одақ  Глоссарийі  (ағылшынша-немісше-французша-итальян-
ша-қазақша-орысша). — Варшава: Ойсупа 0і2упка,2010. —
 736 б. жарық көрді.
51

Глоссариймен жұмыс  істеу  барысында  Еуропалык Одақтың  қабылдаған 
бірқатар  нормативтік  құжаттарын,  келісімдері  мен  меморандумдарын,  Кон- 
венцияларьш, актілерін,  комиссия  шешімдерін, түрлі аталымдағы кітаптарын 
басшылыққа ала отырып, қазақ тіліне аудару жұмыстары жүргізілді.
К2
Компаниялардың қосылуын реттеу жөніндегі заңнаманы қайта 
қарау туралы Жасыл Кітап
БШ
Зеленая Книга по пересмотру законодательства по 
регулированию слияний компаний
К2
Еуропалық Одақтың есірткіге қарсы саясатын жүзеге асырудағы 
азаматтық қоғамның рөлі туралы Жасыл Кітап
к и
Зеленая Книга о роли гражданского общества в реализации 
антинаркотической политики в Европейском Союзе
немесе
Ж1
“Орталық жэне Шығыс Еуропаньщ ассоциацияланған елдерін 
Еуропалық Одақтың ішкі нарығына интеграциялауға дайындау” Ақ 
Кітабы
КУ
Белая Книга “Подготовка ассоциированных стран 
Центральной и Восточной Европы к интеграции во 
внутренний рынок Европейского Союза”
К 2
Химиялық заттарға қатысты болашақ саясат стратегиясы бойынша 
Ақ Кітап
Белая Книга по стратегии будущей политики в отношении 
химических веществ
Еуропалық  Одақ  құжаттары  аясында  бірқатар  заңдық негіздегі  елімізде 
кездеспейтін жаңа ұғымдардың барлығына көз жекізілді.
К2
Адам ағзасы текті терапевтік заттармен алмасуға қатысты 
1 
Еуропалық келісімге Қосымша хаттама
Дополнительный протокол к Европейскому соглашению 
относительно обмена терапевтическими веществами человеческого 
происхождения
К2
әкімшілік дербестік
КУ
административная автономия
52

К2
төмендетуге
надбавка за снижение уровня загрязнения
аудандар
районы напряженной экологической обстановки
қаннан жасалған өнімде
производные крови
шығарындылар деңгеиін есепке алу саясаты 
*Бірнеше өндірісі бар өнеркәсіп орындары үшін бір өндірістің 
есебінен ластаушы затгарды азайтып, басқаларыньщ есебінен 
көбейтуге мүмкіндік беретін саясат. Жалпы 
кооытынлысы
лимитке
политика зачета уровней выброса
*Политика, позволяющая промышленному предприятию с 
несколькими производствами, снизить выброс загрязняющих 
веществ от одних производства и увеличить загрязнение за счет 
других при условии, что общий итог будет соответствовать или 
будет ниже установленного лимита
қауіпті тауарларды пайдалану саласындағы заңдар
законы в сфере использования опасных товаров
шаң шығарындысы
выброс пыли
К2
Ф  
щ
адам әлеуетшің даму индексі
индекс развития человеческого потенциала
53

ІШ 
конфликт малой интенсивности 
К.Ц 
конфликт малого уровня______
К 2
...................... ...............   "  
.. .................... - 
■
 
■ 
■■■■■—
  —
 
■■ 
■ ■■  ■ 
■■■■! ■.................  ■ 
.1 
■
  ■■ 
1 
■ I I  
—  
! . ■■■■ 
, ■ 
■ ■ ■ ■ ■ ! ■ ■ ! ■  
■■■■■■  ■■■!
ақшаны жьшыстатумен күрес бойынша шаралар
КУ
меры по борьбе с отмыванием денег
К 2
К2
ой еңбегіне ықпал ету 
ой еңбегі эрекетіне эсер ету
ІШ
воздействие на умственную деятельность
К2
К2
қалдықгарды кэдеге жарату салығы 
қалдықтарды қайта іске жарату салығы
налог на утилизацию отходов
Сонымен,  шығарылып  отырған глоссарий  еуропалық Одақпен  арадағы 
қатынастағы қажетті қолданыстардыңқазақтіліндегі нүсқаларын қамтамасыз 
ету, өзге тілдерде қатар қолданылуын қамтамасыз ету мақсаттарында дайын- 
далды.  Сөздік  анықтамалықтың  шығарылу  негіздемесіне тоқталсақ,  объек- 
тивті  жэне  субъективті  себептерге  байланысты  ТМД  жэне  Азия  елдерінің 
арасынан  ЕҚЫ¥-ға  төрағалық  етіп  отырған  Қазақстан  үшін  Еуропалық 
Одақтағы интеграциялық үдерістерден тэжірибе жинауға үлкен мүмкіндіктер
жол ашылды.
Осы  негізде  Республикамызда  Сыртқы  істер  министрлігі  эзірлеп,  Ел- 
басы  Н.Ә.  Назарбаев  бекіткен.  2009-2011  жылдарға  арналған  «Еуропаға 
жол»  атты  мемлекеттік  бағдарлама  қабылданғаны  белгілі.  Қазақстан 
Республикасының  Сыртқы  саясат  түжырымдамасына  сәйкес  еуропалық 
мемлекеттермен  жан-жақты  ынтымақтастықты  дамытудың  стратегиялық 
маңызы  үлкен.  2009-2011  жылдарға  арналған  «Еуропаға  жол»  атты  мем- 
лекеттік  бағдарламада  көрсетілгендей,  Қазақстан  үшін  Еуропалық  Одақ 
мемлекеттерімен  ынтымақтастықты  дамыту  мемлекеттің  ішкі  дамуыньщ 
өзекті  міндеттерін  шешуде,  тарихи  байланыстарды  нығайтуда,  еуропалық 
интеграция  тэжірибесіне  қосылуға,  технология,  энергетика,  көлік,  сауда 
салаларындағы,  гуманитарлық  және  инвестициялық  бағыттағы  байла- 
ныстарды тереңдетуде  маңызды.
Қазіргі  кезде  Еуропалық  Одақгың  институционалдық  қүрылысты 
қалыптастырудағы жэне даму жолындағы орасан ауқымды тәжірибесін білік- 
ті, толық жэне жан-жақты деңгейде  меңгеру үшін  Қазақстан  мен  Еуропалық 
Одақтың ынтымақтастығын өзекті тақырыптағы ғылыми эдебиеттермен, оқу- 
эдістемелік қүралдармен, анықтамалықтармен, практикалық материалдармен 
қамтамасыз етудің уақыты жетті.
54

Осы  орайда  Қазақстанның  ЕҚЫ¥-ға  төрағалық  етуінің  құрмегіне
«Еуропалық  Одақ  Глоссарийінің  (ағылшынша-немісше-французша-ита-
льянша-қазақша-орысша)))  баспа  бетінен  жарық  көрді.  Авторлары  -  
М.К.Сыдықназаров, М.Баймұхан, Д. Сыдықназарова, Е.Әбдірәсілов.
Глх.ссарии құрылымы бірегейлігімен ерекшеленеді және ТМД аумағында 
бұл  бағытга  шығып  отырған  алғашқы  еңбек.  Сөздік  халықаралық  қатынас
саласының  мамандарына,  елшілік  жұмыскерлеріне,  саясатганушыларға 
заңгерлерге,  экономика,  заң  саласының  мамандарына,  филологгарга!
Қазақстандағы  және  шет  елдеп  ғалымдар  мен  студенттерге  жэне  т.б.  кең 
ауқымды көпшілік оқырманға арналған.
Глоссарий,  ең алдымен,  Еуропалық Одақпен  байланысты терминдердің,
максатын көздейді.
дұрыс
үдерісіне  қатысушы
мемлекеттер
жж
Еуропалык  экономикалық  қауымдастықгың  (1957-1967  жж.),  еуропалық 
қауымдастықгардың  (ЕЭҚ,  Еуроатом,  Еуропалық  көмір  жэне  болат 
қауымдастығы, 1967-1992) ізбасары.  1993 жылы 1 қарашада Маастрих келісім-
шартынан кейін жаңа кұрылым болып Еуропалық одаққа бірікті.
Қазіргі  уақытта  Еуропалық  Одақ  27  мемлекетті  біріктіріп  отыр.  ЕО-ға 
кірген  мемлекетгердегі  тұрғындардың  саны  жарты  миллиардқа  жуық  адам-
ды  құрайды.  Еуропалық  Одақтың  негізгі  ұстанымдары:  жалпыеуропалық 
азаматтықты енгізу, азаматгардың бостандығын қамтамасыз ету, экономикалық
жэне әлеуметтік ілгерілеуге ықпал ету, Еуропаның әлемдегі рөлін нығайту.
Еуропалық Одақтың негізгі басымдықтары -  біртұтас кедендік, қаржылық- 
экономикалық,  құқықтық кеңістікгі қалыптастыру, келісілген сыртқы саясат- 
ты  жүргізу,  мүше  мемлекеттер  қауіпсіздігінің  ортақ  стратегиясын  эзірлеу, 
элемдегі бэсекеге қабілетті экономикалардың бірін қалыптастыру.
Еуропалық  Одақ  адамның  ар-намысына  құрметпен  қарау,  бостандық,
демократия,  теңдік,  заң  мен  адам  құқықтарының  үстемдік  етуі  сияқгы
құндылықтарға  негізделген.  ЕО-ньщ  өз  төлтаңбасы  бар:  туы  (көк  түстегі
жиырма  жұлдызша),  энұраны 
(Людвиг  ван  Бетховен,  «Қуаныш  одасы»
симфониясының  4  бөлімі),  ұстанымы  («Бірлік  көпжақтылыкга»),  валютасы 
(еУР<>). Еуропа күні -  9 мамыр.
Глоссарий  Еуропалық  Одақты  сипатгайтын  ұғымдар  жүйесін  көрсетіп 
береді  жэне  халықаралық  қатынастар,  саясаттану,  тарих,  экономика,  құқық,
аударма  ісі  және  т.б.  салалардың  мамандарының  ғылыми-зертгеу  және 
практикалық жұмыстары үшін қажетті терминдерді қамтиды.
Еуропалық  Одақ  Глосарийі  Еуропалық  Одақгың  құрылымына,  қимыл
әрекетіне,  құжатгық-құқықтық  базасына  қатысты  негізгі  ұғымдарды
і 0
55

қамтитын  1400  терминнен,  олардың  қысқарган  атауларынан,  сондай-ақ, 
Еуропалық  қауымдастықтардың  саяси-құқыкгық  құжаттарында  жиі  кезде- 
сетін, қалыптасқан анықтамалардан тұрады. Глоссарий терминдері жеті тілде-
гі —
 ағылшын-неміс-испан-француз-итальян-қазақ-орыс тілдеріндегі ұғымдар
аппаратын қамтиды. 
_  |
Терминология  Еуропалық  Қауымдастықгардың  негізгі  қызмет  салала-
рын:  оның негізгі үш тірегін, оның ішінде, бірінші тірегі — экономикалық және
элеуметтік салалардағы ЕҚ қызметін; екінші тірегі — ортақ сыртқы саясат және
қауіпсіздік  саясаты  саласындағы  қызметін  жэне  үшінші  тірегі  — ішкі  істер,
эділет, полиция, сот ынтымақтастығы саласындағы ЕҚ қызметтерін жан-жакты
Глосарий көп қырлы кешенді сипатқа
ұйым
ретіндегі ЕуропалықОдақтың, оның саяси институттарының,
•   • 
•
рәсімдерінің  терминологиялық корпусы келтіршген.
Глосаоийге  ЕО  ішкі нарығының тиісті деңгейде жұмыс
шінші
(үндестік  жасалған)  заңдары
қүқықтық  кеңістік  кұру  мақсатындағы  халықаралық-құкықтық,  ұлттар 
үстемдігі қатынастарьіна қатысты халықаралық Еуропалық Одақ шеңберіндегі 
экономикалық  интеграцияны  құқықтық  ресімдеуге  байланысты  еуропалық  I
терминологияның шоғыры енгізілген.
Т р п м и н п п п г и я  
тймрн
гте.гі  бағыттапмен байланысты  маңызды ^ғымдарды
қамтиды:

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: