С Ө з д І к мағыналас фразеологизмдер


Өз аузына қолы жету

Өз қотырын өзі қасу
55. КҮН КӨРІС – 

Қара қазан, сар баланың қамы

Қара қазанның қайғысы //қамы
56. ТЫНЫШ ОТЫРУ/ТЫНЫШТЫҚ ТІЛЕУ – 

Аш құлақтан тыныш құлақ

Аш тамағым, тыныш құлағым 

Ел аман жұрт тыныш /та*

Құда да тыныш, құдағи да тыныш
57. РЕТІН ТАБУ – 

Амал жасау

Екі жеп биге шығу

Жөндемге келтіру

Қисынын келтіру

Орайын келтіру

Саңылау табу

Тігісін жатқызу

Шешуін табу

Ығын табу
58. ӘШКЕРЕЛЕУ – 

Бет пердесін сыпыру //ашу

Сыры/н/  ашылу /ашу
59. ЖӘРДЕМ БЕРУ, КӨМЕКТЕСУ- 

Ат  салысу

Ат сауырын беру

Жанын тындыру
34


Жылу жинап беру

Қанатымен су себу

Қол ұшын беру

Себін тигізу

Шапағаты тию
60. ҚҰПИЯ /айтпау/–

Жабулы қазан жабуымен қалу

Көрдім көп сөз, көрмедім бір сөз

Мал құлағы саңырау

Тісінің сыздығында сақтау
61. ДЕГЕНІНЕ ЖЕТУ – 

Айтқаны екі болмау

Айтқаны өтіп, айтқаны /дегені/ жетіп тұру

Жіп ұшына шығу (анықтау, жеріне жету)

Қадалған жерінен қан алу

Тістей қату
62. АТ ҚОЮ ТУРАЛЫ /нәрестеге/- 

Азан айтып //шақырып// қойған аты

Азан шақырып, қазанның құлағын қағып қойған аты
63. АНЫҚТАУ /бір істі/ - 

Анығына жету

Анық - қанығына жету

Асты - үстін қазу

Бақайшығына дейін шағу

Егжей - тегжейіне жету
64. АНЫҚ /іс, әрекет туралы/ -

Аққа қара басқандай
35


Басыңдағы бөркіңдей көр

Дау - дамайы жоқ

Келсаппен түйгендей

Мен мұндалап тұру

Соқырға таяқ ұстатқандай

Тағдыры шешілу

Тайға таңба басқандай

Шек келтірмеу
65. ӘСЕРЛЕНУ – 

Делебесі қозу

Көңілі көтерілу /сергу/

Қаны қызу

Оттай жану

Өзін өзі қамшылау*(дем беру)
66. АҚЫЛДАСУ – 

Алдынан өту*(үлкендердің)

Әрі ойлап, бері ойлап

Қабырғасымен кеңесу

Мың ойланып, жүз толғану
67. ОЛЖАЛЫ БОЛУ – 

Жеңіл барып, ауыр қайту /тілек/

Қанды басың бері тарт! /тілек/

Қанжығасы майлану

Қанжығасын қандау

Төбесінен төмен қарай алтын құю

Үйірімен үш тоғыз
68. ҚАМҚОР, ЖАНАШЫР БОЛУ /біреуге/ - 

Бақайын сазға тигізбеу     
36


Бас – көз болу

Бүйірі қызу*(әсерлену)

Жаны соның үстінде

Жоғын жоқтау

Жыртысын жырту

Көз қырын салу

Көз-құлақ болу

Қанаттыға қақтырмау, тұмсықтыға шоқыттырмау    

Қанатының астына алу

Қара болу   

Қол ұшын беру

Қолтығына алу

Қолтығынан демеу //сүйеу болу

Қызғыштай қору

Мұңын мұңдау, жырын жырлау

Оң жағына қондыру

Отқа күйіп, суға батуға бар

Панасы болу

Сая болу

Сойылын соғу

Суығына тоңып, ыстығына күю

Тұлға /қорғаныш/, /тірек/ болу

Үстінен шыбын //құс// ұшырмау

Шаң жуытпау

Шығарға жаны басқа //бірге

Ыстығына күйіп, суығына тоңу

Іші бұру

Ішке тарту
69. ҚАУІП-ҚАТЕР – 

Ажал аузында жүру

Басын //жанын// қатерге тігу*(тәуекелге бару)

Басын өлімге байлау*(тәуекелге бару)

Жанын құрбан қылу
37


Кеудесін тосу

Қасықтай қанын қию

Шыбын жанын шүберекке түю
70. ТҮГЕЛДЕНУ /бір жерге барлығы жиналу/-

Бас аяғы жиналу

Тайлы-таяғы қалмау

Танауынан тізу

Төрт көзі түгел болу

Төрт құбыласымен
71. ӘЗІР БОЛУ /бірнәрсеге/-

Әлекедей жалаңдау 

Сақадай сай тұру
72. ҚЫЗМЕТ ҚЫЛУ /біреуге/- 

Асты-үстіне түсу

Бәйек болу*

Далбалақ қағу

Дедек қағу /мысқыл/

Жаны қалмау

Жатып жастық, иіліп төсек болу

Жік-жапар болу

Зыр жүгіру

Имең қағу*/жағымсыз/

Қалбалақ ұшу

Қоғадай жапырылу

Қолдан-қолға түсірмеу

Қолды аяққа тұрғызбау

Қошемет көрсету

Құдайдай көру

Құрақ ұшу
38


Құрдай жорғалау */жағымсыз/

Құшақ жайып қарсы алу

Өкшесін жерге тигізбеу

Өле жаздау /кекесін/

Су төккісіз жорға болу (поэт.)

Табанынан тік тұру

Томпаң қағу /әжуа/

Төбесіне көтеру

Төбесінен тік тұру

Хан көтеру

Шапан-шекпен жабу

Шәй-суын ала жүгіру

Шылбырына оралу
73 ДӘМЕТУ (біреуден)

Аспандағы қазды сорпасына шылап жеу

Тумаған /қашпаған/ сиырдың уызынан дәмету
74 ДАУ ШЫҒАРУ (Аяқ астынан пәле шығару)

Бүйректен сирақ шығару

Дау кеміру (дауласу, ұрсысу)

Жаурыннан жамбас жою

Қитықтан ситық шығару

Құйқадан құлақ шығару)

Таяқтан саяқ шығыру
    11. Сезім әрекеттеріне қатысты айтылатын фразеологизмдердің
тақырыптық мағыналас топтары  
   
1. СҮЙЕНІШ /біреуді сүйеніш көру/- 

Ағайын тұту
39


Арқа сүйеу 

Арқа тұту

Дәтке қуат

Көңілге тоқ санау

Қанат болу 

Қол арту 

Медеу көру //ету

Мият тұту /диал./

Оң көзі
2.ТӘУЕКЕЛ /бір іске бел буғанда / -

Алақанына //қолына// түкіру

Ады-артына қарамау

Бағын //бақытын// сынау

Басын бәйгеге тігу

Көз жұмып тұрып

Қайдан шықса, онан шықсын!

Нар тәуекелге басу

Не болса да 

Не болса, ол болсын

Не десе о десін

Ноқталы басқа бір өлім

Өлімге бас тігу

Су ішсем де, у ішсем де

Тау күйіп, тас жанса да

Тәуекел де тас жұт

Тәуекелге бел байлау
3 КӨҢІЛСІЗДІК – 

Бас терісі салбырау

Басына тию

Беті қайту

Енжарлыққа түсу

Еңсесі //ұнжырғасы// түсу
40


Екі иығы салбырау

Жабы болу

Жан дүниесі жабырқау тарту

Жермен жексен болу

Жігері құм болу

Жаны кею

Жүзі сынық 

Жүн боп  //жүнжіп// кету

Жүні жығылу

Жынынан айырылған бақсыдай / болу/

Запыс болу

Илеген терідей болбырау

Иығы жауыр болу

Кежегесі кейін тарту

Көңілінен ел көшкендей

Көңілі жадау тарту

Көңілі жасу

Көңілі  жер (жердей)  болу 

Көңілі қалу 

Көңілі қараю

Көңілі қоңылтақсу

Көңілі жер болу

Көңілі күпті

Көңілі шайлығу

Қабағы кірбің тарту

Қабағы салбырау

Қабағын қарс жабу

Қабағы/нда кірбің //болу//, //бар// тарту

Назары пәс болу

Назары төмен

Мойнын ішіне тығу

Мойнына су кету (құйылу)

Өзін қоярға жер таппау*(алаңдау, ашулану)

Сіркесі су көтермеу*(ауырғанда, ренжігенде)

Сағы сыну
41


Салы суға кету

Самарқау тарту

Сүтке тиген мысықтай //күшіктей болу

Тауы шағылу (қайту)

Үмітсіздікке салыну

Іш құса болу
4 ЖАҒЫМПАЗ – 

Асты-үстіне түсу

Атса - мылтығы //оғы//, шапса – қылышы

Біреудің артына /к...не / кіру (дөрекі)

Жақсы атты көріну

Итаршы болу /мазақ/

Қойны-қонышына кіру

Қойнына кіріп, қонышынан шығу

Қол шоқпар  

Қолжаулық болу /мазақ/

Құрдай жорғалау*(қызмет көрсету)

Маймаң / байпаң/ қағу

Өле жаздау /мысқыл/

Сойыл соғар /мазақ/

Табанын жалау /мысқыл/

Шашбауын //көтергіш// көтеру /мазақ/ 

Ішіне кіріп, сыртынан шығу\пысық/
5 ҰНАТПАУ –

Жаман қарау

Қабағы келіспеу

Қабағын тыржиту //түю//

Қыңыр қарау

Құлқы сүймеу

Мұрнын тыжыру /жақтырмау/

Оң қарамау

Салқын қарау
42


Суқаны сүймеу

Іші қаламау
6 ЗЕРІГУ, ЖАЛЫҒУ – 

Екі қолы алдына сыймау

Көңілі жалығу

Өзін-өзі қоярға жер таппау*(алаңдау, ашулану)

Іші жарылып /кету/барады

Іші пысу
7 ШАРАСЫЗДЫҚ(қолдан ешнәрсе келмегенде) – 

Айтып-айтпай не керек 

Амал жоқ /щанша/ /не/ /нешік/ /бар ма?/

Амалы таусылу

Әрі - айт, бері – айт

Күресуге дәрмен жоқ

Тығырыққа тірелу

Іші қазандай қайнау
8 МАЗАСЫЗДАНУ(бірнәрсеге) –

Әбігер болу

Дегбір таппау

Дегбірі қашу

Жүрегі қобалжу*(қорқу)

Тынышы кету

Шыдамы жетпеу //кету

Ішкен асы батпау /бойға тарамау/

Ішкені - ірің, жегені - желім болу
9 КҮДІКТЕНУ – 

Көңілін күпті қылу
43


Көңіліне қобалжу //кіру// салу

Көңіліне шайтан ұялау

Сау сиырдың боғы емес

Секем / сезік/ алу

Тегін емес 

Өз-өзінен қуыстану

Үрке қарау

Шүбә/ шеек/ келтіру

Іші бүлк ету
10 ЖЕК КӨРЕ ҚАРАУ /кісіге/ - 

Ала көзімен ату

Атарға оғы болмау

Жаман қарау

Жаман көзбен қарау

Жыландай //кірпідей жиырылу

Қасын //қабағын// түю

Оқты көзбен қарау

Теріс көзбен қарау

Теріс қабақ білдіру

Іш мылтықпен ату
11 ҚИНАЛУ /әрекет, оқиға нәтижесіне қарай/- 

Жамбасына аяздай бату

Жанына бату

Қабырғасы қайысу*(жанашыр болу)
12 ЕШТЕҢЕ ОЙЛАМАУ –

Алаң болмау

Көңіліне алмау

Қаннен қаперсіз

Сырдың суы тобығынан келмеу
44

13 ДАҒДЫЛАНУ /жиі қайталанатын іс, оқиғаға /- 

Еті өліп кету

Көзі үйрену
14  КҮМӘНДАНУ –

Әрі-сәрі болу 

Дүдәмал болу

Екі ойлы болу
15 МОЙЫНДАУ –
 

Айыбын мойнына алу

Қолымен істегенді мойнымен көтеру

Мойнына қойдырту //қою
16 ТАТУЛЫҚ – 
    

Айрандай ұйып отыру

Арадан қыл өтпестей

Арасы майлы қасықтай

Ауылы аралас, қоры қоралас

Ауыз бірлігі күшті (мықты)

Бал жаласып кету

Бір бас, бір тас болу

Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығару

Егіздің сыңарындай*(ұқсас)

Жарты құртты жарып жеу, бүтін құртты бөліп жеу

Қаймағы бұзылмау //шайқалмау//

Түтіні бір жерден шығу

Төсекте басы, төскейде малы қосылу
17 ҚАРҒЫСҚА ҰШЫРАУ – 

Киесі  //аруағы//  //ату// ұру
45


Кесірі ұру

Қарғысы жібермеу

Қарғыс арқалау

Қаһарына //кәріне// ұшырау
18 МАДАҚТАУ, МАҚТАУ -   

Басы алтын к...і күміс (дөрекі; фольклор)

Жауырынан //арқасынан //қағу

Жер көкке сиғызбау /мысқыл/

Көпшік қою /кекесін/

Қолтығына су бүрку*/әдейі, өтірік мақтау, арандату/
19 ЖЕК КӨРУ -     
 

Жаны //қаны// қас

Ит /-тің/ етінен жек көру

Суқаны сүймеу
20 ТАҢДАНУ –

Аңқайып аузын ашу

Аузын ашып, көзін жұму

Аузын ашып қалу

Аузын сылп еткізу

Аузының суы құру*(қызығу)

Ғажап қалу

Жағасын ұстау

Мәссаған безгелдек!
21 ЕРКЕЛЕТУ – 

Алақанға салу

Алақанға салып, аялап өсіру

Әлпештеп //мәпелеп// //өсіру// отыру

Бетінен қақпау

Күн тигізбей, жел тигізбей
46


Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмау*(қамқорлық 
көрсету)

Қас-қабағына қарау

Маңдайынан шертпеу

Сүт үстінде қаймақ /ету/ болу

Табанын жерге тигізбеу
22 КӨҢІЛІ ҚАЙТУ /біреуден, бірдеңеден/ - 

Беті қайту

Жүні жығылу

Көңілге тік келу (поэт.)

Қыры сыну

Таба болу
23 КӨҢІЛГЕ ҚАРАУ

Көңілін жықпау

Көңілін қимау

Қабағына қарау

Меселін қайтармау

Райына қарау

Сөзін жерге тастамау
24 ТЕЗ ТҮСІНУ –

Айтқызбай-ақ түсіну

Ернінің емеурінен білу

Құлағының тесігі бар /әзіл/
25. ТҮСІНБЕУ

Айтқан сөзі құлағынан ағып кету

Айтудай-ақ айту

Ақпа құлақ 

Бас десе құлақ деу

Мұрның қайда десе, аузын көрсету
47


Сөз ұқпас
26. ӨТЕ ЖАҚСЫ КӨРУ /жақын адамын/ -

Алақанына салып жүру

Есі-дерті ауу

Есі кету (қалмау), шығу)

Ес-түсінен айырылу

Қоң етінен ет кесіп беру

Қу жаны қуырдақ болу

Өлердей жақсы көру

Шығарда жаны бөлек

Ішкен асын жерге қою
27. ТЫҢДАУ – 

Зейін қою

Құлақ құрышы қану

Құлақ түру //қою//, //асу// салу

Құлағына құю
                  
28. ТЫҢДАМАУ–

Құлақ қоймау

Құлақ салмау
29. ЕСТІМЕУ–

Естісем құлағым керең болсын! (қарғану)

Құлағына тимеу

Құлағына алтын сырға
30. ЕСТУ –

Құдайдың құлағына шалыну

Құлағына тию
48

31. ЖҰБАНЫШ –

Алданыш ету

Жаны тыну

Жанын //көңілін //жұбату

Көзайым болу*(көп күткен адамы келгенде айтылады)

Көңіл алданарлық

Көңіл жұбатар(-лық)

Көңілі орнына түсу

Көңілге қуат ету

Көңілге медет //ету//, //тұту

Көңілге тоқ санау
32. ҮНДЕМЕУ /ешкімге ештеңе айтпау/- 

Айтсам аузыма қара қан құйылсын! (қарғану) 

Артын /к...сін/ қысу *(қорқу) (дөрекі)

Аузын тас қып жабу

Аузына берік

Аузына құм құйылу

Аузы жұмылу

Аузына су толтырғандай /болу/

Аузына тас салу

Бір ауыз сөз қатпау

Дымы ішінде /болу/

Дымын шығармау

Екі елі ауызға бір елі қақпақ

Жұмған аузын ашпау

Жағы //тіл-жағы /қарысу

Жым болу

Иманындай сақтау

Көмекейін суырып алса да  /айтпау/

Көрге бірге ала кету

Қыңқ етпеу*(шыдау)

Ләм-мим демеу

Сөз қайырмау
49


Сырға берік

Сыртына шығармау

Тастай қату*(сараңдық)

Тіс жармау

Тіс жарып ешкімге айтпау

Тістен шығармау

Үн жоқ, түн жоқ
33. ҰЯТ, ҰЯЛУ -   

Абиыры шашылу //түсу/

Абыройы жойылу //кету// түсу/

Абыройын айрандай төгу 

Абыройын аяққа басу 

Абыройынан айырылу

Адам //кісі//,  //жұрт//, //ел// бетіне қарай алмау

Аяқ асты ету //болу

Аяқтағы суға ағып өлу /әзіл/

Беделін төгу

Бет моншағы салбырау

Беті аймандай болу 

Бетін басу

Бетін шымшу

Беті күю

Беті (жүзі)  шыдамау

Бетін адам қарағысыз ету

Бетінің суы бес төгілу

Бетіне /н/ басу

Бетіне күйе //кір жағу

Бетіне салық болу

Бетіне шіркеу болу

Бетінен  арын төгу

Бетінен басу

Бетінен оты шығу

Жер шұқу
50


Жерге қарау

Жерге кіріп кете жаздау

Жерге кіргендей болу

Жерге көмілу

Жерді көзімен шұқу

Жердің тесігі болса кіріп кету

Жердің үстімен келіп, астымен қайту

Жүзі қара /болу/

Жүзі таю

Иттей болу

Кір келтіру

Кірерге тесік таппау 

Қадірдің жүзі шашылу

Қара бет болу

Қара жерге отырғызу  //қарату*(алдап кету)

Қарауға бет жоқ

Құлағының ұшына дейін қызару

Қысқа күнде қырық өлу

Орнынан тұрғысыз ету*(ұрсу, масқаралау)

Өлім болды

Өлген артық

Өлген жері осы

Өлмегенге қара жер

Пышақсыз бауыздау

Сүйекке таңба салу

Тірідей жерге кіру 

Тірідей масқара болу 

Тірідей өлу

Ұяты бетіне шығу

Ұялғанда жер жарылмады, мен кірмедім
34. ҰЗАҚ САҚТАУ /бірдеңені / - 

Көздің қарашығындай сақтау

Сары майдай сақтау
51


Тісін тісіне қойып сақтау   
ІІІ. Сезім жағдайына қатысты жоғары эмоциялы фразеологизмдер
  
1.КӨҢІЛДЕНУ – 

Арқа-басы жадырау

Бір жасап қалу* (риза болу)

Бойы сергу*(аурудан соң)

Жағасы жайлау

Жайылып сала беру 

Жаны //көңілі// жайлану

Жеңілденіп қалу*(ыңғайы келген шаруадан соң)

Көңілі жай табу

Көңілі көтерілу (өсу)

Көңілі судай тасу

Көңілі орнына түсу

Қабағы ашылу

Құрыс-тырысы жазылу

Майдай еру

Сабасына түсу

Үһ деу! /көңілі орнына түскенде айтылады/ 

Ішпей -жемей мас* /риза болу/
2.БАСЫ ҚАТУ –

Байтал түгіл бас қайғы

Басы бәлеге қалу

Басы дағарадай болу

Басы дал болу

Басы қаңғыру

Басы шырғалаңға түсу

Басы шырдай қату 

Басымен әлек болу

Басын шарға салу

Басына іс түсу
52


Жұртта қалу* (Ешкімге керексіз)

Миғұла болу

Миы ашу

Ой түбіне жетпеу

Ойы онға, санасы санға бөліну

Сау басына сақина тілеу

Сең соққан балықтай болу 

Шақша басы шарадай болу

Шатаққа ілігу
3.БАЙҚАУ /АБАЙЛАУ/ 

Абай болу

Алды артын аңдау

Аңысын аңдау

Аужайын //түю// аңғару

Аяғын аңдап басу

Аяғының ұшынан басу

Әліптің артын бағу

Шаңыраққа қара! //қарау* / сес көрсету, кіммен қалай, қай жерде 
отырғанын байқату/ 
4.МАЗАҚТАУ-

Келеке ету //жасау//

Көк есекке теріс мінгізу* /әжуа/

Қол жаулық қылу

Мойнына //бұрымына// құрым ілу /байлау* (қорлау)

Ойыншық қылу
5.РЕНЖУ, РЕНЖІСУ-

Ала көз болу

Ала ауыз болу

Арасынан мысық өту

Араға от түсу
53


Ат құйрығын  //кекілін// кесісу

Бет жыртысу

Дәм-тұзы жараспау

Жаны кею*(аурудан)

Жүз көріспеу

Жүз шайысу

Жүрегіне жұдырықтай боп тұра қалу

Кейіс білдіру

Керісіп қалу

Көз аларту

Көңілі қалу(қайту)

Көңіліне алу (ескеру, елеу)

Көңіліне дық ете қалу

Кірбің /күрең /қабақ болу

Қабақ шытысу

Қанды қалпақ кию

Наразы болу

Сенген қойым сен болсаң! (сенімін ақтамағанда айтылады)

Іші мұздау
6.ҚАЙҒЫРУ /қайғыдан/ -

Әкесі өлгендей

Белі бүгілу

Жамбасына аяздай бату

Жер бауырлап жатып алу

Жер таяну

Жүрегі //кеудесі//, //көкірегі// қарс айырылу

Жүрегі от //өрт// боп жану

Жүрегіне ине шаншу

Көкірегі шерге толу

Көкірегі қайғылы, көзі жасты

Қабырғасы //қайысу//, //қақырау// сөгілу

Қайғыдан улану, //у жұту//, у жұтқандай болу

Қайғымен қан жұту
54


Қан жұту

Қасіретпен қан жұту

Санамен сарғаю* (уайымнан)

Сары уайымға салыну

Шер жұту 

Шер көкірек

Іші бауыры өртену

Іш құса болу

Іші оттай //жан//, күю

жүктеу/скачать 429,52 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: