С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
ОМЫРТҚАЛЫЛАР ЗООЛОГИЯСЫ. Наумов
| Зиянды сүт қоректілер. Көбінесе кемірушілер отрядына жататын зиянкес болып саналады. Әр түрлі дала тышқан-дары, саршұнақтар т. б. ауыл шаруашылық өсімдіктеріне үлкен зиян келтіреді. Олар егістік дақылдардың барлық стадиясына зиянын тигізеді. Себілген тұқымды тасиды, өскінді құртады, дәнін жейді, қойманы, үюлі тұрған шөпті мекендеп бүлдіреді.
Свириденко мен Калабухованың мәліметі бойынша Солтүстік Кавказдың кейбір жерлерінде бір гектар жерде саршұнақтың 80—100 дейін іні, ал кейбір жерлерінде бір гек-тарда — 1450-ге дейін болған. Бір гектар жерде 20—50 саршұ-нақтың болатындығы жиі кездеседі. Сибирьдің ұзын құйрық ірі саршұнағы жылына 16/кг-ға дейін дәнді азық жеңді. Агротехни-калық шараларды нашар қолданған жерлерде саршұнақтар егістің жартысын құртып жібереді. Орта Азияның және Қазақ-станның шөл даласында мекендейтін сары (СitеІІиs fulvиs) және жіңішке саусақты саршұнақтардың (Sрегmорһіlорsіs ІерtоdіасtуІиs) ғана шаруашылыққа келтіретін зияны жоқ, өйткені олар көбінесе егіні жоқ далалы жерді мекендейді. Тышқандардан басқа шаруашылықка зиян келтіретін кемір-гіштер де аз емес. Колесникованың зерттеуі бойынша, Орта Азияда мекендейтін қызыл құйрық қосаяқ (Мегіопеs еvегз-mаппі) дәнді дақыл немесе мақта егісін мекендеп, егіннің түсімділігін 10 процентке дейін тәмендетеді. Күзде оның інінен 12 кг-ға дейін астық қоры табылған. Осы сияқты шаруашылықка соқырлар да, қосаяқтар да, сусарлар да үлкен зиян келтіреді. Бау-бақша өсімдіктеріне көбінесе карақас өте зиянды. Ол жемісті түгел жемегенімен тістеп бүлдіреді. Қарақастардың жүзім жемісінің 30 проценттейін жойып жіберген кездері болған. Олар отырғызған ағаштарды да зияндайтыны белгілі, мы- 276 салы, тышқандар далалы жерге еккен ағаштын, 50 процентке дейін тұқымын ініне тасып құртқанын байқаған. Кемірушілер шабындық пен жайылымға да үлкен зиянын ти-гізеді.А. Н. Формозовтын, мәліметі бойынша, кейбір жылдары Дағыстанның тау етегіндегі аудандарында үй тышқандары өте көбейіп кетіп, олардың 1 га жердегі саньі 1000-ға дейін жет-кен, яғни бұлар майдан сентябрьге дейінгі аралықта бір гектар шабындықтың 10—30 центнерге дейін өсімдігін жеп, құртады. А. Г. Вороновтын, байқауы бойынша Ақтөбе облысында дала теңбіл тышқандары бір жаздың ішінде барлық шөптін, 50 про-центін жойып жібереді. Соқырлар, цокорлар, саршұнақтар және жалпақ тісті тышқандар (Nезokіа) жерді қазып үңгірлеп, жерден жасалган, құрылысты, каналды, жолды істен шығарады. Жер бетіне топырақ үйіп, шөп шабатын машиналарға кедергі келтіреді. Ін қазып, топырақты қопсыту арқылы арам шөптердің таралуына себепші болады. Жыртқыштардың ішінде зияндылары көп емес. Адамға пай-далы жануарларды жеп, ауыл шаруашылығына көбірек зиянын тигізетін қасқырлар. Бұлар әсіресе қой шаруашылығы-на үлкен зиян келтіреді, өйткені жеген малдарының 55 проценті қой, 20 проценті сиыр, 15 проценті жылқы, ал 10 проценті басқа жануарлар болады. Қасқырлар тундра жақта көбінесе бұғылармен қоректенеді, жеген азығының 50—60 проценті бұғының еті. Сонымен қатар бұлар кәсіптік маңызы бар жабайы аңдарды да (бұғылар, киіктер, жабайы қояндар, ешкілер, шошқалар) жеп азайтады. Америкада қасқырлардың жылма-жыл келтіретін зияны 25 млн долларға жеткен. Қасқыр құтыру сияқты жұқпалы ауырудың табиғаттағы таралу ошағы болып саналады. Сондықтан оларды құрту жөнінде қазіргі кезде көпгеген шаралар қолданылады. Жыртқыш аңдардың басқа түрлерін зиянды емес деуге бо-лады. Кейбір жерлерде жабайы мысықтар мен шиебөрілер, түлкілер және ұсақ күзендер құстарды жеп, құс өсіретін ша-руашылыққа зиянын тигізеді. Бірақ бұл андар ауыл шаруашы-лығына зиян келтіретін кеміргіштерді құртып, пайда да келті-реді. Кавказдың орман мысығының жеген азығынын, құрамын зерттегенде, оның 94 проценті тышқан тәрізділер болып, ал ,8 проценттейі-ақ құстар болып шыққан. Түлкінің қиын, қарнын-дағы тамақты тексергенде тышқан тәрізділер 60—100%, құ-стың қалдығы 8—35% болған. Сүт қоректілердщ жұқпалы ауру тарататын түрлері де бар. Бұларға саршұнақтар, қосаяқтар, үй тышқандары т. б. жатады. Олар жұқпалы ауруларды бойына сақтаушы, әрі таратушылар болып есептеледі. Жұкпалы аурудың қоздырғыш бактериялары адамға да және жануарларға да бірдей жұғады. Мұндай ауруларды — антропозооноз деп атайды. Антропозооноз аурулары 277 на — сүзек, шешек, оба, карасан, туляремия т. б. жұқпалы аурулар жатады. Оба ауруын қоздырғыш бактерия (Васtегіun резtіз) — жоғарыда көрсетілген аңдарды аулап, ұстағанда адамды тістесе немесе оның эктопаразиті бүрге арқылы адамға жұғады. Маса, шыбын, бүрге, бит және кене, ішетін су арқылы немесе тікелей жанасу кезінде туляремия ауруының қоздырғыштары (Васtегіum tиlагепзе) адамға жұғады. Микроб тасушылардың көпшілігі кемірушілер деуге болады. Әсіресе, су тышқандары (Агvісоlа аmрһіЪіиs), кәдімгі дала тышқан-дары, үй тышқандары, саршұнақтар және қояндар жатады. Ауыл шаруашылығына зиян келтіретін және жұқпалы ауру тарататын кемірушілерді құрту үшін бізде казір көптеген ша-ралар белгіленген. Бұл шараларды жүзеге асыру үшін олардың жыл сайын санының өзгеруін біліп отыру, табиғи жағдайда, адам мекендерінде орналасу ерекшеліктерін білу керек. Табиғат жағдайында кемірушілердің саны өте азайып кеткен жылдары, оларға қарсы қолданған шараның тиімді болатынын ескеру керек. Өйткені қиыншылык, жылдары олар шағын жерге жиналады, сол жерде оларды жойып жіберуге жеңіл болады. Қазіргі кезде зиянды кемірушілермен күресудің үш түрлі әді-сі бар: биологиялық, механякалық және химиялық. Б и о л о -гиялық әдіс — кемірушілермен қоректенетін сүт коректілерді және жыртқыш құстарды корғауға негізделген. Мысалы, кейбір аудандарда жұқпалы аурулар болғандықтан бағалы терілі түлкі, күзен сияқты аңдарды аулауға тыйым салынған. Зиян-кестерге қарсы күрестің бұл әдісі оларды мүлде жойып жібер-мегенмен санының азаюына себепиіі болады. Елді мекендер-де кемірушілерге, адамға және малға зияны жоқ бактериялар-ды, мысалы Исаченко бактериясын жұқтырып, қырып жі-береді. Механикалық әдіс — кемірушілерді әр түрлі құралмен ұстауға негізделген. Саршұнақтар мен аламандарды інінің ау-зына темірден жасалған № 0 және № 1 доға тәрізді қақпандарды кұрып ұстайды. Кейде оларды ініне су құйып та өлтіреді. Бірақ мұндай әдіс көктемде қар суы бар кезде ғана қолданылады. Химиялық әдіс — жануарларды газ тәрізді улармен немесе азықка араластырып берген улармен ұлатып, өлтіруге не-гізделген. Оларды уландырып өлтіру үшін 1000 см3 құмға 250 г хлорпикрин косып немесе мақтаға сіңіріп ініне тастап кояды. Мақтанын, бір уысына 3 г у сіңіреді, уды індеріне енгізіп таста-ғаннан кейін, онық аузын топырақпен жауып кетеді. Уландыру ушін цианплавта қолданылады. Кеміргіштермен күресуде кейінгі кезде кеңінен қолданылып жүрген тәсілдердің бірі —' алданыш тамақтарды: уландырған бидайды, сұлыны, қара бидайды індерінің маңайына және жүретін жерлеріне шашып тастау. Алдандыратын дәндерді уландыратын зат есебінде мырыш фосфидін және барий фтороцетатын пай- 278 даланады. Бір гектар жерге 200—300 г бидайдың уландырған дәнін қолмен сепкенде тышқандардың 70—80 проценті қырылып қалады. Бау-бақшаға зиян келтіретін кемірушілерді қыру үшін де осы әдісті қолдануға болады. Суда ерімейтін порошок тәрізді уларды індеріне шандатып шашып жіберу арқылы да оларды қыруға болатын жаңа тәсілді де қолданады. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|