Роман Алматы «Раритет»
жүктеу/скачать 8 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЫЖ
1 КСН... Q3i 6ip алгы р ж т т ... еке- у 1 м 1 зд 1 билеп кетпес пе екен? — C e H i eiiiKiM билей алмайды . C e H i би л ей м ш десе, акы лсы з болып шыгар. Мен де сенен тудым гой... LLJeiueci мен кы зы к у ш ак тасы п ж аты п, ойлары 6ip ек ен ш угынысты да, ертещ не У лпан У акты н елш ш ерш е ризаш ы лы гы н бердь У ак иен Сибанньщ cKi ж акты той лары етгам ен Торсан Есенейдщ уйше к у ш -к у й еу болы п K i p i n алып едь К алы н К ерейдщ салбексе болыс-билер1 канш а карсы ласса да, аз гана У ак ез алдына болыс болы п б ел ш ш K e r r i . Отызга жегпеген жас жнтг Торсан ояз келемшде езге болыс- гардан анагурлым етлмд1, алгыр болыс болып шыкты. Ояз бастыкгары, пристав, урядниктер топ-тобымен келш сыйлык алып кетедп Улпагшьщ торелер тусетш уш болыс кенсесше айналып барады. К азак дау-шарын елш щ ауылнай, билерше 6epirrri де, Торсан 03i ояз, губ1рналык барлык катьшас жолда- рын бакылап отыратын сиякты. Эрьберщен сон, Керейдщ болыс-билер! де ауыз сала бастады. Iund Ресейден кеш ш кел ген шаруаларды ояз бастыкгары аркылы Керей жерше карай аударыл жiбepe алатын бедедщ болыс болып алды. У ш ш ш к жайларда Торсан оте ж умсак. Ш айды У лпан, Бiжiкeн yuieyi онаш а ш е д ь Бiжiкeн ш ай куяды. Торсан У лп анн ы н шыны аягы н enepin отырады. К еш ю там акта- ры да солай онаш а. Торсан У лп анн ы н етш турап бередь — IuiiHi3, апа!.. Ж ещ з, апа!.. Улпаннын Mycipen, К унияз сиякты дос-жар адамдары келсе, Торсан Tinri oKeci келгендей куанып калады. К,олдарына су куйып, етп 031 турап, шыны аякты 03i enepin отырады. — К ун ияз ага, эттен, У ак болып тумаганы ны зды кай- теш н... У акты н болысы ci3 болсаны з, аз гана У ак кандай ел болып кетер едН — деп коятыны да бар. - 2 3 0 - — М усекецдей акы л иеск ел агасы бар Сибанда кандай арман бар екен? — деп, бул кезде картая бастаган Myciperrri де кетере мактайды. Куйеу баласына Улпан да риза. Керей болыс-билершен керген кеп онасыздыкты ойел журеп умыта алмай, кенпре алмай койып едп Торсан бала болып колына юргел1 зэрозот болып калган журек орнына тускендей, к е л ш тынышта- лып, серги бастады. У лпанны н Сибан арасындагы жумыс- тарына Торсан араласкан емес. Торсан Улпан ушне юргел1 алты ай еткеннен кейш гана 6ip окыс мшез керсетгп К,ар epin, каз-уйрек келш жаткан аласапыран Ke3i едп Торсан оз елше барып к а п ы ренжш кайтты. Кектене бшетшш жасыра алмай келдп Шойгоз — У ак жершен шектес К,аршыгалыда жаткан Есеней жыл- кысын аралай журш, Еменалынын уш баласына кезд ест eдi. Ymeyi жана гана усталган уш каракек атты жетелеп алган екен. К^ыстан куйл1 ш ыккан, ж унш тастаган каракек аттар мал баласынын сулуы екен. Ш октыкты, кeyдeлi кел ген, кулаш мойын, камыс кулак, бота коз, терт аягында 6ip мш болсайшы! ИЕркш-ай, жазды KyHi катарлап, кысты KyHi кесемдеп жепп журер ме едщ!.. Мына еулею жшттер, oздepi он шакты адам, колдарында каршыга, ителп, сондарында шубырган тазы итгер, осындай аттарды анга салмакшы! BipeyiH аксатып, 6ipeyin жауыр кылыи кайтады-ау!.. Торсан кушнш K e r r i. К,ыска гана амагаыктан кейш: — Ш етш ен жетелеп журе берепн бул 6ip иес13 журген мал деп ойладындар ма, — дедп ашу кысып турганын жасыргысы келмей. — Сен куш -куйеу болсан, 6i3 агаларын боламыз. Байкал сойле, шырагым! — дед 1 Еменалынын улкен баласы Есенжол. — К уш -куй еу деген мал-жанны н n e c i деген соз емес шыгар! — деп онын Ресей деген iH ici тутанайын деп турган ш окты 6 i p урлеп калды. — К уш -куйеу мырза, EceHeftain M y p a r e p i куш -куйеу емес, мына 6 i3 боламыз! — дед 1 Еменалынын ушшш1 ба ласы. — 0 3 i p тарынбай, шыдай тур. Ы з ол1 eншiмiздi алып болган жокпыз... Торсан енд1 абайласа, куш -куйеу деген ею созд1Н аста- сар тусын эдей! нукып калы п, кYшiк куйеу деп тур екен. Торсан атынын басын бурып алып, журш K e r r i . Сол ашуы уйге келгенш е тараган жок. Уш каракок ат коз алдынан - 231 - кетпей койды... «К уш ж -куйеу» деген корлау кулагына шегеленш калгандай ш ы ц-ш ы н eTin турып алды. — К уш ж -куйеу, ку ш ж -куй еу, куш ж-куйеу!.. Уш ж ш тпн керсеткен мшездер1 Торсанды катты ойлан- дырды — ызалана, кушне ойланды. Булар мурагерлжп эл1 умытпаган больш шыкты гой. Б 1 жженге косылган той устшде Улпан Есенейден калган мал-мулжтщ ещцп neci кызым мен куйеуш деп элденеше рет ескерткен. Онда Еменалы- нын 03i де, балалары да ун шыгарган жок едг Журт кезшше айта алмагандарын пике туйш кеткен екен. Тепнде, буган б1ржола тыйым салынбаса, басынып кететшдер1 кершш тур. Осы ашумен келген Торсан Улпанга эдеттеп эдеп тш п н сактай алмай сейлестк — Апа, мен шздщ м ал-мулю ш здш neci емес, ку ш ж - куйеу екемш, — деп б1рден шамдана сейледг — К,арагым-ау, неменеден ренжш кайттьщ? Мешмен булай сейлеспейтш едщ гой? — дед1 Улпан. — Еменалыньщ уш баласы К,аршыгалыда жаткан жыл- кыдан уш атты ез 6errepiMeH устап алган устшен ш ы к- тым. Eip-ак ауыз сез айттым. Бул иеЫз мал емес ед1 гой деп ед!м, «neci 6i3 боламыз» дедг Аягында маган «сен — куш ж -куйеусщ » дедь — Торсан карагым, 6ip уш ат уш ш осынша кынжыл- май-ак кой, балам... Осы уйде ел1 мынга жакын жылкы бар, Б1жжен екеуще мол жетедг Ана жылы Керей — Уак би-болыстарынын тетенше съез1нде ж еа р калган улы жок ейел ершен калган м ал-м улж тщ уштен 6ipiH e p i H i n туыс- кандарына берсш деген байлам болган. Мен соны дурыс керш , Еменалыга аганнан калган м ал-м улж тщ уштен 6ipi ceHiKi деп келд1м. К,анша жамандасак та еркек екен, ал май кедш. Балалары 6ip еркелж i c T e c e , кепире сал, шыра гым. Будан былай ондай тентектж л ютемес. Антармын... — Ж ок, апа... М урагерлж дегенге шек койылу керек. Беретшвдзд1 б1ржола 6epin, б1ржола кутылыныз. GMip бойы мурагер болып, e M ip бойы к е н ш унатканды шетшен же- телеп окете берсе, 6 i p кун тыныш уйыктай алмайтын бол- маймыз ба?! Мен осы уйдщ и еам ш бе, болмаса ш ы н-ак куш ж -куйеум ш бе? — Ш ырагым-ай, таусыла сейлемесен де болатын едь Жарайды, токтайы к осымен. Бупн демал, калганы болса, ертен сейлесерм1з. - 2 3 2 - Торсан кеткен сон, Улпан ойланып калды: «Бул немене- HiH леб 1 ? Болыс болган сон, бузыла бастаганы ма элде е з ь H in жаратылысында жасырып келген 1 болды ма екен? К ан дай эдеггп, кандай жумсак ж т т ед 1 , нелж тен жары л а жаз- дап тур? Кой, жас ж т т була ескен эдем1 аттардын ушеуш б1рдей элдекьм эк еп п бара жатканда кызып кеткен болар. Ж аксы атка кызыкпайты н ж ш т бола ма. Онысын айып керм ей, тура турайык. Еменалынын балалары есерсок, бейшл ауыздау гой, барлы к бэле солардан-ак басталган шыгар. Ие, мынау ceH iK i, мынау онык1 демесем болмас... Торсанды ушме улым деп K i p m i n алган екенмш , ендд оны мазалай беруге тыйым салынганы дурыс болар». Улпан Еменалыны ш акырып алды. — Тентек кайным, сен кеп жылдар бойы мешмен келюе алмай журдщ. Осы куш , Кудайга m y K i p , Есенейдщ T ep i c e H k i , ой-тшеподз 6 ip . Мен не айтсам да, риясыз айтты деп сене бер. (лздщ балалар Каршыгалыдагы жылкыдан уш атгы ез беттер1мен устап екеткен екен, куйеу балам соган к а п ы рен ж п кедщ. Балаларга айтьш койсайшы, ат керек болса, ушеу емес, жиырмасын берейш, тек сурап алатын болсын. Былтыр ашу устшде туспцпрт айта алмадым — сен осы уйдщ малынын уштен 6 ip iH e ортаксьщ. К ай куш алгьщ келсе, сол KyHi белш берейш. Осы айтканыма сенемющ? — Сенемш, Улпан, сенемш. Сен 6ip эулиедей адал адам- сын гой. Сенем1н. B i p a K енд1 мен Есенейдщ малый талап жатыр деген атакка калмаймын. Bip лагынды алмаймын. 03iM де соткар ед1м, балаларым менен узап кайда кетсш. Иттщ K y m iK T e p i, 6opi соткар. Тек келсш , ш етш ен сойып салып, аттарынды кайтарып берем. — Ж ок, Еменалы, олай етпе. Балаларды сабама. Б1рде болмаса, б1рде ез1не колдары ra in кетер. Аттарды кайтар- ма. Балаларды н ойында жэб1р калмасы н. К уйеу балам ж ещ пм дeм eciн де, ciздiн балалар 6i3 жен1л1п к ал д ы к демес1н. Bipine 6ipi emiKneciH. — Ж ок, жок! Аттарынды кайтарып беремш! — Ж ок, кайтармайсьщ! E k i жуздей гана ж ы лкы н калып- ты, аганнан enm i ал! — Еменалы ез елш е 03i ешп гана эрен сыйысып келед1, Улпан. Мен аузы куйген адаммын. М еш тагы 6ip сезге iniKTipMemi, айналайын. Балалар еркелеп ат сурап келсе, езщ 6epin турарсын. E rairep i муны сез кы лм айы к. MeHi - 2 3 3 - куш -туш булыктырып журген баска 6ip арманым бар. Сол арманымды орындамай адам болар емеспш... — Онын тагы немене ед1? — Ойлай-ойлай басым катты... Мен, езщ айткандай, улкен кунол1 адам екенмш. Есенейдщ е л т ш е де ортак екенмш. Сол кунэларымнан калай акталамын? Есенейдщ орнына бадел-хажы болып, Мекеге барып келсем кайтер екен? — Есеней кайтыс болар алдында, ел1мен бакылдаскан- да не айтканын умытып калдьщ ба? «Кудай маган карыз- дар болмаса, мен Кудайга карыздар емеспш» демеп пе ед1? Оны неге айтып едп юмге айтып едп eciaae ме? — Ес 1 мде... Бакылдаса келген адамдар: «Сгздщ орны- нызга бадел-хажы етш б1реуд1 Мекеге ж1берт алсак кай тер» дегещй айткан. Он жыл ауру азабын тартып жаткан Есеней кейде кат ты куШнш кетуий едп А кыл-ойы орнында, сана-сез1м1нде юнерат жок. Тек ез денесш ©3i билей алмайтын болып калганына катты назаланатын. Bipep жыл: «А, Кудай, 6ip езще кулш ы лы к етуден баска дуниеге кез салмайын, на- мазга тура алатын саулыгымды кайтарып берил» деп жат ты. Омбы, Тумен, Селебе докторлары кайтарып бере ал- маган саулыкты Кудай кайдан кайтарып берсш, ауруы мендей бердп мевдей бердп А кыл-ойы орнында, сана- сез1м1нде юнэрат жок, куйшед1 де жатады. Кейде: «Колы ма пышак устай алсам, жарылып ©лер ед1м» деп те ойлай- ды. Улпаннан у сураган кез1 де болды. Улпан 6 ip жаска толган БЬкжещй экесш е корсетуге алып келген куннен 6 e p i жан азабы куш ейш K e r r i. Ж ал гыз н е с ш н колына алып суйе алмаган, аймалай алмаган азап бггкеннщ ауыры екен. Бул тантал азабы гой! Бул да токталар, таусылары жок менплнс азап кой! — Алып кетии, Акнар... алып кетий, экелмешп.. — деп эрец айтты. Содан 6epi Есеней кы зы ны н неше ж аска келгенш imiHeH санайды да жатады... Eip жыл, 6ip ай, 6ip кун... eKi жыл, ею ай, eKi кун... Б1жЬсеннщ кулген-жылаганы кулагына тисе, мугедек эке оны да санай жатады. Бупн ею рет жылады, бес рет кулдп.. Осындай азапта узак жаткан адам кайтыс болар ал дында: - 234 - — К,удай маган карыздар болмаса, мен К,удайга карыз- дар емеспш! — дед! де, кезш жумды. Будан кешн 6ip ауыз сез айткан жок. Бул молдаларды шошындырып ж1берген c e 3 i болатын. Бул Сибан елш щ жасырып койган co3i болатын. Онаша болгандыктан, Улпан соны Еменалыньщ e c iH e салды да, сез аягын Еменалыньщ езш е бурды: — Сен, Еменалы, 6ip кезде алды-артьща карамайтын соткар болып едщ, ецш алды-артына карамайтын д1ндар болгьщ келе ме? Олай былжырамай-ак кой! К у н эн ба- рын мойньщ а алып, ещц ондайдан к ещ л щ тазарса, актал- ган деп соны айтатын кepiнeдi. Сен кой, еуре болмай. Елщ де 6ip ак к еш л адам болып отырсан, кунэдан арыл- ганьщ сол... Сен ен 6epici К,ызылжарга барып кермеген адам, М екенщ кай жакта екенш де бшмейсщ. Отыр уйщде! Еменалы кеткен сон, У лпан Ш ондыгулды шакыртып алды: — К,аранар, сен кеш ке деш н осындагы жылкыдан уш тенб1л к ек ат алып келе алмассыц ба екен? — дед1 Улпан Ш ондыгулга. У лпан «Кдранар» десе, кггемейгпш болмай- тын едь Бул жолы: — Ж ок, экеле алмаймын, — дедь — Б у п н сейсенб1, сетс1з кун. Сэтс1з куш уйден туе ауган сон шыгу керек. Сонда тан атканш а ерен оралып келесщ . Ж ы лкы э я \ алы- сыракта жатыр. — Тан атканш а оралып к ел сен болады , К,аранар... YmeyiHin де Tyci-ту п уйлес, дене бтм дер1 карайлас бол сын. К,атарлап жегуге керек болып тур. — Ар жагын айтпай-ак кой, екелем... — Ш ондыгул шыгып к ета. Торсан KeuiKi там акка келмей, кенсешнде болып еда. Танертенп шайга да кещлелз келдь У лпанны н шыны ая гын оперген болып отырса да, кеципндеп каяу кала 6epinri, к е т п е г т . — Торсан карагым, уш тенбш к ек шубар алдырып к ой дым, корген жоксьщ ба? — дед1 Улпан. — К,ызылжарга сол уш еуш ж епп барарсындар... — Мен керд1м, апа. Мундай да ж ы лкы болар-ау деп ойламайтын ед1м, — дед1 БЬюкен. Торсаннын жуз1 де жа- дырап сала бердь — Сен негып айтпадын маган? - 235 - — Сен туш бойы T e p ic карап жатпадын ба?.. Сенен кер1МД1'к алгым да келш Kerri... — Ж ургенше арбага уйретш алындар... Дала ж ы лкы - сынын калага барганда жоктан езгеден урке 6epeTini бо лады. Булар э к е н н щ онаш а бакты ры п, езге тукьгмды жылкыга араластырмай ecipeTiH малдары едп Э кен сонгы рет каскы р куып жYpiп суга кулаганда, астында осындай тенбш к ек шубар ат болган екен. Сонда эк ен эуел1 атты шыгарып алындар дептп Ж уйрж те ежет, каскы рга 6ip кулы ны н бермейтш тукы м деп отыратын eдi. жүктеу/скачать 8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|