С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Вестник КазНПУ им. Абая,  серия «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
Ш І Л І Г І  
мен мәдениетін баска ұлттарға үлгі етуге ұмтылуымыз  қажет.  Өйткені, ел  мен жер қазактың игілігі, 
өз  байлығы.  Оған  казақтан  артық  ешқандай  жанашыр  жоқ.  Жалпы,  ұлттык  тәрбие  деге؛і؛м؛з  -   тек  өз 
ұлтының  құндылыктарын  ғана  емес,  басқа  да  ұлттардың  рухани  мэдениетінен  үлгі  алуы  тиіс.  Ондағы 
ұлттық  мұраттар,  бостандық  сүйгіштік,  қайырымдылык,  ؛з г ^ ؛к т.б.  касиеттері  ұлттық  мазмұны  арқылы 
жалпы адамзатка пайдалануга беріледі.  Олай болса, Шекспир мен Гетенің, Достоевский мен Толстойдың, 
Абай  мен Әуезовтың шығармалары үлттық тэрбие нег؛؟؛нде кез-келген адамды жетілдіруге көмектеседі.
Студенттердің ұлттық  кұндылық  қасиеттерін  қалыптастырып  дамыту  негізінің  бірден  бір  көзі  -   оку 
орындарында  жүргізілетін  тэрбиелік  іс-иіаралар.  Адамның  бойына  жақсы  адамгершілік  қасиеттерінің 
қалыптасуы,  оне^-б^؛мд؛  игеруі  өскен ортаға, тәрбиеге  ғана  емес,  үлгі-өнеге  берер ұстазға,  отбасындағы 
тәрбиеге  де  байланысты.  Әрбір  халықтың  өсіп-өркендеуі  үшін  элеумет  ортада  қалыптасқан  рухани, 
мэдени, саяси қүндылыктарды сақгап, дамытып отыруы қажет [4].
Қазіргі кезенде элемнің эр тукпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі -  осы үлттық тәрбие 
мэселесі болып отыр.  Ол жайдан-жай емес,  эрине.  ¥лттык тэрбиенің ең маңызды тұсы  адамды ойлануға 
үйретуі.  Бүлай дегенде әрбір жеке  адам  ең аддымен өзінің белгілі  бір үлттың  мүшесі  екенін  іштей терең 
сез؛н؛п,  санада  с ^ к ؛н؛с  жасауы  керек екен؛н,  содан  [<ей؛н  барып  жалпыадамзаттық  коғамга лайық орнын 
белгілеуі  кажеттігін  сіңіруі  болса  керек.  Бүл  жерде  негізгі  эңгіме  арқауы  мемлекетшілдік,  ұлтгық  сана, 
үлттық  ұстаным,  үлттык  мүдде  туралы  болып  отыр.  Өйткені,  біздің  төлтума  б ؛т ؛м؛м؛зд؛, 
" 
үлттық болмысымызды,  үлттык ойлау  маніытымызды,  қала  берді  ұлттық  кейпімізді  сақтап  калу  бэрінен 
маңызды.  Өзіндік  “мен؛н”  сақтауға  үмтылған  жұрт  ен  алдымен  ұлттық  тарихи  жадын,  бірегей  үлттық 
ойлау  машығын,  озіндік  дүниетанымын,  ана  тілі  мен  ділін,  дінін  дәстүрлі  мэдениетін  аман  алып  қалу 
^эн е оны  одан эрі дамыту жолында күреске түсетіні  анық.  Олай  болса,  осы  айтқанымыздың бэрі үлттық 
тэрбиеге тікелей байланысты жүзеге асатынын мойындауга мэжбүрміз.
Әрбір  халықтың  03؛н؛н  тарихи,  рухани  және  мәдени  төлтума  қасиеттеріне  бойлауы  арта  түсуде. 
Бірақ  осындай  ұмтылыстар  баска  халықтардың  мүдделеріне  нұқсан  келтірмеуі  тиіс.  Сондықтан 
Қазақстанның  өркениет  өріне  бастар  багыты  -   адамгершілік-ізгілік  қасиеттерге  негізделген  ұлттык 
тэрбиеге табан тірейді  [5].
Ел  болу,  мемлекет  кұру  сонау  түркі  заманынан  желісі  үзілмей  келе  жатқан  ұлттык  арман-аңсар.  Ел 
болу -  болашакқа ашылган  даңғыл  жол.  Сол  болашаққа ашылған  дангыл  жолды  ұлттық тэрбие  арқылы 
жүруді  үйренсек,  ешкімнен  кем  болмайтынымыз  анык.  Бұдан  шыгатын  корытынды  -   ұлттык  тэрбие 
идеясы ата-бабалар алдындагы -  қарыз бен өкшебасар үрпактың алдындагы -  парыз деп тү'сінуіміз  керек. 
Яғни,  парыз  бен  қарыздың  түйісер  тұсы  осы  ұлттық  тэрбие  деп  білеміз.  Сондықган  мүнда  алдымен 
мемлекет  жасауға  ұйыткы  болып  отырган  этнос  пен  мемлекеттің  мүддесі  қатар  түруга  тиіс.  Ағымдагы 
уакыттың талабы  мен  сұранысын  қанагаттандырып  отыру да үлттық тэрбиедегі  негізгі  қағиданың біріне 
айналуға тиіс. Бүл үшін казак үлтын қай тұрғыдан да жаңа дәрежеге, жана интеллектуалды сапаға көтеріп 
алу тиімді.
Бүгінгі  казақ  үлты  -   ©ркениет  орталыгы  саналатын  кала  халқына  айналып,  сапалық  жагьшан  көп 
ілгеріледі, бүтіндей аграрлық жагдайдан гөрі, и н д у е т ^ ^ і ^ н н о в ^ и я л ы қ  мемлекет күруға көшіп отыр.
Әлемдік  тэжірибе  көрсетіп  отырғандай,  кез  келген  мемлекеттің  экономикалық,  элеуметтік  гүлденуі 
мен  кауіпсіздігі  халыктың  б ^ ؛м؛  мен  интеллектілік  ресурстарымен  тыгыз  байланысты.  Интеллекту алды 
ұлт  б о ^   деген  тар  іненбердегі  ү^ым  емес,  оның  түпкі  иірімінде  үлттық  негіз,  ұлттық  кейіп,  үлттық 
болмыс жатыр.  ¥
ﺎﻃاﺎﻳ
’
لا'ا
 сапалық күрамын арттыру  гек кан тазалыгын жақсартумен гана шектелмейді,  рух 
тазалығын тәрбиелеу арқылы да биік мұратқа жетуге болады  [6].
Біздің қазақы болмыс, салт-санамыз, тұрмыс-тіршілігіміз қазіргі заманға сай айқындалғанымен, ғасыр- 
лар тереңіне үнілген дініміз, салт-дәстүр мен эдет-гүрпымыз, ерлікке толы тарихымыз батыстанбак түгілі, 
оңдай ұғымды да мойыидай қоймайды.  Өйткені үлттык рухтың түп-тамыр казыгы үлттык тэрбие діңгек- 
теріне  негізделген.  ¥лтты к  тэрбиенің  негізгі  діңгектері  -   ұлттык  сана,  үлттык  тіл,  ұлттық  мәдениет, 
үлттық діл, үлттык салт-дәстүр мен эдет-гұрып категорияларына сүйенеді. €ол себепті  «кімде-кім  өткені- 
не терец үңілсе,  болашагын  көреді» деп Шығыс ойшылы  ^ .? ^ м и  айткандай,  бізді  болашаққа апарар жол 
үлттык тәрбиенің негізгі діңгекгерінде жатыр.  Осы тұрғыда,  бізге  керегі -  қоғамда болып жатқан  жаһан- 
данудын пайда-зиянын саралап, ұлттык кұндылыктарымызга жат мэдениеттен арылу.
Ұлттык тэрбие өзара тыгыз байланысты ек؛ бастаудан нэр алуга тиіс.  Оның біріншісі,  қазақ халқының 
тарихи  тағдьгры  қалыптастырған  мейірім,  жарасым,  төзім,  шапағат,  парасат,  ізет,  бақыт  туралы  арман- 
аңсар.  Таратып  айтсар  болсақ,  осындай  арман-аңсардың  мэдениет  пен  өнерде,  салт-дэстүрде,  тіл  мен 
ділде,  діни  сенім-нанымда  түрліше  көріністері  болуы  керек.  Екіншісі,  бүгінгі  тарихи  кезең  аясындагы 
накты  бастан  кешіріп  отырған  коғамдық-психологиялық  ахуал.  Б؛р؛нш؛  жағдайга  қатысты  ойымызды 
одан  эрі  өрбітер  болсак,  халыктың  мэдениеті  мен  эдебиеті,  өнері  мен  салт-дэстү'рі,  тілі  мен  ділі,  сенім-
 
