С Ө з д І к мағыналас фразеологизмдер


Тұла бойы алып ұшу

Төбесі көкке екі елі жетпеу //тимей қалу//

Төбесі көкке жеткендей

Тұла бойы алып ұшу
8. УАЙЫМДАҒАНДА –

Кеудесі өртену

Көкірегі шерге толу

Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырылу 

Құса болу //құсаға шалыну

Санамен сарғаю

Сары /сар/ уайымға //салыну// түсу

Шер жұту

Шер көкірек

Іш құса болу

Іші күю
9.ҚОРҚУ –

Аза бойы қаза болу

Арқасы мұздап қоя беру

Асауға құрық салғандай шыңғыру*/қатты қорыққанда/

Екі көзі атыздай болу

Есі кету*(кейде қуаныштан)

Жаны қара бақайына кету

Жаны көзіне көріну

Жаны түршігу

Жаны тырнағының (мұрнының) ұшына келу

Жүрегі бүлк //солқ// ету

Жүрегі зырқ ете қалу

Жүрегі мұздап //суып// қоя беру

Жүрегі өрекпу //суылдау

Жүрегі тас төбесіне шығу

Зәре -құты қалмау

Зәре жоқ
56


Зәрезап болу

Зәресі //ұшу// кету //қалмау

Зәресі зәр түбіне кету

Зәресі қалпақтай болу

Зәресін алып, құтын қашыру

Иманы /ғасыл/ қасым болу 

Иманы ұшу

Көзі алақандай //атыздай// болу

Көзі шарасынан шығу

Көзіне қос көріну 

Қойнына жылан салып жібергендей

Қол-аяғы дірілдеу (қалтырап кету)

Селк ету /шошу /

Су жүрек 

Тұла бойы //түршігу//, //шымырлау//, //тітіркену//,сескену

Төбе құйқасы шымырлау

Төбе шашы тік тұру

Тілі байлану

Тілі таңдайына жабысып қалу

Тісі тісіне тимеу*(қатты тоңу)

Өлердей қорқу

Үрейі ұшу

Шыбын жаны шыға жаздау
10.ЕЛЕҢ  ЕТУ /бірнәрсеге/-

Құлағын тігу
11.АШУЛАНУ /ашуланған кездегі адамның кейпі/ -

Аузынан жалын атып тұру

Аузына келгенін айту

Ашу шақыру

Ашуға булығу

Ашуы алқымына тығылу

Бұрқан //бұлқан//-талқан болу
57


Боғын пышақтау /дөрекі/      

Ер тоқымын бауырына алып тулау   

Етін //түсін// сыртына тебу

Жанын шығару

Жауар бұлттай түнеру

Жыны //сайтаны қозу// ұстау 

Жүзінің жұдырығымен қарау

Заһар шашу

Зығырданы қайнау

Ит арқасы құрысу

Ит жыны келу

Кәрін төгу

Кәріне міну

Көзі шатынау

Көзін алайту //аларту

Көзіне қан толу

Көзінен от шашу

Күйіп кету

Күре тамырын адырайту

Кірпігінен қырау таму

Құйқа тамыры құрысу

Қағанағы қарс //тарс// айырылу// жарылу//

Қабағына қырау қату

Қабағынан қар  жауу //жауғандай//

Қаны бұзылу

Қанын ішіне тарту

Қанына қараю

Қатты келу / эвф. - сыпайылап айту /

Қаһарға міну

Қояншығы ұстау

Оқ жыландай ысқыру

Оқты көзімен қарау

Өті жарылу

Сақалын //шашын// жұлу//

Тұлан тұту
58


Танауы қусырылу

Терісі тарылу

Терісіне сыймау

Тиісерге  //ұрынарға// қара таппау

Тұлан тұту

Түгі сыртына шығу

Түсін бұзу

Шала бүліну

Шалқасынан түсу

Шап ете түсу

Шарасынан асу

Шорт, //морт //,  //сыну// кету

Шыж-быжы шығу

Шыныдай шытынау

Ызасы келу
12.ӨШІГУ –

Жүрегіне  //кеудесіне// қан қату

Кек көру //сақтау//

Көкірегіне кек қату
13.ЫҢҒАЙСЫЗДЫҚ –

Екі ортада шыбын өлу

Екі оттың ортасында қалу
14.РАХАТ СЕЗІМІ –

Анасынан қайта туғандай

Енеден екі туғандай

Көзі шырадай жану*

Көзі жарқ ете түсу*(қуану)
15. ӨКІНУ /бірнәрсеге/ -
59


Аузын ұстап қалу

Бармағын тістеу (шайнау)

Жер сабап қалу

Қап, әттеген- ай ! 

Қапы қалу

Опық жеу

Өзегі өртену

Өзегін тілу

Пұшайман болу

Санын соғу

Іші удай ашу

Ішін тырнау
16. БЕЙҚАМ –

Алакөл асығынан келмеу

Арқасын кеңге салу

Асқар тауды тобығымен өлшеу

Ешнәрседен //ештеңеден// хабарсыз

Жағасы жайлау, төбесі қыстау

Қаннен қаперсіз*

Қаперіне кіріп те шықпау

Ойына да келмеу

Сырдың суы //тобығынан//, //жұлығынан// сирағынан келмеу

Топан су тобығынан келмейтін

Түсіне де кіріп шықпау

Ұзын арқау  //арқан // кең тұсау
17. ШЫДАМАУ –

Жаны жай таппау

Жүрегі алып ұшу*(қуанғанда)

Қарар қылмау /көне/

Сабыры кету (біту)
60


Сабыр суы сарқылу (таусылу)

Тағат таппау

Төзімі //шыдамы// жетпеу

Шыдап отыра //жата, тұра// алмау
18.АНТ -СУ ІШУ ТУРАЛЫ –

Азар да безер болу

 Атым құрсын !

Аясам арам болсын! 

Безек қағу

Естісем құлағым керең болсын !

Қасам ішу /кәне/

Көрсем көзім шықсын !

Құдай ақы !

Құдай біледі !

Құдай сақтасын !

Құдайдың зарын қылу 

Мұрнымды //құлағымды// кесіп берейін !

Нан ұрсын !

Олда, білда !

Өліп кетейін !

Өтірік айтса /-м/ жаны /-м/ шықсын !

Саған бермегенім өзіме де бұйырмасын !

Сенен аяғанды ит жесін !
19.КӨЗІ ТИЮ –

Көзі өту

Сұғы өту

Тілі өту
20. ЖОРАМАЛ, ДОЛБАР ЖАСАУ-

Анық -қанығына көз жетпеу

Сыртынан тон пішу
61

21. САСҚАЛАҚТАУ –

Аузына сөз түспеу

Аңырып қалу

Бойын билей алмау

Дегбірі кету
22.НАМЫСТАНУ –

Шам көру

Шамына тию
23.ШОШУ/кенеттен/-

Астынан су шыққандай

Жамбасына мұз батқандай

Құйқа тамыры //төбе құйқасы// //тік тұру// шымырлау

Селк ету

Төбесінен суық су құйып жібергендей болу 
24. ҚОБАЛЖУ –

Бойына ас батпау

Жегені желім болу

Жүрегі май ішкендей болу

Көңілі күпті болу

Ішкен асы бойына тарамау*
25. ӨКПЕЛЕУ-

Өкпе арту

Өкпесін ала жүгіру

Өкпесі қара қазандай болу
26. ҒАШЫҚТЫҚ –
62


Ғашық отын жандыру

Ғашық оты күйдіру

Жанын өртеу

Жүрек қылыг шерту

Көңілі кету

Көңіліне құрт түсу

Көкірегіне от тастау //түсу

Көрмесе тұра алмау

Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырылу

Ықыласы ауу

Ынтық болу

Ынтызар болу
27. ТҮСІНБЕУ (түсінбеген кезде) –

Аң -таң болу

Неге екенін кім білсін

Неге екені белгісіз
28.  ҚОРЫҚПАУ(біреуден) –

Айылын жимау /қарсы сөйлеу, қарсы әрекет ету/

Міз бақпау

Ойына кіріп те шықпау*(ештеңе ойламау)

Шыбын шаққан құрлы көрмеу /елемеу/
29.ЖЫЛАУ -

Ағыл- тегіл жылау

Бетін жырту /өлімде/

Бода -бода боп жылау

Боз інгендей боздау

Бордай егілу

Ботадай боздау

Боталаған нардай зарлау

Ботасы өлген нардай зарлау
63


Дауыс айту /салу /өлімге/

Еңіреп жылау

Еңірегенде етегі толу

Еңкілдеп жылау

Ебіл-себіл болу

Екі көзі бұлаудай

Жер бауырлап жату

Жоқтау салу/өлімде/

Зар жылау

Зар илеу

Зарлап қалу

Көз жасы көл боп ағу

Көз жасы сел болу

Көз жасын бұлау

Көз жасын сығу

Көз жасына булығу

Көзге жас алу

Көзден жасы бұршақтау

Көзін жас буу

Көзін жасқа толтыру

Көзінен жас кетпеу

Көзінің жасы кеппеу

Көзінің жасы көл болу

Көзінен //жанарынан// жасы парлау

Көзінен қанды жас ағу

Көзінен сорасы ағу

Көңілі босау /жыламсырау/

Қан жылау

Ой бауырымдау /өлімге/

Ойбай салу /дауыс көтеріп жылау/

Омырауы жасқа  малыну  //боялу

Өксіп жылау

Пора-порасы шығып жылау

Сора-сорасы шығып жылау
64

30. КҮЛУ –

Езу жимау

Езу тарту

Екі езуі құлағында

Етегін ашып күлу

Жаппай күлу

Жымың қағу

Жырқылдап күлу

Көзінен жас аққанша күлу

Күлкі құшақтау

Күлмең қағу

Күлім қағу

Қутыңдап күлу

Қыран жапқандай күлу

Қыран күлкі болу

Қыран -топан күлу

Миығынан күлу

Мұртынан күлу

Мырс ету

Сылқ-сылқ күлу

Тырқ-тырқ күлу

Ыржаң қағу

Ыржаң-ыржаң ету

Ыржалаң қағу

Ішегі қатқанша күлу

Ішек-сілесі қатқанша күлу

Ішін тартып күлу

Ішінен күлу
31.ҚҰМАР БОЛУ–

Аузының сілекейі ағу

Жаны құмар болу

Ішкен асын жерге қою
65

ІV.Адамның физикалық қалпын бейнелейтін мағыналас
фразеологизмдер
1.ӨЛІМ-ЖІТІМ ТУРАЛЫ-

Ажал аузында

Ажал жету

Ажал қармағын салу

Ажал нәубеті жету

Ақ кебінге орану

Әл /хал/ үстінде

Әлсіз жату

Басы кету

Басын беру/алу/

Басын жұлу \өлтіру\

Басын қағу

Басын қатерге тігу

Басын өлімге байлау

Басып салу (қарумен)

Бір аяғы көрде,бір аяғы жерде* /кәрілікке де қатысты/

Дәм -тұзы таусылу

Демі тоқтау /біту /

Дүние салу

Дүниеден аттану //кету// қайту//озу

Дүниеден баз кешу

Дүниеден //өту// көшу

Жағы түсіп өлу/ кәріліктен/

Жазатайым болу /оқыста/

Жазым болу/оқыста/

Жазым қылу/оқыста/

Жан алқымға таяну

Жан беру //үзілу

Жан тәсілім қылу / беру/ жасау/
66


Жан тәсілімге таяну

Жаны ұстараның //пышақтың//  //жүзінде// ұшында/

Жаны пида болу

Жаны/-н/ жаһаннамға //кету// жіберу

Жанын беру

Жанын құрбан қылу

Жастай кету

Жастығын ала жату/ұрыс,соғыста/

Желкесін қию

Жер қабу

Жер қойнына ену /кіру/

Жер жастану

Жүкке салу /ертеде көші-қон кезде жаса баланың шетінеу/

Жүріп кету

Жұлдызы сөну

Ит-құсқа жем болу/иен далада өлу/

Кебін кию

Кебіні киіндірілу

Келмеске кету

Көз жазып қалу */адасып қалу/

Көзі жұмылу

Көзін жою

Көзіне құм құйылу /дөрекі/

Көктей орылу /жас өлімге қатысты айтылады/

Көр аузында

Көр құшу

Көрге тығу /кіру/

Күні біту

Кірпігі зорға қимылдау

Қабір құшу

Қаза болу

Қаза кезегі келу

Қазаға душар болу

Қазаға тап болу

Қайтпас /жолға /сапар шегу
67


Қайтпас сапарға кету

Қаны мойнында кету /жазықсыз өлтіру /

Қанын жүктеу

Қанын ұрттау /ішу/ /өш алу/

Қара жер алу

Қара жер төсек болу

Құдай алу

Қыршынынан қиылу /оқыста/

Мәңгі ұйқыға кету /поэтикалық/

Мүрдем кету /оқыста/

О дүниеге сапар шегу /кету/

О дүниелік болу

Оққа байлау

Оққа ұшу

Олай -бұлай боп кету

Өлі мен тірінің арасында

Өлім алдында

Өлім аузында

Өлім жазасына кесілу

Өлім келу

Өмірін қию

Өңменін үзу

Үзіліп кету

Сағаты /уақыты/ біту

Сеспей қату

Топырақ жамылу

Тұяқ серіппеу

Түбіне жету

Тіл тартпай кету

Үнін өшіру

Шала жансар

Шейіт кету

Шетінеп кету /жас нәрестеге қатысты айтылады/

Шырағы сөну /поэтикалық /
68

2. ШӨЛДЕУ –

Аузы кебу

Ерні кезеру

Кенезесі  //ындыны//  кебу

Қақырығы  қан тату, түкірігі жын тату /фольклор/

Қаны кебу

Қаңырығы түтеу

Сусамыр болу

Таңдайы кебу

Таңдайы -таңдайына жабысу

Тілі аузына сыймау

Тілі таңдайына жабысу
3. ТЕРЛЕУ –

Қара суға  //түсу// түскендей

Қара сорпа болу

Қара сүмек болу

Қара тер болу

Пора-порасы шығып терлеу

Пұшпақтан тер ағу

Сел /сел-сел/ болу

Тер моншақтау

Тер одан да,  бұдан да кету

Терге шомылу
4. ЖҮГІРУ /жылдамдық –

Аяғы -аяғына жұқпау*/асығыс/

Аяғы //өкшесі// жерге тимеу

Бір аяғы анда,  бір аяғы мында*/асығыс/

Екі өкпесін қолына алып жүгіру

Құстай ұшу
69

5.ҚОЗҒАЛМАУ  -

Қаққан қазықтай

Қыбыр /тыбыр/ етпеу

Табан аудармай отыру
6. ҰЙЫҚТАУ –

Көз шырымын алу

Көз іліндіру /ілдіру/

Мызғып алу

Тұяқ серіппей ұйықтау
7. ҰЙЫҚТАМАУ –

Көзі ілінбеу

Кірпік қақпау

Таңды көзбен атқызу

Таңды таңға ұру

Түн ұйқысын төрт бөлу
8. ШАРШАУ –

Ақ табан болу /көп жүргеннен/

Аяғын алдырту /көп жүргеннен/

Әбден қалжырау

Болдырып қалу

Діңкесі құру

Жүйкесі босау

Қан жілік болу

 Қан сорпа болу

Қара сорпа болу*/терлеу/

Құр сүлдері қалу

Салдырап қалу

Сілесі қату 

Табаны/нан/ таусылу
70


Тақияда тамтығы қалмау

Титығы құру

Титығына жету

Титықтап қалу

Ілгері /алға /басқан аяғы кейін кету
9.ТОҢУ / МҰЗДАУ /-

Дірдек //бүрсек// қағу

Жағының  боздағы шығу

Жақ жүні үрпию

Жаураған торғайдай болу

Иегі иегіне тимеу

Иегін сақылдату

Қалш-қалш ету*/ашуланғанда/

Құты қашу* /қорыққанда/

Тісі тісіне тимеу
10.   АУРУДАН ҚИНАЛУ –

Бебеу қағу/ауруға шыдамау/

Жаны көзіне көріну*/қорқу/

Жанын қоярға жер таппау

Зар қақсау

Көзінен сорасы ағу*/жылау/

Қан сорпасы шығу*/терлеу/

Қол тигізбеу

Қолқасын суырып әкеткендей

Сай сүйегі сырқырау

Тұла бойы тітіреу
11. АҚЫРЫН,БАЯУ /жүріс туралы/-

Тасбақа жүріс

Өгіз аяң
71

12. ЕКІ ҚАБАТ ӘЙЕЛ ТУРАЛЫ-

Айы- күні жақын/дау //болу

Айы -күніне жетіп отыру

Аузы - мұрнынан шығып отыру

Аяғы ауыр

Бойына бала біту

Құрсақ көтеру
13. ӘЙЕЛДІҢ БОСАНУЫ ТУРАЛЫ –

Жас босану

Қол аяғын бауырына алу

Тікенінен ажырау

Тікенегі сыртқа шығу
14. БЕТІ ҚЫЗАРУ /эмоцияға қатысты/ -

Балбұл жану

Нұр жайнау

Нарттай қызару
V. Адамның сөйлеу дағдысы туралы
1.КӨП СӨЙЛЕУ /адамның жағымсыз қасиеті туралы/-

Аузы сөзден босамау

Жағы тынбау

Көбік ауыз /жақтырмау/

Көк  /ала / мылжың /жақтырмау/

Көп сөйлеп, көбігін сапыру

Құлағының етін жеу

Құлақ сарсыту /жақтырмау/

Қу таңдай /мысқыл/

Қызыл өңеш

Қызыл тілін қырық орау

Малтасын езу
72


Миды жеу/жақтырмау

Сөз бермеу

Сөзге қонақ бермеу

Сөзді жүндей сабау /кекесін/

Тіл мен жағына сүйену /жақтырмау/
2. ДӨРЕКІ СӨЗ  / ДӨРЕКІ СӨЙЛЕУ –

Құлаққа түрпідей тию

Сөзі //тілі// қыршаңқы

Сөзінің бір кілтипаны бар

Сөзінің төркіні жаман*/күдікті/

Сөзі түйеден түскендей

Сұм тілді

Тоң мойын мінез, томырық сөз

Түйеден түскендей етіп сөйлеу
3. СӨЗДІ ӨСІРІП АЙТУ –

)

Көптіріп сөйлеу

Қара аспанды төндіру //жаудыру// суға алдыру*

Қосып жіберу

Қырық  /он екі/ саққа жүгірту

Құрыққа сырық жалғау*/өтірік/

Өңін айналдыру

Өтірікті судай, ақсақты тыңдай /етіп /айту

Түймедейді түйедей ету
4. ӨТІРІК АЙТУ –

Аузы -мұрны қисаймай

Бет аузы бүлк етпей

Жүзі жанбау
73


Құрыққа сырық жалғау

Өтірікті судай сапыру

Өтірікті судай, ақсақты тыңдай

Сөздің майын мың тамызу (алдап-сулап өтірік сөйлеу)
5.  ТӘН АЛМАУ –

Азар да безер болу

Аттан түссе де, үзеңгіден түспеу (жеңілісін мойындамау)

Байбалам салу

Бет бақтырмау
6.ӨСЕК СӨЗ, ӨСЕК АЙТУ –

Ағаш аттың басына /мінгізу/ шығару (өсектеу

Алып қашпа әңгіме

Артына сөз ілестіру

Артына шала байлау

Жаяу өсек

Күңкіл қылу

Қаңқу сөз

Қатын өсек

Қауесет хабар

Құйрығына шала байлау

Өсек аяңға үйір болу

Өсек басты болу

Өсек жайылу /гулеу

Өсек тасу /теру

Өсекке шалыну

Өсектің аяғы ұзын

Өсекті қарша борату

Сөз ерту

Сөз келтіру

Сөз қыдырту

Суық сөз*/жамандық хабар/

Сыпсың сөз
74

9. УӘДЕСІЗ –

Құрғақ уәде 

Өз сөзін аяқ асты қылу

Серттен таю

Сөзден айну

Сөзін бұзу

Сөзін сиыр құйымшақтандыру

Сөзінде пәтуа  //тиянақ//, //байлау// жоқ

Су аяғы құрдымға жіберу /батыру/

Уәдеде тұрмау
УӘДЕЛЕСУ

Атымды басқа қой /де/ (уәделескенде, серттескенде айтылады)

Кеуделеріне құран ұстау

Қол алып, төс соғыстыру

Қол соғысу

Құдай дескен

Сөз байлау /байласу/

Сөз беру

Сөзі сөз

Сөзінде /сертінде/, \уәдесінде/ тұру

Сөз ұстау
10.БЕЛГІСІЗ ЖАЙТ-/үміт ету/

Бәлен деуге болмайды

Бір құдайдың өзі білсін

Құдай //қаласа// бұйырса
11.ӘҢГІМЕЛЕСУ –

Әңгімеден әңгіме туу

Мұңын шағу
75


Сөзден сөз туу/шығу/

Шер тарқату

Шерін //басу// шығару
12.СӨЗДІҢ  ТОҚ ЕТЕРІ –

Жалпы мазмұны

Ұзын сөздің қысқасы //түйіні

Ұзын ырғасы

Шама шарқы
13.ШЕШЕН, ТАПҚЫР СӨЙЛЕУ –

Ағып тұрған /сөзге/

Аттыға сөз,  аяқтыға жол бермеу

Аяқтыға жол,  ауыздыға сөз бермеу

Қара сөзді қамшы қылу

Қызыл тілден май тамызған

Нақышына келтіріп сөйлеу

Орақ ауыз, от тілді

Өткір тілді

Сөз баққан

Сөзі мірдің оғындай

Сөзінің уыты бар

Су жорға 

Су жықпас шешен

Су төгілмес жорға

Сылдыр көмей,  жез таңдай

Топ жарған /шешен/

Топтан озған жорға

Топтан торғай шалдырмас

Тіл мен жағын безеу

Тілге бай

Тілге жүйрік //ұста
76


Тілдің майын тамызу //ағызу

Тілі мірдің оғындай

Тілін безеу

Тілінен бал таму

жүктеу/скачать 429,52 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: