С. Г. Тажбаева Редакция алқасы
жүктеу/скачать 7,04 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г.
128 пайдасын көздейді, қалтасын толтырып, керегін алып, болмаса ежелгі жерін, суын тартып алып өз пайдасына жаратып отырады. Тұрмыстың неше түрлі тауқыметін біздің қазақ елі тартты ғой. Жерді отарлау басып алу, зорлық, зомбылық жасау, басьш кіру, тартып алу, халықтың ежелден келе жатқан тыныштығын бұзу, асу, ату, өлтіру сияқты жыртқыштық т`сілдерін б`рін қазақ халқы басынан өткізді. Табиғаттың л`ззатті көктемін адам баласының ақын жанды перзенттерінің жырламағаны жоқ деуге болады. Ақында, жазушы да, ғалым да, композитор мен суретші де табиғат көктемінің сан алуан сырлы сипатын, сұлулығымен кереметін д`ріптеп, анадай аялап, с`бидей м`пелеп, көне тарих жолының басынан бері қарай із қалдырып келе жатқаны баршаға белгілі жағдай. Кол-көсір байлықтың тегі-өсімдік дүниесі екенін біздің қазақ халқы жақсы білген. «Көкті жұлма — көктей соларсың» деген нақыл сөзде көк шөпкс деген жанашырлық қамқорлық, философиялық терең мағына жатыр. Бұл нақыл сөз өсімдік қадірін білгендіктен туған. Тамақ, киім, отын, баспана, құрылыс өндіріс материалдары, д`рі-д`рімек б`рінде өсімдіктерден алатыны баршаға белгілі [3, с.36]. Жер бетіндегі өсіп тұрған өсімдікке шапағатты көзқарас халықтың қасиетті сезімі қазақ халқы ұғымында жер өртеу, үлкен кылмыс. Жер мен оның өсімдігі заласыз, зардапсыз, көк `лем. Пісіп тұрған шалғында өртсу елге деген орны толмайтын зиян. Сол үшін де даныяшан Абай «Атың шықпаса, жер өрте» деген сөзді түйреп, «Жер өртеп шығарған атың құрысын» дейді. Көшпелі қазақ ауылдарындағы үлкендср ертеден-ақ кейінгілерге «Отпен ойнама» ден өсиет айтқан. Қадірлі өсиетпен т`рбиеленген қазақ баласы соғыс өртін ешқашанда тудырған емес. Жан иесі ғана емес, жер бетінс шығып көгеріп тұрған өсімдіктерідің дс тіршілігі бар. Кесілген ағаштың немесе жұлынған шөптің аққан сөлі – көз жасы сияқты жас ағаштың сынғанын, гүл-б`йшешектің мезгілсіз жұлынғанын көрсек аяныш білдіреміз. «Көкті жұлма, көктей соларсың», немесе «көктей солғыр», «өспегір» деп біреуге лағынет айту да осындай ұғымынан туғаны өзінен-өзі белгілі. dрине мұндағы негізгі философиялық мағына тіршілік еткісі келген дүниені тиіспе, залал келтірме, зақымдама деген аталы ақыл. Шынына келетін болсақ өсіп түрған «`демі ағаштың, гүл, жеміс» ағаштарының адам баласына, түрлі жан-жануарларға, жер көркіне келтірер пайдасы сан алуан. Біреуге риза болғанда «көсегең көгерсін», «өркенің өссін» дейді. Қазақ қандай тамаша жүрекке жылы тиетін тілек. Халықтын өз туындысымен түсіндіргенде: «Бұтақ жайған ағаш қартаймайды, ұрпақ жайған адам қартаймайды» деген мағынада. Оңтүстікте «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын» деген создер бар. dкесінің егіп кеткен жас шыбығы кейін өсе келе жемісті, саялы баққа айналып ұрпағынан-ұрпағына д`улет болып келе жатқандар да аз емес. Ғасырлар бойы көшіп жүріп малды жайып, бағу биосфера компоненттерігі тиімді пайдаланудың д`стүрлі жолдарын туғызды [4, с.16]. Қазақтың д`стүрлі өсетін – өсімдіктерді «жұлма», «өртеме», «таптама», «кеспе» деп ғасырлар бойы қолдағы барды сақтағысы келсе, ендігі ұрпақ өскелең өмірдің бар мүмкіншіліктерін қолдана отырып, табиғатты одан `рі мол да. Көрікті, сұлу да берекелі ету үшін шел даланы құлпырған орман алқаптарына айландыруда. Мектепте бірқатар п`ндерді оқытуға байланысты бұл м`селе жан -жақты талданған. Этнопедаго- гиканың озық д`стүрлерін пайдалана отырып, оқушылардың бойынан осынша қасиеттерді қалып- тастыру жұмысын жүзеге асыруда – өсімдіктану сабағының орны ерекше. Мектептің `дістемелік бірлестігінің өсімдіктану сабағында өсімдіктердің д`рілік қасиеттері жайлы ж`не таралу аймағын оқыту барысында этнопедагогика элементтерін жүйелі түрде пайдаланып отырады. Мысалы, өсімдіктану сабағында м`дени өсімдіктерді түсіндіргенде тек оқулықтағы мысалдармен шектеліп қоймай, халқымыздың тиым сөздерін ұтымды пайдалануға болады. Тиым сөздер – халық- тың т`лім – т`рбие, үлгі - өнеге, ақыл – кеңес берудегі құралдардың бірі. Халықта: «Тыйымсыз елдің жастары дуана» - дейді. Тыйым, негізінен балаларға арналып, өзара жаман `дет, жат пиғылдан, ерсі – қимыл, `депсіз істерден сақтандыруда өте маңызды қызмет атқарады. Мысалы: «Бір тал кессен он тал ек », «Аққуды атпа», «Бұлақтың көзін бітеме», «Құмырсқаның илеуін бұзба», «Сабаққа кешікпе», «Үлкендердің сөзін бөлме» т.б. сөздер арқылы ата – бабаларымыз жас баланың санасына қоршаған орта, табиғатқа деген ізгі сезімдерді ұялатуды көздеген. Халықта «Т`рбие басы – тіл, өнер алды - тіл» - деп бекер айтпаса керек. Сөйтіп, сөз арқылы біз экологиялық т`рбие берумен бірге адамгершілік, жауапкершілік, отанға деген сүйіспеншілік сияқты ізгі қасиеттерге баулимыз [ 4, с.24 ]. Д`рілік өсімдіктерді халқымыздың жеті ата, жеті қазына, жеті жұрт, жеті шелпек, бес дұшпан, соған байланысты шығармаларды еске түсіреміз. Мысалы: Ата-бабамыз айтқандай «Жалғыз ағаш орман болмас. Ақыл басқа бітеді, қына тасқа бітеді. Жігіттің екі сөйлегені өлгені, еменнің иілгені Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 129 сынғаны. Д`рі шөптен шығады, дана – көптен шығады. Қорада малың болсын, көшеде талың бол- сын». Осы нақыл сөздер арқылы бала т`рбиесін этно тұрғыдан өткіземіз. Ал қазақ халқының салт д`стүрлері тақырыбын өткенде тойларда, шілдехана, тұсау кесу, сүндет тойда берілетін бата түрле- рінен алынған үзінділерден балаға, жастарға айтылған нақыл сөздер мен тілектердің мағынасын түсіндіру арқылы қазақ отбасында ежелден бала т`рбиесіне көп көңіл бөлгеніне назар аударған абзал [ 5, с.21 ]. Қазақ халқының сакральды (қасиетті ) ұғымдарының бірі – «Өсімдік» ұғымы болған. Оған арналған көптеген мақал-м`телдер бар. Мысалы: «Қыз өссе елдің көркі, гүл өссе жердің көркі.», «Жел соқпай шөптің басы қозғалмас», «Д`рі шөптен шығады, дана – көптен шығады». Көптеген мақал – м`телдер табиғатты қорғауға, аяалауға шақырады. «Бірлік бар жерде, тірлік бар», «Саусақ бірікпей, ине ілікпейді». Ал еңбек, еңбекқорлық туралы қаншама: «Біртал кессең, он тал ек», «Қорада малың болсын, көшеде талың болсын», «Берген алар, еккен орар». Қазақ халқының мақал-м`телдері жас ұрпақты, ата-ананы, үлкендерді сыйлауға т`рбиелеуге бағытталған. «Жеті атасын білмеген – жетім», «dкеге қарап, ұл өсер, шешеге қарап, қыз өсер», «Ағайын алтау, ана біреу». Оқушыларды т`рбиелеуде отбасында сақталатын салт-д`стүрлердің орны ерекше. Этнопедагогика – тек халық даналығы, халықтың ойы тілегі, адамгершілікті т`рбиелеу бастауы ғана емес, ол осы халықтың қайнар көзі, жаратылысының тамыры. Қазіргі таңда жастар арасында бой алдырған жағымсыз қасиеттер мен сүреңсіз іс – қылықтардың етек жаюы – халықтық т`рбиеден қол үзіп бара жатқанымыздың н`тижесі екені даусыз. жүктеу/скачать 7,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|