  127   
■

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы,  «Педагогика гылымдары» сериясы, №1(45),  2015 г.
нанымы  мен  діні  дегенде тарихтың сүзгісінен  сараланып  өткен  рухани  құндылықтарға басымдык  сипат 
берілуі  керек.  Мүныц  03؛  коғамнык  тарихи,  □ ، ^ 0Л©ГИЯЛЬІҚ  даму  бағытында  екінші  мәселенің  де  оң 
шешімін табатын жолмен  ілгер؛ басуына кепіл бола алар еді [7].
Әрине,  бүтінгі  қоғамдық-психологиялык  ахуал  дегенде  ОСЬІ  бағыттағы  элемдік  тәжірибелердін  озык 
үлгілері  мен  жетістіктері  де  назардан  тыс  қалмауга  ™ ؛е.  Түсінген  кісіге  қазіргі  заман  көзімен  карасақ, 
қоғам  түбегейлі  өзгерген.  Жастардың  психологиясы,  таным  түйсігі  мүлдем  басқаша.  Бүгінгі  когамдық 
қатынастар өкшебасар ұрпақты бәрібір өз дегеніне көндіруде.
Ұлттық тәрбиені қалыптастыруда халықтың ұлттық қайнар  көздер؛  фольклор,  ауыз әдебиеті, ұлағатты 
қағидалар, от ауызды, орақ тілді би-шешендеріміздің шешендік сөздері болып табылады.
Мысалы,  нақты бір  зат туралы тұспалдап,  бейнелеп айту  арқылы  баланы  ойлату, танымдык,  білім- 
ділік түсініктерді  ой елегінен  өткізіп,  тұжырым  жасап, тапкырлык пен дүниетаным  дәрежесін  байкау 
үш ؛н,  халық ертеден-ақ ауыз  әдебиетінің б ؛р түрі  саналатын  жұмбақтардың алуан түрлерін  шығарған. 
Ал,  мақалдар  -   накыл,  өсиет  түрінде  айтылатын  философиялық  ой  түйіндері,  сөз  мэйегі.  Шешендік 
еөздер  -  ел  кұралып,  халық  қалыптаса  бастағаннан  бергі  халықтың  өнеге  тұтып,  өмір  тәжірибесінде 
пайдаланып  келе  жаткан,  билер  мен  хандардыц,  ел  ағасы  болган  данышпандардың  аузынан  шыккан 
өнегелі, қасиетті  сөздер.
Үлттық тэрбиенің өзегі -  отбасы, маңызды бөлшегі, ягн тармагы, халық тарихы  мен мәдени ескерткіш- 
тер  болып  табылады.  Бұл  ретте  көптеген  рухани  жұмыстар  кезеңін  күтіп  түр.  Себебі,  тарихи  салт-сана, 
үлттық зерде мэдениетті адамзаттын рухани қазынасы.
Сонымен  бірге  отбасы  тәрбиееінін  ұлттык  ерекшеліктері,  туыстық  қарым-катынас,  жегі  ата  туралы 
түсінік,  перзенттік  парыз бен 
к а р ы з ,  
ұлттык намыс,  ұлттык сана-сезім, үлттык адамгершілік,  отансүйгіш- 
т؛к, еңбексүйгіштік қасиеттері,  ізгілік сынды та™  басқа сапалық белгілер үлттық тәрбиенің негізгі  көріні- 
сі болады.
Қорыта  келе,  казіргі  жаһандану  кезінде  ^ е м н ؛н алпауыт елдерімен ұлттық салт-сана мен дәстүрімізді 
сақтап  жэне  оны  болашак  ұрпактын  санасына  сіңіру  аркылы  бэсекеге  түсуіміз  керек.  Ол  үрдіс  адамның 
сәби  кезеңінен бастап,  жеке тұлға болып  қалыптасуьгаа дейін жалгасуы  керек.  Осы орайда“Саусақ б ؛рн<- 
пей, пне  ілікпейді” деген аталы сөздің де алар орны ерекше.  Үлттык тәрбиені  қалыптастыру жэне дамыту 
барысында, отбасы, мектеп, қоршаған орта факторларының эсер етуі өте маңызды.
/ Плрәішев 
с. 
«¥лттық тәрбие жэне жанандану» «Егемен Қазацстан» газеті.
2 Ныязбекова К.С.  «¥лттық тэрбие» 2013 ж.
3
 Тайгарин 
с. 
«Ана тілі» газеті «Жанандану толқынына төтеп бере ала 12мамыр. 2011 ж.
4 Бурбаев т.  ¥лтмәдениеті. Астана: Елорда, 2001. -248 6.
5  Есім  Ғарифолла.  «¥лттық  өркениет  және  мэдени  багдар»  Қазацстан:  сындарлы  жылдар  және  галамдық 
мәселелер.-Аліаіпы: Қазақуниверситеті,  2003.
6 Табылды ә.  «Қазақ этнопедагогикасы жэне оқыту әдістемесі» - Алматы: «Білім», 2004. 
ﺀ
7 «Оқыту технологиясы оқу-тәрбие тенденциясында» Педагогика мэселелері.  Вопросы педагогики. №1-4\2007.
Резюме
Статья  посвящена  применению  новых  технологий  в  процессе  об؛^ение,инновационнь]й  подход  к  учебной 
деятельности  современного  студента  предпологает  переориентацию  образования  на  личностную  направленность, 
как  процесс  и  результат  развития 
١١
  самоутверждения  личности  и  как  средство  ее  социальной  устойчивости  и 
социальной защиты в условиях рыночных отношений.Таким образом,инновационный подход ведет к радикальному 
изменению во взаимоотношениях преподавателя со студентами, в переводе их на личностный уровень,в  '
Н И И  
истинно творческой атмосферы  сотрудничества,  развитии диалога,  открытости.  Однако современная образова- 
тельная  практика  в данной  сфере  не  в  полной мере оправдывает соцнальные  и  личностные  ожидания.  ~ 
трения  необходимой  инновационной  педагогической  деятельности  в  указанном  направлении  остановимся  на  ряде 
исходных теоретических положений.
Ключевые слова:  новые  технология,  инновационный  подход,  социальной  защиты,  истинно творческой 
атмосферы
Summa>y
The article is devoted to the use of new technologies in the process oflearnin§, an innovative approach to teaching modem 
student  expects  a  reorientation  of education  for  personal  direction  as  the  process  and  the  result  of the  development  and 
affirmation of identity and as a means of social  stability and social  protection  under the conditions of market relations. Thus, 
an  innovative  approach  leads to a  radical  change  in  the  relationship a  teacher with  students,  transfer  it to a  personal  level؛!] 
formirovaniii  a truly  creative  atmosphere  of cooperation,  dialogue  and  openness.  Mowever,  modern  educational  practice, in 
لآأ؛ة
  sphere  did  not  fully  justify  the  social  and  personal  expectations,  for  its  consideration  of the  necessary  innovative 
pedagogical activities in this area will focus on some basic theoretical positions.
Keywords: new technology, innovation, social protection, a truly creative atmosphere
■ 
128
 
 
٢

Вестник КазНПУ им.  Абая,  серия «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
УДК 37.01:378.37
ВОСПИТАНИЕ ГУМАНИСТИЧЕСКОЙ ^ ч н о с т и  СТУДЕНТА 
НА ОСНОВЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ
О.А. Куратова -  
К.П .Н ., 
доцент кафедры иностранных языков 
Университета иностранных языков и деловой карьеры
В данной статье отмечено,  что особое значение  в формировании у студентов  гуманных  качеств личности  имеет 
воспитание их в духе национальной толерантности. Художественные произведения  немецких и казахских писателей 
содержат  достаточный  материал,  чтобы  показать,  что  объединяет  народы,  проживающие  в  "  
Художе-
ственная литература изображает жизнь людей, раскрывает их духовный мир посредством художественных образов. 
В процессе экспериментально-опытной работы мы убедились в том, что благодатным материалом для установления 
межпредметных  связей  оказыв  ающих  эффективное  воздействие  на  гуманное  воспитание  студентов,  является 
изучение жизни и творчества писателей (Гете, Абая).
Ключевые слова: межпредмет؛тс>іе связи, личность, гуманизация образования, дисциплины
Необходимо  0'،'N؛e™Tb,  что  в  последнее  время  научно-педагогическая  общественность  проявляет 
живой  интерес  к  проблеме  межпредметных  связей, 
и  
это  вполне  естественно,  так  как  опыт  лучших 
педагогов  страны  доказал  эффективность  использования  ме'жпредмстных  связей  не  только  в  процессе 
обучения, но и во всестороннем воспитании и развитии студентов.
К.Д.  Ушинский  по  поводу  межпредметных  связей  писал:  «Не  науки  должны  схоластически  уклады- 
ваться  в голове ученика,  а знания  и идеи, сообщаемые  какими  бы то  ни было науками, должны органиче- 
ски строиться  в светлый и по возможности обширный взгляд на мир и его жизнь», «...кроме специальных 
понятий,  принадлежавших  кажцой  науке  в  особенности,  есть  понятия,  общие  многим,  а  иные  и  всем 
наукам»  [
١
].
Как свидетельствуют данные,  педагоги  пришли  к общему  мнению,  что  идея  межпредметных связей  в 
большей степени  развивается  именно  по линии координации  учебных предметов  на  основе общности  их 
у ч ^ н о - п о ^ а т е л ь н ы х  целей.
В  «Концепции  гуманитарного  образования  Республики  Казахстан»  указывается,  что  на  уроках 
истории, литературы,  иностранного языка  и других предметов  надо  последовательно воспитывать  гуман- 
но-нравственные  качества и формировать умения отстаивать свои  гуманистические убеадения, на основе 
чего формировать [уманистическое поведение учащейся молодежи [2, с.  12].
Нами  предпринята  попытка  выявить  потенциальные  возможности  дисциплин  «Иностранный  язык»  и 
«Казахская  литература»  в  гуманизации  образования  студентов  средствами  межпредметньіх  связей.  В 
основу данной  идеи  взято  положение  о  преобразующей  функции  такого  педагогического  феномена  как 
«межпредметная интеграция знаний» в формировании ^м анной личности.
Иностранный  язык  вносит  большую  лепту  в  воспитание  социально-активной  личности;  что  способ- 
ствует формированию  [у’манистических убеждений  студента,  на место  человека  в  природе  и  в обществе, 
на  характер отношений  в  сфере,  в  которой  он живет, 
к 
самому  себе  и 
Т.Д. 
При  обучении  осуществляется 
воспитание в ^ н е й ш и х  моральных качеств личности:  патриотизм  и гуманизм.  Одним  из многочисленных 
и  разнообразных  способов  воспитания  средствами  иностранного  языка является  чтение  художественной 
литературь،  на занятиях  по  домаш؛،ем>'  чтению,  т.к.  художественная литература направлена на познание 
человека и позволяет накапливать жизненный опыт.
Взаимосвязь  иностранного  языка  и  литературы  приносит  свои  положительные  плоды:  происходит 
приобщение  к богатствам  национальной  и  мировой художественной  культуры,  что  способствует форми- 
рованию  диалектического  мировоззрения,  rç/манистических  убе>кдений  с^'дентов,  их  активной  жизнен- 
ной  позиции.  Главный  акцент ставится  на анализ литературного текста,  его  ценностей  как  самостоятсль- 
ного  литературного  явления,  на  подготовку  студентов  к  его  полному  восприятию.  Происходит  извлече- 
ние  из  текста  содержащихся  в  нем  идей  для  обогащения  студентов  системой  общегуманистических 
ценностей, 
в  
этом плане существенное значение придается изучению творческих биографий писателей.
Наши  наблюдения  показали,  что  художественные  произведения  представляют богатый  материал  для 
анализа  проблем  гуманизма,  таких  как  выяснение  сущности  смысла  жизни,  долг,  честь,  совесть.  Они 
прививают студентам  такие  качества  как  честность,  добросовестность,  д о б р о е.  Прекрасное  в  характере 
литературных героев должно рождать у студентов  высокие чувства. Для этого студентов  нужно приучать 
к  сопоставлению  характеров  литературных  героев,  к  анализу  их  поступков,  воспитывать  требователь- 
ность к своему поведенюо, стремление к самодисциплине и с^осовершенствованию.
----------------------------------------------------------------------- 129  ---------------------------------------------------------- —

Абай атындагы ҚазҮПУ-нің Хабаршысы,  «Педагогика гылымдары» сериясы, №1(45),  2015 г.
Особое значение в формировании у студентов гуманных качеств личное™ имеет воспитание их в духе 
национальной толерантности.  Художественные  произведения  немецких  и  казахских  писателей  содержат 
достаточный  материал,  чтобы  показать,  что  объединяет  народы,  проживающие  в  Казахстане.  Художе- 
ственная  литература  изображает  жизнь  людей,  раскрывает  их  духовный  мир  с р е д с т в о м   художествен- 
ных  образов.  В  процессе  экспериментально-опытной  работы  мы  убедились  в  том,  что  благодатным 
материалом для  установления  межпредметных связей,  оказывающих эффективное  воздействие  на  гуман- 
ное воспитание студентов, является изучение жизни и творчества писателей (Гете, Абая).
□ ^ е ч а т е л ь н о   в  этом  отношении  высказывание  А.Энштейна  о том,  что  моральные  качества  выдаю- 
шейся личности имеют, возможно, большее значение для становления  поколения и всего хода жизни,  чем 
чисто интеллекту альные достижения  [
و
].
€ледовательно,  большое  место должно  отводиться  ؛«учению  биографии  писателей.  Именно  на  этом 
материале можно показать тесную связь  между становлением  нравственного облика писателя  с эпохой,  в 
которой  он  жил  и  работал,  и доказать,  что  созданное  им  произведение  ро>؛؛дено  конкретными  историке- 
скими условиями.  Огсюда появляется необходимость глубоко  и  всесторонне раскрывать связи передовых 
идей  того  времени  с  общественной  деятельностью,  идеалами  и  стремлениями  самого  писателя,  его 
отношение  к  ведущим  идеям  эпохи.  Здесь  прослеживается  связь  между  иностранным  языком,  литера!}- 
рой  и  историей.  Исторические  знания  студентов  влияют  на  восприятие  социального  смысла  явлений 
художественнъга  произведений.  Поэтому  преподаватели,  занимающиеся  проблемой  межпредметных 
связей,  преаде  чем  приступить  к  изучению  отдельных  произведений,  считают  необходимым  глубже 
разобраться  в  тех  исторических  событиях,  которые  отражены  в  них,  дать  им  совместно  со  студентами 
соответетвующую  оценку.  Использование  художественной  литературы  вызывает  соо^'етв> тош ее 
эмоциональное  отношение  к  изучаемым  историческим  явлениям,  возбуждает  ^чувствие,  восхищение, 
одобрение. Исторические события и факты становятся более понятными, развивается  интерес к историче- 
ским  знаниям,  осознается  значение  художественной  л^ературы , для  лучшего  осмысление  исторических 
явлений, законов развития обшеетва, для более глубокого понимания жизни.
Перед  педагогами  появляетея  задача  помочь  студентам  как  можно  лучше  извлечь  из  содержания 
гуманитарных дисциплин все самое ценное и необходимое для формирования гуманной личности етуден- 
та.  Изучение  художественных,  произведений  дает  бл؛тгоприятные  возможности  обратить  внимание 
студентов  на  человека,  как  субъекта  деятельности,  творчества,  высокие  человеческие  идеалы  и  с  этих 
позиций помочь вникнуть с ^ д е н ’гам  во внутренний мир героев произведений и использовать их идеи для 
формирования гуманистических убеадений личности и Соответствующего поведения.
В  процессе  изучения  художественных произведений  обогащаютея  чувства  гуманности студентов,  так 
как гуманность начинается с р е н и е м  понять другого человека,  понять чужой образ жизни, обычаи, склад 
мышления,  гуманизм  ет.'те  означает  способность  замечать  положительное  у другого  человека,  у  другого 
народа  верить  в  его  созидательные  силы,  означает  желание  заимствовать  положительное,  стремиться  к 
дружеским контаетам. 
t
Следует  отметить,  что  единые  задачи  -   воспитывать  и  образовывать  личность  имеют  литература  и 
педагогика.
Назначение  педагогики  в  содружестве  с  гуманитарными  науками  можно  обозначить 
с л е д у ю щ и м  
образом:  литература  вместе  с  философией отражают определенные  педагогические  ценностные  явления, 
выполняют  .мировоззренческие  функции.  Художественное  слово  является  ярким  выразителем  педагоги- 
ческих идей, наравне с философией, этикой, социологией.
Литература как  наука об  искусстве слова  имеет свои закономерное™  и специфику.  По  человековедче■- 
ﺀا؛ﻪﻫ
  направленность  ставит  ее  в  один  ряд  с  э™опедагогикой  и  педагогикой.  Литература  неразрывно 
развивается  с  культурой  народа,  всецело  отображала  ее  тенденции.  Культура  как  совокупность  матери- 
альных  и  духовных  ценностей  созданных  в  ходе  его  эволюции,  транслируется  через  каждый  предмет,  в 
особенности  ،у м н и т ^ о -х ^ о ж е с т в е н н о г о  цикла.  Литература -  часть  культуры...  Литературное образо- 
вание,  согласно точки зрения ученого 
м .в. 
Черкезовой -  это  воспитание и развитие личности  в  процессе 
изучения художественной литерату'ры.
Исходя  из определения функциональной особенности литературы,  необходимо заключить,  что литера- 
тура  воспитывает  и  развивает, 
в  
этом  видится  ее  общность  с  педагогикой  и  психологией.  Бесспорна 
мысль  о  гуманистической  миссии  как  философии  так и литературы  и  педагогики.  Объединившись,  они 
создают целостное сочетание на границе разных знаний с ярко выраженным  воспитательно-р^вивающим 
потенциалом  [4, с. 76].
На  рисунке  представлена  интеграция  гуманитарных  дисциплин,  направленная  на  формирование 
гуманистической личности с^ден та.

Вестник КазНПУ им.  Абая,  серия «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
Убе>адения ф о^ир^тотся  в опыте человека под влиянием  окружающей действительности,  всего с ^ о я  
его жизни и деятельности,  в процессе ^ е б н о -^ ™ т а т е л ь н о й  работы.  Знания  Н€ будут служить  источни- 
ком убеждений, если для них не будет подготовлена почва путем создания у студентов опыта обществен- 
НЪ!Х 
снош ений,  нравственного  поведения.  Опыт жизни  и  деятельности  с^ден то в  должен  соответство- 
вать тем моральным нормам, которые лежат в основе формирующихся убеждений.
Современный  процесс  обучения,  построенной  на  межпредметных  связях,  формирует  у  студента 
широкий  гуманистический  взгляд  на мир,  основанный  на  общечеловеческих  ценностях  и  новом  мышле- 
НИИ, 
что вносит существенный вклад в повышение гуманитарного содержания образования.
/  УшинскийКД.  Собрание сочинений - м.,  1989, -27 с.
2 
Концепция  гуманитарного  образования в Республике Казахстан //Вестник высшей школы  Казахстана. 
1995.-№ 2.
و
  Шалтаева 
م
.  Теоретические и практические предпосылки создания 
و
 современном вузе системы  формирова- 
ния нравственной культуры студентов //Достояние нации. - 2005. -№4. -  с.  96-99.
4 Черкезова м.в. Литература и культура //Культурная инициатива. - м.,  1999, - 237 с.
УДК 821.512.122
ДАРАЛЫҚ СТИЛЬ НЕГІЗІҮЛТТЫҚ ХАРАКТЕР 
А.О. Токсамбаева -  ф.г.к.,  проф. м.а.,  Шэкэрім атындагы мемлекеттік университет,  Семей Қ.
Берілген макалада 
М Э Ң Г І Л І К  
махаббат такьфыбына калам  сілтеген  Магауин  шыгармаларында кездесетін даралык 
стиль туралы 
СӨЗ 
болады. Жазушы шеберлігін суретгеу максатында жазылған 
м а к а л а  
боямасыз бейнеленетін үлттык 
характерді дәріптейді.
Адамды homo sapiens дэрежесіне жеткізген ізгі де касиегті сезім -  махаббат туралы сыр шертпеген акын-жазушы 
жок екендігі туралы  сөз казғалады. Хикаяның түп  іамыры  бұдан бір, бес он  мын жылға, бәлки, одан да көне дәуір- 
лерге тірелетіндігі,жүз тармакты, сан салалы өлең,  жырлар, аңыз,  ертегілер, роман,  повестер, бэрінің саяр арнасы -  
б؛реу-ақ болсада, жұрт кызыға тыңдап, кұмарта окыйтындығы жайлы айтылады. Шым-шытырык шиырланған, бірак 
таптаурын болмаған, мәңгілік жас тақырыпка арналган бұл  шагын дүние -  жаңа бір сөз айтам деген сенімнің емес, 
осы  тараптагы  арқауы  босан,  сүлесоқ  шыгармалардың  өзі  далада  калмаушы  еді  гой  деген  жазушынын  үмітінің 
нәтижесі екендігі мысалдар аркылы дэлелденеді.
Шығарманың 
لااﺀةااااا؛ا
 тармагында биік идеалды махаббатты іздеп сон،>ін азабын тарткан шығармашылык түлга- 
лар кейіпкер болса, екінші бөлім мүлде баска багытта өрбитіндігі, әмірдің өзінен ойып алына салган хрониканын 03؛ 
каншама асыл  дүние  екенін жазушы  жеріне  жеткізе  таратып,  талдап  бере  алганын,  махаббаттың  мәңгілік  екеніне, 
барлык адамзатка тэн с^зім  екенін контраспен  шебер бере білгендігі тілге тиек етіледі.  Өнер тұлгаларына арналған 
шыгармалар каак эдебиетінде баршылық екенін ата келіп, үш бірдей шыгармашылык саласында еңбек етіп жүрген 
адамдарды  полемнкага  түсіріп,  ерекше  шығармашыльгк  шешім  табу  Мұхтар  Магауиннің  колынан  келгендігін 
мысалдар аркылы дэлелденеді.
Қаламгер  сөз  ететін  рухани  касиеттерді  үлттык танымның жоғары  биігі  деп  корсететін  макала зерттеушілерге, 
эдебиеттанушы-ларға арналады.
Кілт сөздер:  Суреткер,  галым,  хикаят,  «Өмір  жыры»,  «Алғашкы  махаббат»,  Эпиграф,  «Бірінші  тармак -  ұшар 
алдындағы хикая, немесе мәңгілік күй», композитор, реплика, суретші, композитор, мәңгілік тақырып
Мүхтар  Магауиннің  суреткер,  ғалым  ретінде  диапозоны  өте  кен тынысты.  Жазушының  озінін  «Өмір 
жыры» хикаятында мэңгілік тақырыпқа бара отырып >кауапкер[н؛лікті аса сезеді. Оны шыгармага андатпа 
ретінде жазған  сөзінде  сездіреді.  Дегенмен  жазушы  тақырыпқа  үлкен  дайындықпен  келген.  Бұл  кезеңде 
Мұхтар  Магауин казак эдебиетінің тарихы үшін  өте  маңызды  ірі  болжамдарымен  ғылымда жанартаудай 
жаңалық ашып жатқан кезі болатын. 
ﻞﻬﻳ
 біледі рухани азық, сезім байлығын қажет еткен кезец бе бүл аса 
күпия  мэселе.  Дегенмен  жазушыны  мәңгілік  тақырып  махаббатқа  арналған  келісті  көркем  шыгармасы 
деп танимыз. Эпиграфтын 03؛ жазушының асқақ арманын сездіріп тұрғандай
Адамды  homo  sapiens  дэрежесіне  жеткізген  із؛ і  де  қасиетті  сезім  -   махаббат  туралы  сыр  шертпеген 
ақын-жазушы  жоқ.  Хикаяның түп тамыры  бүдан  бір,  бес  он  мын жылга,  бәлки,  одан  да  коне дәуірлерге 
тіреледі. Жүз тармакты, сан салалы өлең, жырлар, аңыз, ертегілер,  роман, повестер.  Бэрінің саяр арнасы -  
б؛ре>'-ак. Сонда да жұрт қызыға тыңдап, күмарта оқып келеді.  Шым-шытырық шиырланған, бірақ таптау- 
рын  болмаган,  мэңгілік жас  тақырыпка  арналған  бүл  шагын  дүние -  жаңа  бір  сөз  айтам деген  сенімнің 
емес,  осы  тараптагы  арқауы  босаң,  сүлесоқ шыгармалардың өзі  далада қалмаушы  еді  той  деген  үмітінің 
нэтижесі»  [
١
,  113].  ' 
көркем  шыгармадағы  орны  ерекше.  Өйткені  онда  мэйекті  түрде  шығар-
маның  негізінен  хабар  беріледі.  Сюжетке тыгыз  байланысы  болмауы  да  мүмкін.  Бүл  жайында  академик 
Зэки  Ахметов жақсы  айтқан:  «Әдеби шыгарманың беіашары  секілді,  негізгі  оқигаға тікелей  катысы  жок

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы,  «Педагогика гылымдары» сериясы, №1(45),  2015 г.
кіріспе бөлігі.  Мұнда,  әдетте,  оқига желісінің бағыт-бағдарын  алдын-ала аңғарту  мақсатымен  бұрынырак 
болган кейбір жайлар баяндалады» [2,386].
Жазушының қай тақырыпқа да жауапкершілікпен  қарайтынын шыгармаларын оқу барысында байқай- 
сыз.  Ал  махаббат  такырыбында  суреткердің  ерекше  бір  сезіммен  толкыныс  үстінде  болатынын 
س ا  
байқайсыз.  Тарихи басқа да тақырыпта жазылған шығармаларына айтқан сөзі,  п؛к؛р؛вде алмас қылыштай 
өткірлік болса,  бұл  шығармасында «үмітімнің нэтижесі» дейді.  Мәңгілік такырыпқа Шекспирден  Абайга 
дейін  даналар  тебірене  жазған.  Соның  самалы  осы  шығармада  еседі.  Шыгарманың  «Бірінші  тармак  -  
үшар  алдындағы  хикая,  немесе  мэңгілік  күй»  атты  бірінші  бөлімінде  жазушы,композитор  жэне суретші- 
нің  самолетты  тосқан  кезіндегі  эңгімелері  негізіне  кұрылган.  Шығармашылык  негізінде  адамзаттың  ең 
асыл  расист؛  махаббатың  құпиясын  ашуға үмтылыс, пікірталас  әңгіме  түрінде  берілген.  Негізгі  кейіпкер 
әңгімеден-сұхбаттан кейін суретші болады.  Алайда суретшінің шешіліп эңгіме айтуына жазушының өзіне 
деген сенімі  катты эсер етеді. Сондықтан жазушының дэлелі дэйексіз болып шығады.
Жазушьіның  соншалыкты  сенімділігіне  күмән  келтіре  сөйлеген  суретші  ©3  пікірін  дэлелдей  түседі. 
Көркем  шығармадағы  кейіпкер өмірдегі  адамнан  мүлдем өзге,  сондықтан оның есінде  қалады деу бекер- 
шілік ^ей^؛.  Ол  тайтүяктан жасалған  білезікке  қарап  тұрып,  ойга тайтүяқ елестейді  деумен  бірдей д^й^؛. 
Жазушы  да  кеудесін  кере  дем  алып  «Өлді  менің  соңғы  кездесуім»  дейді.  Такырып  алғашқы  махаббат 
болса,  оның  шығармашылыкта  көрініс  табу  процес؛  шығарманың  озеғ؛  десек  те  болады.  Жазушы  кос 
шығарма 
д е ң г с й ін д е  
жазылған  хикаятына  адамның  ең  бір  асқақ  сез؛м؛  махаббатты  арқау  сгксп.  Бүл 
шығарманы  қос  мүнаралы  махаббат  күмбезі  десе  де  болғандай.  Махаббат  тек  сұлулардың  ғана  еншісі 
дегеи  ұғымның  негізсіз  екені  шығарма  концепциясьп^а  ерекше  байқалады.  Адамзат  баласының  қай 
сатысында  элеуметтік  жагынан  тұрмасын,  немесе  жаратылысы  қандай  болмасын,  эйтеуір  адам  баласы- 
ның жүрегінің жылулық іздейтіні осы  шығармада терең көрініс тапқан.  Композитор мен жазушы тындау- 
ﻞﺳا
,  яғни  естуші  оқырман  деңгейінде  болса,  баяндаушы  суретші  болады.  Бірақ диалогты  жалғап  ойдың 
дами өрбуіне жазушы  мен композитор сұрак қою 
а р к ы л ы . 
реплика тастау арқылы қозғау салып отырады. 
Сондай  бір сұрақты  жазушы  кояды.  Сұрақ сүрақ түрінде емес жазылған  шығармаға талдау жасау  үстінде 
؛<өр؛н؛с табады.  Хикаят оқиғасы өнер тұлғаларының сұхбатындай эдемі эсер үстінде өрбіп отырады.
Шығармашылық  топ  шешіліп  сойлемей,  ішкі  сырын  терең  ашуға  ұмтылмай  тартына  сөйледі.  Осы 
шағын диалогта автор өз кейіпкерлерінің көркемдік кору қуатынан хабар беріп өтеді.  Шабыттана сөйлей- 
д،.  Суретті  оқырманның  көз  алдына 
ә к е л е д і. 
Тау  ішіндегі  қүлаған  ағаш  үстіндегі  екеу  болсын,  немесе 
көшеде,  аллеяда  келе  жатқан  жас  болсын  бэрі  оқырмавды  ерекше  тартады.  Ол  суретгіц  аты  да  кандай 
гажап  «Алғашқы махаббат» деп аталады.  Ал  шығарманың аты  «Таң нұры».  Жалпы суреткердің эстетика- 
лықталғамы  өте  күшті.  Өнер саласында жазған осы  хикая^ы н өзінде 
هااآ]اا
  каншама суреткерлік диапо- 
зонының  кен  екен؛н  байқаймыз.  Шығармада  өнер  иелері,  эркім 
03 
шығармашылығының  мэңгіліктігін, 
күрделшіпн дэлелдеуде.
Суретшінің композиторга айтқан уэжі де күшті.  «Әңгіме Сізде болуға тиіс.  Бастан-аяк сезім толкыны. 
Іріктелген,  шыңдалған  дыбыстар»  дейді.  Жалпы  Мұхтар  Мағауиннің  хикаяттарындағы*кейіпкерлердің 
танымдық  деңгейі  би؛к  болып  келеді.  Ең  б ؛^ ؛н ш؛  ерекшелігі  оның  қай  саланың  адамы  болмасын  к ^ а к  
екевдіғіне  коз؛н؛^  жетіп  отырады.  Композиторға  суретшінің  берген  бағасы  ғажап.  Таска  қашап  жазатын 
сөздер.  Жалпы  музыка өнерінін сиқыры элем зерттеушілерін таңырқатудан, өзінің құдіретімен тамсанды- 
рудан  бір  сәт толастаған  емес.  Музыкалық бейнелеу  ерекше  кұбылыс.  Ол  туралы  ғалым  Ю.Борев  былай 
дейді:  «Эмоциональные  переживание  и  окрашенная  чувством  иде^,  выражаемые  через  звуки  особого 
рода,  в  основе  которых  лежат  интонации  человеческой  речи,  -  такова  природа  музыкального  образа» 
дейд290  ,3]  ؛].  м ؛не  осы  бағытты  ұстанған  кейіпкерлер  музыкантты  тындағысы  келеді.  Бірак,  қалай 
болғанда  кейіпкерлер  Сурет  өнеріне  ден  қояды.  Суретші  «Алғашқы  махаббат»  шығармасының  калай 
дүниеғе келгенін, оның ؛؟؛лай пайда болганын тебірене айтып кетеді. Хикаяттыц өнер адамдары жырлаған 
махаббат хикаяты  осылай басталады.  Сурстші тебірене бастап  кетеді. 
суретгегі  жэне  өмірін-
деғ؛ эпопеяға азық болған коз еді.
Жазушы  ؛шк؛  психологиялық  тебіреністі  береді.  Кейіпкер  суретші,  шығармашьшык  түлға,  әрине 
табиғатынан.  Бірақол эзір кэсіпқой емес. Дегенмен,  көз аркылы  эйел с^лулығын, онын ؛^ к ؛ элеміне үңілу 
процесін  шеберлікпен  бере  білген.  Жалпы,  осы  хикаятта  байқағанымыздай,  Мағауин  өзінің  өнердің  бар 
саласын  өте  терең  меңгергенін  байқаттады.  Шығармадағы  негізгі  ой  енл؛  сол  көздің  иесін  іздеуден 
басталады.  Сезім  бір  болса,  шығармашылық  дарын  ек؛  екенін  жазушы  ерекше  ашып  көрсеткен.  Ол 
мынандай  детальдан  байк^чады.  ^ғни  іздеген  кұндылығын  жүйел؛  турде  індете  зерттеуі.  Мэселен, 
алдымен, түтас институттарды сүзіп шығу,  одан кей؛н тағысын тағылар.  Не деген жанартаудай алып күш 
Сезім  шоғы  деғен؛н؛з осы.  Сондай  ؛з^еу барысында болған бір  келеңсіздеу  сэтті  бас  кейіпкер  суретшінің 
атынан берген.

Вестник КазНПУ им. Абая,  серия «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
Жазушының  бұл 
س
ا
^   шығармашылық  өмірін  бастаған  эрбір  жас  талап  міндетті  түрде  оқитын 
шығарма  ретіңде  енгізген  дұрыс.  Жүрегі  бүр жарған  жас  суретшінің шығармашылық таланты  да жауқа- 
зын  ашқан  еді.  Жазушы  осы  сэтті  ерекше  бағалау,  түсіну  биігінде  бере  білген.  Сол  мыңдаган,  жүздеген 
сәтсіздіктер, сан мың көздер,  адам  кейіптері  махаббатын іздеген жас талапка адам жүзін оқуға да мүмкін- 
шілік береді. Оны авзор бас кейіпкер суретшінің айтуымен сэтті бере білген.
Бүкіл  қапаны  аралап  табанынан  тозған  жас  талап  суретшіні  сол  көз,  анықтап  айтсак  өзіне  арналган 
көзқарас көп қиындық та экеледі. Студент қаншама лекцияны босатады.  Іздемеген жері жоқ.  Бұлай ТӘПІШ- 
тей суреттеуде аса үлкен 
МЭН 
бар. Кез келген шыгармашылық 
оңай 
берілмесі анық. Ал оның өмір жырына 
айналган  аяулы  қызын  іздеу  процесінің  өзін  шығармашылықка  айнаддырып  жіберген.  Күндіз  күнімен 
іздеген о^  енді  жүйелі  түрде  іздеуге кіріседі.  Талмай  іздейді.  Кейіннен жолы  болмаса да осы 
' 
лық,  осы  сезім  өнерге  жиналып  келіп  кұйылады.  Өнер  туындысының  дүниеге  келу  процессін  көрсету 
үшін жазушы осылай терең талдап көрсеткен.
Сезім  қуатын  автор  пафоспен  шынайы  суреттейді.  Кейіпкер  суретшінің  эңгімелеуі  арқылы  окиғаны 
өрбітіп  отырады.  Күз бітіп,  қыс өтсе де  көз иесіи таба алмайды.  «Көз» бүл жерде  көркемдік деталь болса, 
біздің  кейіпкеріміздің  идеалы,  тұгас  алғанда  символ.  Мәселен  символ  ерекше  көркемдік  шешім.  Сол 
кейіпкердің  характерін  ашу  үш؛н  қызмет  жасап  түр.  Ол  асьш  адам  өзінің  арман  тілегінен  айнымайды 
дегенге  саяды.  Сол  символга  академик  Зэки  Ахметов  мынадай  анықтама  бсред؛:  «Символ»  -   әдебиеіте 
ойды  астарлап,  басқа  нэрсені  суреттеу  арқьшы  жасалатын  нактьшы  сипаты  бар  балама  бейне.  Жалпы 
халыктық тілде кездесетін символда бір нэрсені  03 калпынан басқаша сипатта  көрсетіп, сондай-ак,  нақты- 
лы  бір затты,  нәрсені екінші  нэрсенің,  не  ұғымның жай  баламасы  ретінде алу  арқылы жасалады  [4,  312]. 
Сол  суретшінің  Символы,  03؛  іздеген  арман  құсына  соңында  кездейсоқ  ұшырасады.  Содан  барлығын 
аныюгайды. Қайда оқитынын. Университеттің химия факультетінің студент؛ болып шыгады.
Сүйгеніне  косылып  бакытсыз  болган  композитор  Суретшінің  бүлай  ой  корытуына  элсіз  қарсьшык 
жасаған.  Сондықтан  ^؛мн؛и  кінэлі  екендігі  анықталмай  қалған.  Самолеттің  кешігуі  Суретші,  Жазушы 
жэне  Композитордың шығарма жэне оның  прототипі  жайында ©3 ойларын  айтуға  мұрша береді.  Мұхтар 
Магауин осы сэтті  шебер беріп хикаяттың бірінші  тармагы  «Мэңгілік күйді»  қорытындылау үшін  үшеуі- 
не де сөз береді. Бірінші «Алганіқы махаббат» атты еңбектің авторы өз ойын түйіндеп жткізеді.
Негізгі  кейіпкер,  «Алгашқы  махаббаттың»  авторы  өз ойын  корытып  пэлсапалык әңгіме  айтады.Оның 
ойынша  тағдыр  тэлкегіне  түскен  өзі.  Ал,  шығармадағы  кейіпкер  Әлия  ешқандай  жан  азабын  тартпаган. 
Ол  03 бақытын тапқан.  Бүны ешқашаш сүймеген.  Бұл  жай ғана пікір емес,  үкім  іспеттес ой тұжырым еді. 
Осы жерде эңгімеге жазушы араласады.
Бүл  жазушы  тарапынан  Әлияны  корғап,  суретшіге  үк؛м  шығарған  пікір  болды.  Екі  пікір  ек؛  полюсте 
жатыр.  Суретші  өз؛и бақытсыз санаса,  қызды кінэлі  санаса, Жазушы  нағыз сүйген қыз,  бірак с^н қадіріне 
жетпедіңдейді. Бүл екі көзқарастан бөлекше пікірді композитор айтадьі.
Шығарманың  алгашқы  тармағында  би؛к  идеалды  махаббатты  іздеп  соның  азабын  тартқан  шығарма- 
шылық түлғалар  кейіпкер  болса,  екінші  бөлім  мүлде  басқа  бағытта  өрбиді.  Өмірдің  өзінен  ойып  алына 
салган хроника. Соның 03؛ каншама асьш дүние екен؛н жазушы жеріне жеткізе таратып, талдап бере алган 
Махаббаттың  мэңгілік  екен؛не,  барлык  адамзатка  тэн  сез؛м  екенін  контраспен  шебер  бере  білген.  Өнер 
тұлғаларына ариалган шығармалар казақ эдебиетінде баршылық. Ал, үш бірдей шығармашылық саласын- 
да  еңбек  етіп  жүрген  адамдарды  полемикаға  түсіріп,  ерекше  шығармашылық  шешім  табу  Мұхтар 
Мағауиннің қолынан  келген.  Бүл  өте күрделі үрдіс.  Шығармашьшыкгың ләззаты  мен  азабын қатар  сез؛н- 
ғен суреткер ғана көре алатын процесс.  Шыгарма копозициясы оз؛н؛и ек؛ бөліктен тұруымен де ерекшеле- 
неді. Ек؛»ш؛ бағытында шығармашылық түлғалар емес,  карапайым еңбек адамдары.  Бірақ өмір жыры бүл 
жакта да бір сәт бэсеңсімей қайнап жатқанын айқын корсете білген.
«Өмір жыры» атты  хикаяттың екінші тармағы  «Жол  үстіндегі  х и к ^ , деп аталады.Автор осы  тарауын, 
немесе  тармағын  «Кертолғау»  деп  атаған.  Махаббат  жайында  оқыған-  тоқығандарыма,  жазғандарыма, 
таным-түсініғіме  қарама-қарсы  келғен  сон  осылай  атадым  деп  басталады.  Бұндағы  кейіпкерлер  поезда 
кездеседі.  Бірі  -  жазушы,  екіншісі  - эңгімеші.  Әңгімеші  бірден  киіп  кетіп,  оны 'іанитындығын,  жазғанда- 
рыи  оқығаньш  бәрін  жіпке  тізіп  келіп,  өзіне  келгенде,  бүл  маңызды  емес,  Кездесоқ  Кезкелгенов  деңіз 
дейді  де  эңгімесін  бастайды.  Жалпы  жазушының  стилінде  өзгеше  эдіс  қолданған  хикаяты  осы  «Өмір 
жыры»  деп  айта  аламы^.  Хикаяттың  алғашқы  тарауындағы  кейіпкерлер  де  кызу  талқылау,  пікір-талас 
үстінде  бейпеленген.  «Кертолгаудағы»  жағдай  да  ерекше.  Бұндағы  эңі імеші  роліндегі  кейіпкер  03؛н؛и 
даралык  көқарасымен  ерекшеленген  қарапайым  жан.  Бүл  оқиғада барлығы  кездейсоқ,  бірақ  сол  кездей- 
сокгыкта  бір  заңдылық  бар  сиякты.  Қарапайым  тағдыр  талқысына  түскен  жанның  махаббаты,  басынан 
өткерген  азабы  соншалыкты  шынайы,  күрделі  сонымен  қатар  мазмұнды.  Баяндаушы  роліндегі  кейіпкер- 
жазушы «қүдайга анық» деп ант-су ؛ш؛п алып естігенін баяндайды.
 
ت
 
133     
 
■■

Абай атындагы ҚазҮПУ-нің Хабаршысы,  «Педагогика гылымдары» сериясы, №1(45),  2015 г.
Бірінші  тармақта  махаббат  тақырыбының  шыгармашьтықтагы  орны,  оның  тұлға  өміріне  катысы 
Композитор арақ ішіп отырып өзінің бақытсыздығы  махаббатына үйленгенім деп есептейді. 
" "  
мәңгі  бақи  арман  құсы  болып  аспанда  қалықтаған  күйі  қалар  еді  дейді.  Жазушы  да  колы
жетпегенін,  шығармада  оның  бейнесін  жасағанын  баяндайды.  Махаббатының  түсінбегенін  айтады.  Ал 
суретші  ше,  ол да өмір бойы  соның суретін салғанын,  алайда оның кейіпнен  суреттің жанынан жайбара- 
кат өте  ،
س ا
؛
ا
)
لاااا
«  айтады.  Ал, екінші тармақта басқаша, нағыз өмірден ойып  алынған,  сырт көзге  қораш 
тағдырлар  тарихы.  Біз  бүл  жёр  жазушының  өміртанудағы  диапозонының  кеңдігін  айтпақпыз.  Көркем 
шығармаға кейіпкер болған  адамдар өмірі  күрделі.  Әсіресе  келіншектің омірі  шырғапаңға толы.  Өмірінің 
дәл  осылай  боларын  ол  қалады  ма  екен.  Ең  алғаш  күйеуі  Қойшыбайдың бекерден-бекер  сотталып  кетуі 
аса  кайғылы.  Мэрт  жігіт  елге  келіп  шолжандап  жүрген  шешендерді  сабап  сол  үшін  сотталып  кетеді. 
Сабыржан  "  
танысы.  Бұрыннан  сотталып  кеткен  Қойшыбайдың  үйіне  келіп  мауқын  басып
жүреді  екен.  Бас  кейіпкер  Сабыржанға  еріп  үйге  енеді.  Бүкіл  өмірін  осы  келіншек  03
ﺎﺤﻣا؛اا
  жіберетінін 
сонда білді ме екен?.
Кейіннен  ксліншск бұны елітіп әкетеді.  Сабыржан  мае болып  қалған  соң келіншеггің касыиа баяндау- 
шы  бас  кейіпкер барады.  Екеу؛  қол ұстасып далаға шығып  кетеді.  Әсия онын балалық қылығы барлығын 
айтады.  Екеуі  қайгып  келед؛.  Осындай  түсініксіз  сез؛ммен  кайтып  оралған  соң,  болған  ебдейсіз  оқиға 
хикаяттын 
>؛
أ،لاا
  әлемін  астан-кестең етеді.  Ең сорақысы  оның  козінше  мае лас Сабыржанмен  оның  кезде- 
су؛.  Алғашында  Сабыржанның  03؛  танитын  Қойшыбайдың  келіншегіне  баруы  жан  шошырлық 
٥
؛   болып 
көрінген.
Жазушы адам сезімінің кандай уақытта, қалай бүр жаратынының ережесі жоқ екенін ашып  көрсеткен. 
Шындығында барлық моральға жат  кылықгы  келіншекті  қызғанып  арпалысу  жай  нэрсе  ме.  Жэне  басты 
кейіпкерді жақсы көретін он екіде бір гүлі ашылмаған бойжеткен кыз да бар. Сонда бұл не қызғаныш.  Бүл 
қандай  се^؛м.  Расында  жігіт  Әсияга  мен  сен؛  алып  кетемін  дейді.  Арада™  байланыс  аса  терец  болып 
көрінді екеуінеде.
Жігіт  шындығында басынан  не  б ؛р  қиындықты  кешеді.  Бәрі  де  Әсия  үшін.  Далада  қалған  машинаны 
түгел тонап кетіп қарызға батса да Әсиядан айнымайды.  Оз؛н жақсы көретін көрші қыз Күлпанмен киноға 
барса да одан арғыға зауқы соқпайды.  Кейіннен қанша оқиға болады.  Өзінің сезімін  келіншек те жеткізе- 
д ؛.  Ол  жоқга келген Сабыржанды  үйге  кіргізбеген.  Бұл  сонда  қандай тағдыр?  Мүхтар  Мағауин  сол  кезде 
соцреализм  бейнелеген  дұрыс  >؛<олд^]  түлғалардан  бөлекше  бейнені  қазақ  әдебиетіне  неге  әкелді.  Әйел 
қашан да кандай жағдайда да не  нэрсенің бас'гау бүлағы  болып  қала бермек.  Идея  осы.  Ол турады  ғалым 
Айнұр  Әбуталиева  былай  дейді:  «Өмірдің  әсем  де  сұлу  жарасымын  түзетін,  адам  жанына  ізгілік  пен 
парасат дарытатын да әйел.
Адамның рухани дүниесі  мен сыртқы дененің үндестігі, іштей гармониялық байланысы -  іс-эрекеттегі, 
адам  оміріидеі ؛,  түтас  бір денедегі  детальдың  поэтикасын  кұрайды»  [4,  17].  Ақыр  аяғы  ол  екеуі  үйленіп 
тынады.  Кей؛ннеи  сонау  Ресейге  кетіп  қалады.  Қойшыбай  тауып  артынан  іздеп  келеді.  Осы  күрделі 
жағдайдың  боларына  автор  окырмандьі  дайындап  экеледі  де,  шиыршық  атқан  окиғаны^өрбітіп  жібереді. 
Тағдырдың  тәлкегіне  ұшыраған  адамдардың  өміріндегі  шиеленіскен  жағдай  шындығында  да  күрделі. 
Біріншіден  Қойшыбай  нақактан-нақақ  сотгалып  кетеді.  Екіншіден  Сабыржаиның  Әсияны  басынуы 
сұмдық сиякты  болып  көрінген  біздің баяндаушы  бас  кейіпкер  енд
؛
03
 ؛
  алып  қашып  Сібірге өтіп  кеткен. 
Енді  түрмеден  шыққан  Қойшыбай  оларды  іздеп  табады.  Осы  шытырман  өмірдің  өрмек  салған  күрделі 
кайшьшыгы  шығармада  аса  тебіреніспен  бейнеленгеи.  Сол  кездесудің  шарықтау  шегі  екеуінің  жекпе- 
жекке шығуымен түйінделеді.
Махаббат - мэңгілік тақырып.  Бүл хикаятында Мүхтар Магауин осы мэңгілік тақырыпқа озіндік стил؛- 
мен келген.  Өмірдің екі би؛г؛нен қараған.  Б؛р؛ шығармашылық жолдағы адамдардың идеалды түсіну, тану 
жолы  болса,  екіншісі  омірдің  ©з؛ндег؛  махаббаттың  орны.  Махаббат  қандай  жағдайда  да  03  қасиетін 
сақтайды екен.  Намыс,'адалдық баска да үғымдар оның алдында кішірейіп  кетуі  мүмкін.  К؛ш؛рейгеиде ол 
ұғымдар  03  бағасын  түсірмейді,  керісініие  махаббатқа  кешіріммен  қарайтын  сияқты.  Шығарманың 
сентенция  түйіндеуінде  автор  перронда  жалғыз  тұрған  03  серігін  бейиелейд؛.  Адам  тагдыры  деген 
لا
0
ﺀ
. 
Баскаша  айтсақ 03  сезімі,  өз  жүрегі  қалаған  адамына  қу.сгай  ұшырған  махаббат күші  дер  едік.  Шыгарма 
өзінін бөлекше болмысымен ерекшеленеді.  « ж ؛бек м ін е з- кыз-келіншек шырыны, біле білсең,  эйел  көркі 
қылыгы»,  «Мамык  болмай  боксе,  мықын,  білегі,  Мамық  болсын  мінезі  мен  жүрегі»  [5,  127]  деп  өскен 
түрк^ік тәрбиеге қас кейіпкердіц бейнес؛, сол ауру қогамиың корінісі ретінде аяусыз берілген.
/ Магауин м.  13 том.  ІЛыга. Ж нн.-А.: Қаганат, 2002.  Т.2, - 528 бет.
2 
Ахметов 
و
.,  Аңдату.  386-387  беттер. 
١١
  Кітапта:  «Қазацстан».  Үлттық  энциклопедия.  Т.1. 
١
  Бас.  Ред 
Ә.Нысанбаев.-А: «Қазақ энциклопедиясының» Басредакциясы,  1999. - 720 бет.
134

Вестник КазНПУ им.  Абая,  серия «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
3 Борее 
ю.  Эстетика. - 3-е изд. -  м.: Политиздат,  1981. -  
لوو
 стр.
4 Әбуталиева А.Ә.  Казак, тарихироманындагы әйелдер бейнесінің жасалу ереюиеліктері (1960-80 жж.).  Филол. 
ﻪﺳ
 кандидаты дәрежесін cuıy ушін дайын.  дисс. жұм. Автореферат.  -Астана, 2006. - 3 0  бет.
5ЕгеубаевА. Кісіліккітабы (гылыми эссе). Ана.
Резюме
В данной статье говорится об индивидуальном стиле и теме вечной любви которая  встречается в  произведениях 
Магауина.  Эта  статья  наисана 
ﺀ
  целью  раскрыть  творчество  писателя,  а  также  восхв^яет  маститное  описание 
национального характеа
□подвигается  тема о добром  и  святом  чувстве  любви,  поэтов  и  пистателей  которые  помогли  человеку достичь 
степень 
١٦٠٨١٠
 $ар؛еп$. Гл>'бь этой историй лежит в далеком  пятитысяч  и десятитысячилетий назад, или же еще более 
позднего  века,сто  пунктов,  множество  песен  с  разными  темами,  легенды,  прорви,  сказки,романы,  повести  также 
напоминается  что,  не  смотря  на  то,  что  все  перечисленные  работы  наисаны  по  одной  теме  в  одном  направлений 
народ с большим удовольствием слушал, и читал их. Непонятно выдвинутый, но с банальностью, посвященный теме 
вечной  молодости этот небольшой  мир  -  не доверие рассказе в одном  новом слове,  сюжет в этой  области слабый, 
даже  произведения написанные равнодушно не оставались без внимания это является результатом  надежды  писате- 
ля и доказывается черезего приведенный димеры.
В первом пункте  произведений описываются творческие личности, персонажи которые подвергли себя мучению 
в 
поиске  большой  идеальной  любви,второй  пункт  развивается  в  другом  направлений,  в  нем  говорится  о 
Т©М,Ч'ГО 
хроника  взятая  из  жизни  человека  является  драгоценным  миром,  любовь  -  есть  вечность  присуща  всем  живым 
организмам,  писатель умело,  красноречиво,  четко,  подробно  раскрыл  эти  тсмы.  Напомнив  о том,  что  в  казахской 
литературе  много  произведений  посвященных  личностям  искусства,  мы  включаем  в  область  полемики  людей 
работающих  в  трех  направлениях,  такие  особенные  творческие  решения  []ринимал  Мухтар  Магауин  это  можно 
подтвердить приведенными его примерами.
Статья  в  которой  писатель  показывает,  что  духовные  качества  являются  вершиной  национального  познания 
посвящается исследователям и познавателям литературы.
Ключевые  слова:  художник,  ученый.история,  «Леснь  жизни»,  «Первая  любовь»,  Эииграф,  «Первый  пункт  -  
история перед взлетом, или вечная мелодия»,композитор, реплика, художник, композитор, вечная тема
Summary
In  this  article  talked  about  individual  style  and  theme  of eternal  love  that  meets  in  works  of Magauin.  This  article  of 
written on pu^ose to expose work of writer, and also eulogizes mastitis description of national character.
A  theme  moves  up  about  kind  and  saint  sense  of love,  poets  and  writers  that helped  a  man  to  attain  degree  of homo
sapiens.
ﻪﺗﺮﺻ
  to  it histories  lies  in  distant  fife  hundred  and  ten  thousands  back,  or yet  later century,  one  hundred  points,  great 
number of songs with different themes, legends, break through, fairy-tales, novels, to lead also reminded that, not looking on 
that  all  enumerated  works  of written  on  one topic  in  one  the  directions  people  listened  with  the  utmost pleasure,  and read 
them.
Incomprehensible pulled out, but with banality, sanctified to the theme of eternal youth this small  world-don’t trust story 
in one new word, a plot in this area Is weak, even works the written 
indifferently 
did not remain regardless it Is the result of 
hope of writer and between Is proved resulted examples.
Creative personalities are described 
ط
 the first point of works, personages that exposed to itself the torment in the search 
of large ideal love, the second point develops in other the directions, in him talked that a chronicle is taken from life of man is 
the precious world, had love eternity ؛s inherent to all living organisms, writer able, eloquently, clearly, in detail exposed these 
themes.
Reminding that in Kazakh literature many works sanctified to personalities of art, we plug in the area of polemic of people 
working in three directions, such special creative decisions were accepted by Muchtar Magauin it can be confirmed made his 
examples.
Article  in  that  a  writer  shows  that  spiritual  qualities  are  the  top  of national  cognition  dedicated  to  the  researchers  and 
researchers ofliteratures.
Key words: artist, scientist, histoty, «Canto of life», «First love»,  Epigraph, «First point of-history before flight, or eternal 
melody», composer, remark, artist, composer, eternal theme

Абай атындагы Қа'з¥ПУ-нің Хабаршысы,  «Педагогика гылымдары» сериясы, №1(45),  2015 г. 
УДК811.512.162373.2
TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN ERZİNCAN AĞZI  İLE, BATI AZERBAYCAN TÜRKLERİ 
AĞIZLARININ ORTAK SES TÜREMESİ VE SES DUŞUMU OLAYI.
E .C efe ro v -^ r^ .  Gör.,  Doktora öyrencisi. Azerbaycan Devlet Pedaqoji  üniversitesi.
Dede Korkut bilim araştırmaları merkezi
Bu makalede Doğu Anadolu'nun Erzincan bölgesi ve Batı Azerbaycan-Ermenıstan'dan çeşitli zamanlarda zorla kovulmuş 
Azeri Türkleri ile ilgili bazı araştırmalar yapılmış ve her iki bölge ağızlartnda olan ortak fonetik özellikler, esas da ses düşümü 
ve ses türemesi olayı incelenmiştir.
Anahtar  Kelimeler:  Erzincan  ağızlan.  Doğu  Anadolu,  Batı  Azerbaycan,  Azeri  Türkleri,  Ses  düşümü,  $es  türümüsi, 
diyalektoloji.
Bildiğimiz gibi  eski  tarihi  kökeme  ve  zengin  kültiire,  geleneğe  sahip  olan  ?،irkler Asya ve  Avrupa'nın  büyük 
bir  bölümünde çeşitli  coğrafi ortamlarda yayılarak dillerini  şekilleııdirırıiştir. Türk dillerini  başka dillerden  ayıran 
faktörler  onların  yapı  bakımından  birbirine  çok  yakın  olmamdır  (Çuvaş  ve  yakut  dilleri  hariç).  Aynı  kökenden 
gelen bu dillerin dilbilgisi yapısında genellik belirgin derecede fazladır.  Bu  genellik Türk dillerinin  lehçelerinde de 
neredeyse  temel  yerde  duruyor.  Bahsedilen  genelliği  göstermek  için  Türkiye Türkçesinin  Erzincan  ağzı  ile,  Batı 
Aerbaycan-Ermenistandan kovulmuş  Azeri Türklerinin ağızlarında bir dizi ortak  fonetik özellikleri  incelenecek, 
Türkiye'nin  Doğu  Anadolu bölgesi  ile şimdiki Ermenistan bölgesinde eskilerden yaşayan  ve çeşitli  zamanlarda ata 
yurtlarında zorla kovulmuş Azerilerin  lehçe ve ağızları çok yakıtı özelliğe sahiptir.  Osmanlı-Ru$ savaşı sonucunda 
imzalanan  Edime  anlaşmasıyla  birlikte  Osmatıit'nın  da  Türkmeııçay  anlaşmasını  kabul  etmesi  Rusların  Güney 
Kaftasya'ya hakim  olmasını  sağlayan  son  savaş olmuştur.  Ruslar başta Gülistan  ve Türkmeııçay olmak  üzere  bu 
iki  anlayış  sonucu  elde  ettiği  bölgelerde  kısa  sürede  bir 'Ermeni  vilayeti  "oluşturmuştur.  George  A.  Bournoutian 
söz konusu dönemde Ermeni Vilayeti'nde işgal öncesi  11? bin Müslüman (yüzde 82,4), 25 bin Ermeni (y'üzde  17, 
6)  olmak  üzere  toplam  143  bin  kişinin  yaşadığını  ileri  sürmededir.  Mevcut  Ermenistan  ülkesinin,  Rus  işgali 
öncesinde  mutlak  çoğunluğu  oluşturan  Türk  ve  Müslüman  nüfasun  arındırılması  esas  olarak  dört  aşamada 
gerçekleşmiştir.  Bunlar:  1905-1907;  1918-1920;  1948-1953;  1988-1990  dönemleri.  Sonuç  olarak  19.  yüzyıldan 
itibaren Erivan eyaletine gelmeye  başlayan  Ermenilerin,  1918 yılında Ermenistan  Cumhuriyetini  kurduktan  sonra 
buradaki nüfusun  Ernıetıileştirilmesi  için  ilk olarak bölgede yaşayan  yerli  halkı  topraklarından  zorla  göç  ettirdiği 
anlaşılmakladır.  Yabancı  seyyahların  eserlerinde  şimdiki  Ermenistan  arazisi  Azerbaycan'ın  batı  bölgesi  olarak 
gösteriliyordu.  Hıristiyan  dünyasının  kurmuş  olduğu  plana göre  Türkiye'yi  Türk  dünyasından  ayırmak 
aiTiaeı 
ile 
Ermenistan'daki  yerel  Türkleri  (Azeri  Türklerini)  meskunlaşdıqları  dede  baba  topraklarından  zorla  çıkarmış, 
bununla  da  Batı  Azerbaycan'ın  nüfusunu  yaşadıkları  kendi  topraklarından  1991  yılma  kadar  tamamen  sürüp- 
çıkarmışlardır.
Doğu  Anadolu  Bölgesi,  Türkiye'nin  7  coğrafi  bölgesinden  biridir.  Bölgeye  bu  ad,'Anadolu  topraklarının 
doğusunda yer almast nedeniyle Birinci Coğrafya Kongresi tarafından  1941  yılında verilmiştir.  Bu  bölge; doğuda 
Ağrı  Dağı'ndan,  batıda  Uzun  yayla'ya,  kuzeyde  Doğu  Karadeniz  Seri  Dağları'nııı  iç  sınırlarında,  güneyde 
Güneydoğu  Torosları'na  kadar  uzanıyor.  Bir  üçgeni  andıran  bölge  yaklaşık  163.000  km2'lik  yüz  ölçümüyle 
Türkiye'nin  en  büyük  coğrafi  bölgesidir.  Bölge  Türkiye  topraklarının  %  21’ini  kapiar.  Doğu  Anadolu  Bölgesi 
illeri:  Ağrı,  Bingöl,  Bitlis,  Elazığ,  Erzincan,  Erzurum,  Hakkari.  Kars,  Malatya,  Muş,  Tunceli,  Van,  Ardahan  ve 
İğdır'dır.  Doğu  Anadolu  Bölgesi'nde  Fırat'ın  yukarı  kısmında  yer  alan  Erzincan,  Anadolu'nun  en  eski  kültür 
merkezlerinden  birisidir.  Erzincan yöresi,  bir çok  geçit ve  boğazlarla  Doğtı  Anadolu  ağızlarını  Doğu  Anadolu'ya 
bağlayan  bir özellik  göstermektedir.  Erzurum  yaylaları  ile  başlayıp,  Sivas  yönünde  uzayarak,  Malatya  yönünde 
sarkan  Erzincan  ؛
1
؛   diyalektolojik konumuyla da tam  bir geçiş  bölgesi  karakteri  taşımaktadır.  Doğuda Erzurum  ile 
Batıda  Sivas'a  açılan,  ulaşım  kadar  kültürel  yaklaşımın  da  kolay  olduğu  Erzincan'da  diyalektolojik  geçişi  somut 
bir biçimde  görebilmek mümkündür.  Kuzeyden Otluk beli  ve Karadağ ile Güneyden de  Munzur Dağlan arasında 
uzayan  Erzincan yöresi  için kuzey-güney yönünde aynı  şeyi  söylemek mümkün olamamakla birlikte herhangi  ؛
١١
[' 
geçiş  özelliği  de  görülmemektedir.  Erzincan  bölgesi,  Fırat Nehri  ve  Erzurum-Sivas  karayolu  boyunca  dışa  açık; 
kuzey-güney  yönüne  yayılım  açısından  kapalı  bir  durum  arz  eder.  Dilin  alt  gruplarından  biri  olan  ağız;  iklim, 
coğrafi  şartlar,  nüfus  dalgalanmaları,  savaş  gibi  sebeplerle  diğer  ağızlardan  farklılık  arz  eder.  İllerin  büyüklüğü, 
barındırdıkları  unsurlarına  tarihi  evrimi  ve  alanın  coğrafî  mevkisi  göz  önün 
٦
  de  tutulacak  olursa  her  yılın 
barındırdığı  kitle hiçbir zaman kendi çevresi  içerisine kapanıp dıştan gelen etkilerden kendisini' 
gibi,
mütemadiyen  gelip-geçen  ve yerleşen  bir çok Türk  ve  hatta  yabancı  uyruklarına da  tesirlerini  kendi  üzerinde az- 
çok  hissetmiştir.  Göçler,  Depremler,  iklim  ve  coğrafî  şartlar  Erzincan  dil  kültürüne  etki  edeıek  kendin؛؛  has  bir 
ağzın  doğmasına  yol  açmıştır.  Yukarıda  belirttiğim  her  iki  bölgenin  ağızlarında  ses  türemesi  ve  ses  düşümü
—  
  136   
: 

Вестник КазНПУ им.  Абая,  серия  «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
olay]na  bakalım.  Erzincan  ve Ermenistan  Türklerinin ağızlarında ses türemesi  ve ses düşümü  olayı  ünlü ve  ünsüz 
olmak  üzere  kelimenin  önünde,  içinde  ve  sonulda  olmakla  üç  kısımdan  ayrılıyor.  Şu  olayla،■  her  iki  ağızda 
yabancı ve türk ^ k e n li kelimelerde görülmektedir.
1. Ses türemesi ve ses düşümü olayı.
l.l.S es türemesi.
l.l.l.U n lü  türemesi.
ل
.
ل
.
ل
.
ل
. On seste ünlü türemesi.
Şu  olayı  biz  her  iki  bölge  ağzında  görüyoruz.  Erzincan  ağzında  da  sıkça  görülen  bir  ses  olayıdır.  Bu 
kullanımlık  "Türkçe  kelime  başında 
'
٧
 
٢
^  1'  ünsüzü  görülmez"  kuralına  da  bir  nevi  sağlama  niteliği 
kazandırmaktadır.  Rhatlığ>ırahatlığ,  rahmetlik>irehmetlik,  lahana>ilahana,  rağmen>ırağmen  Recep>irecep, 
rus>urus,  lazım>  ilazım,  radyo>iradıyo,  spatula>ispatula.  rapata>ırapata,  rafa>irafa.  Sen  bizi  ırahatlığa 
kavuşturdun.  [1,  1
ﺊﻠﻟ
,  Buna irağrtıen  dürübünler xirtlikbaraban  dolu  [1,  118] irafa fincan goydurrı  [1,  125].  Avu 
üzunnik ırapataynan goldik egisi de benim yanıma goy [1,121]. Eferim 
٧١
 irecep sahan iti bile gorxuttun.  [1,1 
او
] 
Bundan  başka  kelime  önünde  diğer  ünlü  türemesini  de  görüyoruz.  Şimdi>eşindi,  bu>abu.  Eşindi  ben  abu 
halımman  senden e^i  yoğururam.  [1,  121]. Böyle>ebile.  Oız sen ebile yuğurursan  х а т  ur cıvık olur.  [
١
,  121]  Batı 
Azerbaycan-Ermenistan  Türklerinin  ağızlarında  özellikle  yabancı  kelimelerde  belime  başında 
ا
'
ا
1
ا'ااأ
  törendiyi 
görü lm ezd ir.  Bahsetdiyimiz  durum  bölge  ağızlarında  bazi  yabancı  kökenli  kelimelerde  dikkat  çekicidir. 
Rusca>uruscan.  Uruscan qutarmışam  APİ Axundovu.  [2,  1- 33 ,06؛] R3ng>irmg.
Başına döndüyüm ay Kamil usda. 
٠ 
Alnmayazılanyazı ПӘ irangidi?
Oxuyan kimidi, yazan kimidi,
dlindd qdhm ПӘ irangidi? [2,  121.  40-44]
Кауоп>ігәуоп.  Bizim  irdyonumuz  ermsniydi.  [2,  126,  43-39]  Stalin>isdalin.  Mircafar Bağırov  aldatmaxnan 
Isdalin  ...o  xalx  gelsin  burda  iş،İ3$in.  Spirt>isbirt.  ishirtndn  sürtürdük.  [2,  83.17-14]  Stdkan>îstdhn.  Naçalnik 
İstekan  götürdü  va  dedi.  [2,  154,  68-31].  Stansiya>isdansiya  -{Rus.  Dayaııacaq//Durak)  Palkofnik  demişdi 
isdansiyaya aparın.  [2,  218,  106-207].  Speçialnıy>ispeçalni-{Rus.  Xüsusi//Özel)  Orda  manim  babamın  ispeçahıi 
öz ata yurdu olup.[2,205,  101-130]
1.1.1.2. Iç seste ünlü türemesi.
Şu olayla biz her iki  ağızda karşılaşıyoruz.  Bazen kelime  içindi  2 ve ya 3  ünsüzün sıra gelmesi  zamanı  oluşur. 
Erzincan ağızlarında. Elektrik>alatirik. Alatiriklerin hepisi alımış.  [1,  127] Hasret>hasiret.
Ayrilixlar basiretler üstüne...
Benisorıysan hemşerim 
IşDclarım sönmüş. [EA-117]
Teyze>tiyeze.  Bi  solux  abu  tiyezennen  gonuşum.  [1,  144].  Kamyon>gatnıyon.  BMC  gamıyon  gibi 
٢١
 
؛<.
ا
!
ااة
. 
119].  Hasça>hasaca.  Bi  denesini  haşaca  tomofılin  arxasma  goydum.  [I,  □0].  Şu  olay  Batı  Azarbaycan- 
Ermenistan  Türklerinin  ağızlarında  da  hem  yabançı  menşeli  kelimelerde,  hemi  de  türkçe  kelimelerde 
bulunmaktadır,  к nyaz>qmyaz.  Qinyazdan,  mülkadardan  yoxsula  ко тәу   olmaz.  [2,  149,  61-83]  Krışa>qırışa.~ 
(
ﻪ ﺗ
.  Dam//çatı)
Кэгэпйт qınşada asılı qaldi,
Yasdıbaş егтәппэг vatanim aldı,
Tanrı da тэпі didargin saldı,
Adım da Yerazqaldı[2,  147,  61-3]
Sentyabr>Sentiyabır.  (Eylül) Sentiyabır ayında galif.  [2,  195,  98-12]  Ddfn>Ddfın.  Ddfm oldu  özgalar  [2,  106, 
32-94] Noyabr>noyabır.  (Kasım) Haştad sakgiz noyabır ayının axirrari  idi. [2,  169, 80-44.]
1.1.1.3. Son seste ünlü türemesi.
Şu  olayla  biz  her  iki  bölge  ağzında  karşılaşıyoruz  Bu  olay  çok  az  kelimelerde  görülmektedir.  Erzincan 
ağızlarında.  Oynatırken>oynadurkene.  Bir  gün  baba$ınııı  getürdüğü  tomofıliynen  oynadurkene  öğretmenin 
mixladuzlarinan  yaptuxlari  axlima  geldi.  [1,  129].  Н сі^ю е>һатапсапа.  Hamancana  üsdümüzü  geyündük.  [1, 
127]  Ermenistan  Türklerinin  ağızlarında.  Нәт>һәті.  Нэті  dağlıq  idi,  hamidd  bağıydı  [2,  70,  2-29]  Ora  hdmi 
qabirsannığıydı,  һэті da  bilmiram  hansısa  imamın  yeri  idi.  [2,  94,  26-24]  Milis>milisiyd.  Galdilar  biza  milisiyd 
filan...[2,  131,45-22]
1.1.2. 
Ünsüz 
türemesi.
1.1-2.1-On seste  ünsüz türemesi.
Erzincan  Ağzında  ünsüz  türemesi  olayı  sıkça  görülmektedir,  özellikle  y,  h,  se$lcr؛n؛n  türediği  örneklere 
Erzincan  ağzında  rastlamaktayız.  inmiş>yenmiş.  Bax alavlaryenmiş.  [
١
,  121].  Böyle>embile.  Garıları  görsen 
yollar  embile  heç  ^ох.  [1,  126]  Şu  olay  Batı  Azerba^an-Ermenistaıı  Türklerinin  ağızlarında  da  aynı 
ortamdadır.  Uzünü>yüzünü.
 
: 
 
1 3 7
 

Абай атындагы ҚазҮПУ-нің Хабаршысы,  «Педагогика гылымдары» сериясы, №1(45),  2015 г.
Çovan gah qizardi,  bozardı, pörtdü 
Qorxudan эііупәп yüziinü örtdü. [2,  103, 32-103]
Е1д>һәу1д,  Qalani  еіэ һәуіә егтэппәг аупоуипипи  yığdı  içins.  [2,  71,  05-3]  Нәуіә 
ه
  yoldaki  yoldaydı  [2,  72, 
5-44]  ӘІЬдПә>һә1ЬдГсіә.  Halbatdd  aminamannığ  olsa,  halbdttd gedaram  [2,  82,  16-29,  30]  Arabanın>haravanm. 
ВІГЭССӘПЭ  haravanın  üsdüna  yığdım,  öküz  haravasınm...[2,  208,  28-02؛].  dsa>hasa.  Hasa  alinda,  qonşu 
katçilarim görmüşdü.  [2,100,31-62].
1.1.2.2
.ا؟
 seste ünsüz türemesi.
1
؛
 
ط
k؛  ağızlardaki  yabancı  ve  Türk  kökenli  kelimelerin  içinde  emele  gelir.  Erzinean  ağızlarında  da  hem 
yabancı,  hem  de  Türk  kökenli  kelimelerde  görülmededir.  Sürmüşler>sürtmüşler.  Goxular  sürtmüşler 
٠
  has 
üslerine.  [1,  127].  Tekmeleyerek>tekmükliyerek.  Gökhan  topu  sert  bi  şekilde  tekmükliyerek  taca  gönderdi  ve 
taximini  ferehletti.  [1,  119].  Saat>sehet.  Gövü  de  bir  altın  sehetinen  yüz  yüzüğünü  taxti.  [],  144] 
Daireye>dayireye.  Gaptan  Selo dayireye  gediymiş.  [1,  138].  Boyalı>boyaxlı.  Hele  göreydin  bacı  ele  ki  boyaxli 
boyaxh  hanımlar...  [1,  144].  Bu  hadise  Batı  Azerbaycan-Ermenistan  Türklerinin  ağızlarında  da  aynen  Erzincan 
ağızlarındaki  gibi  her iki  menşeli  kelimelerde  tiireyir.  Camaatın>camahatm.  Orda  camahatın  çoxu  qalmışdı.  [2, 
108,36-6]. Хаіпд>хауіпә.
Dilinin azbaridi muqdddds quran 
Хауіпә гәһәіә, xabisd vulkan
O höyük qdhraman, 
٥
 büyük insan 
Тщтәп bağrını dalar babalar [2,  118, 38-166]
Şarait>şdrayıt. 
ه
  vaxdi  indiki  d m i 
Ş d r a y ıt
 
yoxudu  [2,  75,  9-4]  Hdmişd>hammiş3.  Onnarm  siyasatdari 
hdmmişd  olub.[2,  211,  104-6].  Şeir>şeyir.  1
ﺎﺳ
  qızım  da  şeyir  ؟ oşur.  [2,  102,  32-38]  Faiz>fayız.  Haştad fayız 
Yeravanın тэгкәгі azarbaycannı olub.  [2, 75,9-12].
1.1.2.3. 
Son seste ünsüz türemesi.
Her  iki  bölge  ağızlarında  şu  hadise  dikkat  çekicidir.  Erzincan  ağızlarında  kelime  sonunda  ünsüz türemesine 
bakalım.  Şimdi>şimdik  bile>bilem.  Şimdik  bu  parayınan  tuvalete  bilem  goymıylar  adamı.  [1,  142} 
Yoksa>yoksam.  Yoxsam senin gocan cihanda pir m136  ,1]  ?؛]  Şimdi>şind؛k.  Haydi şindik Allah’a ismarladux.  [1, 
130]  Batı  Azerbaycan-Ermenistan  Türklerinin  ağızlarında da  aynen  Erzincan  ağızlarındaki  kibi  kelime  sonunda 
türeme oluyor. Rusca>uruscax.  Uruscax da bilip elamirdiy.[2,  126, 43-34]  Rusca>uruscan.  Uruscan qutarmışam 
APİ Axundovu [2,  106,33-1] НдІд>һәһт.  Şaddığ evlarinda уетэу  qoyullar һәіәт orda daha artığıydı.[2,  88,21- 
9] Gizli>gizdin.  Ramazan bayramını gizdin keçirirdih [2, 213,  105-10] Һә>іІәп.
Bu dağlar qar ihndi 
йэгәіәг 
٠٢
؛  ihndi 
Yaylaqlaryadin oldu 
Başına qar sbndi.[2, 93, 25-33]
1.2.Ses düşümü.
1.2.1.Unlü düşümü.
1.2.1.1. 
On seste  ünlü düşümü. 
،
Doğu Anadolu bölgesinin  Erzincan  ağızlan  ile AzerbaycanlI!  Batısı  olan  Ermenistan  topraklarından  göç etmiş 
Azeri Türklerinin  ağızlarında olan ses artımına, yani ses türemesine bakdık.  Şimdi de şu,  her iki  bölge ağızlarında 
olan  ses  düşümüne  bakalım.  Erzincan  ağzında ön  seste ünlü  düşmesine pek az tesadüf edilir.  Otomobil>tomofiL 
Sizin  Ehmed’in  tomofilinden  isdiy  giz  anam.  [1,  129]  Batı  Azerbaycan-Ermenistan  Türklerinin  ağızlarında  da 
kelime  başında ünlü düşümü çok  azdır,  iyirmi kelimesinin  seslenmesinde. iyirmi>yirmi.  Yirmi navam  var beş  da 
naticam.[2,  74.8-14].  indi  qizdar yirmi  yaşında  ara  gedilbr.  [2,  126.43-50]  iyirmisindd>yirmisindd.  Ela  olurdu 
yirmisinda olurdu. [2,73.6-4.]
1.2.1.2.1؟  seste  ünlü düşümü.
Erzincan  ağızlarında  iç  seste  ünlü  düşümü  olayına  bakalım.  Burada>burda.  Bizim  burda  bi  canavar  var.  [1, 
150]  Aşağıkiler>aşşaxkile'r.  Simdi  aşşaxkiler  gelinleri  bi  çekiş  etmişler.  [1,  144]  Azıcık>accux.  Accvx  erken 
gaxsan,  bulaşux  135  ,1]   .
ااا
$؛
لا
’
ر
]  Dakikada>dakgada.  Dakgada  bi  “gelin  gelin  gel  buraya”  ben  senin  öğünde 
hizmetcimiyem.  [1,  124]  Batı  Azerbaycan-Ermenistan  Türklerinin  ağızlannda  da  aynen  Erzincan  ağızlarındaki 
gibi  kelime  ortasında  ünlü  düşümü  olayına  rast  geliniyor.  Müalicd>malicd.  Veran  qalmışm  har  ^eri  ela  bil  ki, 
س ﺀ و
  övüydü.[2,  128,  43-142]  Hamısı>hamsı.  Onun  da  xanı  Hüsöyünqulu  xan,  hamsi  Azarbaycan  adıdı...  [2, 
153,  67-24]  Hdqiqi>h)qqi.  Hdqqi  da  vatan  hasratidi.  [2,  204,  101-68]  Arxeoloji>arxeloji.  Arxeloji  qazmtilar 
apardı.  [2,  170,  81-5]  Hamımız>hammız.  Hammız dağnan  galdiy.  [2,  143,  55-3]  Hökumdt>hökmat.  Yo,  hökmdt 
varıydı onda.  [2,78,  12-11]
1.2.1.3. Son seste ünlü düşümü.
Her  iki  bölge  ağızlannda  sonda  ünlü  düşümü  olayı  çok  az  bulunmakladır.  Erzincan  ağızlarında 
Çingene>çingen.  Çingen  Aydın  Eo^ol  denen  oyundan.  [1,  144].  Batı  Azerbayean-Emıenistan  Türklerinin 
ağızlarında. Mama>mam.  Bir gün galdi ki, mam mitink gedir.  [2, 80,  15-7]
 
  138   

Вестник КазНПУ им.  Абая,  серия «Педагогические науки», №1(45),  2015 г.
1.2.2.ünsüz düşümü.
1.2.2.1.Ön seste  ünsüz düşümü.
Her  iki  bölge  .z la r ın d a   ünsüzle  başlayan  bazi  kelimelerin  önündeki  ünsüz  düşer. 

жүктеу/скачать 16,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: