«Құс шаруашылығы өнімдерін өңдеу технологиясы» пәнінен емтихан жауаптары 1-деңгей

1.Құс шаруашылығы өнімдері.

Құс шаруашылығы - мал шаруашылығының ең тез жетілетін, әрі тиімді бір саласы. Бұл саланың өркендеуіне тиісті жағдайлар жасалса, аса қысқа уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы жоғары өнім - етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде өндіруге болады. Жұмыртқа әртүрлі қоректік заттарға бай келеді. Сондықтан ол жұғымдылығы да, сапасы да жоғары өнімдердің қатарына қосылады. Дені сау құстан алынған жұмыртқа өте таза болады. Сондықтан одан ауру тарамайды. Құстың жұмыртқасы мен еті диеталық тағамдарға жатқызылады. Өйткені олар адам организміне өте жақсы сіңеді. Тамаққа жұмыртқаны пайдаланғанда ол заттың дұрыс алмасуына ықпал етеді, нерв жүйесін нығайтып, организмнің әр түрлі ауруларға төзімділігін арттырады. Республика медицина ғылым академиясының тамақ институты жан басына тәулігіне орта есеппен 50 гр немесе жылына 365 жұмыртқа қажет екенін анықтап берді.

Жоғарыда айтылғандай, жұмыртқа адамға қажетті жеңіл сіңетін қоректік заттардың бәріне де бай. Оның құрамында құнды белоктар, майлар, углеводтар, жиырмадан астам минералды заттар және оннан астам витаминдер бар. Ұзақ уақыт сақтау үшін жұмыртқаны ұнтаққа немесе мұздатылған қоспаға айналдырады яғни белогімен сарысын өз алдына жеке-жеке өңдейді. Жұмыртқа ұнтағымен мұздатылған қоспаны тамақ дайындағанда, нан пісіргенде, кондитер тағамдарын, майонез, макарон, вермишель және балмұздақ жасағанда пайдаланады. Жұмыртқа халық шаруашылығының басқа салаларында кеңінен пайдаланады. Жылтыр және хром былғары жасаған кезде кептірілген белок қолданылады. Тоқыма өнеркәсібінде ондай белок матаның түсіне нәзік рең беретін бояулардың тез оңып кетпеуі үшін қолданылады, бекіткіш ретінде белок баспахана бояуларында, сондай-ақ фотография өнеркәсібінде пайдаланылады, ал шарап жасағанда оған белок қосса, ол мөлдір болады. Жұмыртқаның сарысы терінің ерекше сорттарын илегенде, сабын қайнатқанда және косметикалық өнеркәсіпте қолданылады. Медицина және мал дәрігерлігі өнеркәсібінде сарысу (сыроватка), вакциналар және бактериялық құралдар дайындаған кезде, фармакологиялық дәрі-дәрмектер жасағанда да жұмыртқа пайдаланылады.

Республикадағы тамақ институтының деректері бойынша күніне орта есеппен адамға 3000 калорияға жуық азық қажет екен. Ал жан-жақты дамып, дұрыс өсіп-жетілуі үшін дені сау адам калориялылығы жоғары ет, жұмыртқа, сүт, балық т.б. өнімдерді тұтыну қажет. Ғылымға негізделіп жасалған тамақтану нормасына сәйкес бір адамға тәулігіне орта есеппен 101-105 г белок керек деп есептеледі. Мұндай белокты адам балық, жұмыртқа, сүт сияқты өнімдерді тұтыну есебінен, ал оның шамамен 50 процентін еттің есебінен алып отырады. Жылында бір адамға керек еттің орташа нормасы 80-85 кг, оның ішінде құс еті 10-16 кг болуы қажет. Құс еті маңызды диеталық тамақ болып табылады. Оның құрамында құнды белок май, минералдық заттар, витаминдер мол. Сондықтан оны, әсіресе балалар мен науқас адамдарды тамақтандыруға пайдаланудың маңызы зор. Құс етінің басқа еттерден айырмашылығы онда протейн көп және дәнекер ұлпа тканьдер аз, бұлшық еттерінің ара-арасында май қабаты болмайды. Тауық пен күрке тауық бұлшық етінің талшықтары суда жүзетін құстар бұлшық етінің талшықтарынан нәзік келеді.

Құс етінде орта есеппен 22-24%, сиыр етінде-18%, қой етінде-15%, ал шошқа етінде 13-14% белок бар. Құсты ет үшін өсіргенде өндіріс интенсивті сипат алады. Осыған байланысты оған жұмсалған қаржы шошқа етін өндіруге жұмсалатын қаржыдан 3-4 есе, ал сиыр етін өндіруге жұмсалатын қаржыдан 8-9 есе тез өтеледі.

Құстың қосалқы өнімдері-қауырсыны мен мамығы да өте пайдалы. Жұмсақ, жеңіл, серпімді және көпке шыдайтын болғандықтан одан мамық жастық, мамық көрпе, құс төсек т.б. жасалады. Құрғақ қауырсын шірімейді, иісі болмайды және оны бөгде басқа заттардан оңай тазартуға болады. Сондықтан қауырсын мен мамық галантерия бұйымдарын жасағанда кеңінен пайдаланылады. Сапасы төмен қауырсындардан азықтық ұн дайындалады. Мұндай ұнда 80-85% протеин мен витамин болады.

2.Құс шаруашылығы өнімдерінің химиялық құрамы

Жұмыртқа - тағам есебінде пайдаланылатын құстардың сопақ қабығы бар жыныстық клеткасы. Қабығы аршылған тауық жұмыртқасының химиялық құрамы: 73, 6% судан, 12, 8 % ақуыздан, 11, 5 % майлардан, 0, 7 % кемірсулардан, минералдық заттардан тұрады. Жұмыртқада адам ағзасына қажетті, тіршілік үшін маңызы зор амин қышқылдарының бүкіл жинағы бар. Жұмыртқа емдәмдік тағамдар қатарына жатады. Энергетикалық құндылығы 157ккал.Сауда орындарына негізінен тауық жұмыртқасы түседі. Суда жүзетін құстар жұмыртқалары балғын күйінде пайдаланылмайды, себебі олардың қабықтарының сыртында инфекциялық аурулар тарататын микроорганизмдер болуы мүмкін.

Жұмыртқалар өлшемдері мен массасы құстың түріне, жасына байланысты әр түрлі болады. Тауық жұмыртқаларының массалары 45 - 76 г, үйректікі – 75 - 100 г, күрке тауықтікі – 80 - 100г, қаздікі – 160 - 200 г болады. Жұмыртқаның қатты қабығы ішіндегі ылғалдың ұшпауына қажет және жұмыртқаны сыртқы орта әсерінен қорғайды. Қатты қабық өте майда қуыстардан тұрады, олар әсіресе жұмыртқаның доғал жағында көп болады. Осы қуыстар арқылы жұмыртқа ішінен ылғал сыртқа шығады, микроағзалар кіреді және ауа алмасу процесі өтеді. Қатты қабық астында жұмсақ үлдір қабаты бар. Көп сақталған жұмыртқадан сыртқа ылғал буланады да, ақуыз бен жұмсақ мөлдір қабат арасында қуыс пайда болады. Жұмыртқа ақуызы сыртқы, ішкі сұйық қабаттардан және ортадағы тығыз қабаттан тұрады. Тығыз ақуыз мөлшері жұмыртқаның балғындығын көрсетеді. Жұмыртқа ортасында сарыуыз болады. Жұмыртқаның құнды бөлігінің бірі - сарыуызы. Сарыуыздың жоғары жағында ұрық орналасқан. Сарыуыз майлар мен ақуыздарға, көмірсулар мен минералды заттарға ғана емес, сонымен бірге дәрумендерге (А, В, Д, Е т. б.) де бай. Адам ағзасына сарыуызы жеңіл сіңеді. Шикі жұмыртқа ақуызы ұзақ қорытылады, тек пісірілген кезде оның сіңуі артады. Жұмыртқалар көптеген тағамның құрамына кіреді.

Тауық жұмыртқасы - тауық өнімі. Оның құрамында толыққанды ақуыздар, майлар, минералды заттар, А, Д, Қ В дәрумендері бар, массасы – 45 - 75 г. Жұмыртқаның сыртқы қабығы – 12 %, ақуызы - 56 %, ал сарыуызы – 32 %. Тауық жұмыртқалары емдәмдік және асханалық болып бөлінеді. Асханалық жұмыртқа жаңа, тоңазытқыштық, известелінген болып белінеді. Емдәмдік жұмыртқа массасы 44 г жоғары және сауда орнына минустық температурада сақталынбаған, басылып шыққаннан соң 7 тәулік ішінде әкелінген және әктелмеген жұмыртқалар жатады.

Асханалық жұмыртқаға массалары 43 г (басып шыққан күніне қарамай) және 44 г жоғары (басып шыққан күні 7 күннен асып кеткен) жатады. Басып шыққан күні 30 асқан және - 1 ден - 2 °С температурада сақталған жұмыртқалар тоңазытқыш жұмыртқалары деп аталады.

Жоғары сапалы концентрленген тамақ ретінде еттің маңызы, ең алдымен, осы өнімде биологиялық жоғары сапалы ақуыз және өте жоғары қортылу дәрежесінің молдығымен ерекшеленеді. Құс етіне ерекше мән беріледі. Бұл ет басқа ет түрлерімен салыстырғанда біршама ақуызы көп және айтарлықтай майы аз, ол төмен энергетикалық құндылығы мен жақсы сіңуіне негізделген. Еттің химиялық құрамы мен биологиялық құндылығы көптеген факторлармен және сонымен қатар, тіннің жекелеген түрлерінің қатынасына байланысты болатыны күмән туғызбайды. Осыған орай, құс етінің химиялық құрамының ауытқуы қорымдылық дәрежесі, тұқымы, жасы, құс ұшасының құрылымына және т.б. көрсеткіштерге байланысты түсіндіріледі.

Құс етінің құрамындағы дәрумендердің мөлшері мен құрылым. Ет В тобы дәрумендерін ең құнды жеткізушілердің бірі болып табылады: тиамин – В1, пантотен қышқылы – В3, рибофлавин –Вс, ниоцин. БДҰ мәліметтері бойынша, қазіргі уақытта тамақтанудың кәдімгі жағдайларында дәрумендер жетіспеушілігі кездеседі: ретинол (дәрумен), тиамин, ниацин, рибофлавин, цианкобаламин, фолий қышқылы, аскорбин қышқылы (дәрумен С), холексальциферол (дәрумен D3). Кәдімгі тамақтануда адамға қажетті басқа көптеген дәрумендер ағзаға жеткілікті немесе шамамен жеткілікті мөлшерде түседі. Құс етінде, сиыр, қой әсіресе шошқа еттерінде тиамин құрамы жоғары, ет және ет өнімдерін пайдаланғанда бұл дәруменге ағзаның мұқтаждығы мәнді дәрежеде қанағаттандырылады. 100г құс етінде тиаминнің орташа құрамы 0,11мг.Көп рибофлавин жұмыртқаларда болады. 100г құс етінде рибофлавиннің орташа құрамы 0,2мг. Бұлшықет тіні мен сорпа өнімдерінде пантотен қышқылы (дәрумен В3) салыстырмалы көп, пиридоксин мәнді мөлшерде, цианкобаламин салыстырмалы көп, сондықтан ет адам ағзасына осы үш дәрумендерді жеткізуші болып табылады. Пиридоксин құрамы бройлердің кеуде бұлшықеттерінде 100г, бұлшықет тінінде 0,58мг-ға тең, 100г аяқ бұлшықеттерінің тінінде 0,26мг.

Аскорбин қышқылы етте аз мөлшерде болады, сондықтан етті пайдалану ағзаның дәруменге мұқтаждығын қанағаттандыруға мәнді әсер етпейді.

Холексальциферолдың (Д3 дәрумен) мәнді мөлшері бауырда, жұмыртқаларда, балық майында болады. Холексальферол (Д3 дәрумен) және α – токоферол (Е дәрумен) көзі ретінде ет мәнді мағынаға ие емес. 100г етте бұл дәрумендер құрамы адамның тәуліктік қажеттілігінің 10% нан аспайды.

Ниацин ( никотин қышқылы мен никотин қышқылының амидасы) құрамы етте күшті тербеледі. Ниациннің жақсы көзі ішкі ағзалар болып табылады, әсіресе бауыр, оның 50 граммы ересек адамның тәліктік қажеттілігін қамтиды. Ниацин құрамы бройлердің кеуде бұлшықеттерінің 100 г-да 11,4 мг-ға тең, аяқ бұлшықеттерінде – 5,2 мг. Құстың кеуде және аяқ бұлшықеттеріндегі дәрумендер құрамы .

Құс етінің негізгі компоненттері: су, ақуыз, май, көміртегі, минералды заттар, дәрумендер және т.б. Құс етінде су, ақуыз және май жеткілікті мөлшерде, ал көмірсулар өте аз деуге болады [15]. Дегенмен, кейбір мүшелерде глюкоза мен гликогеннің мөлшері 4 %-ға жетеді.

 Ақуыздық заттардың биологиялық құндылығы адам ағзасын құрайтын маңызды элементтер тін, фермент, гормон сияқты негізгі материалдар рөлін атқарады. Ақуыздық молекуланың құрылымды элементтері аминқышқылдар. Әртүрлі ет құрамындағы ең маңызды аминқышқылдар қатынасы .

– Ет өнімдерінің аминқышқылдар құрамы

кесте - 7

Ақуыздық заттар саны, олардың аминқышқыл құрамы әр мал түрі үшін тұрақты болмайды. Бұл көрсеткіштер еттің химиялық құрамына, жасына, семіздік дәрежесіне байланысты өзгереді. Өнімнің биологиялық толыққұндылығы оның аминқышқыл құрамына негізделген. Адам ағзасы кейбір аминқышқылдарын синтездеу қабілеті жоқ, сондықтан ол тамақпен түсу қажет. Ақуыздар егер тіпті бір ауыстырылмайтын аминқышқылы болмаса, онда оны толық құнды емес деп атайды. Бұндай ақуыздарға эластин, коллаген, кератин жатады. Коллаген мен кератин бір-бірінен айтарлықтай өзгеше.

Эластин бейтарап ерітінділерде (суық және ыстық суда, тұз ертінділерінде), сонымен қатар суық қышқыл мен сілтілерде ерімейді. Ұзақ уақыт ішінде жоғары температура да әсер етпейді.

Коллаген – протеиндердің біршама кең тараған топтарының өкілі. Ол борпылдақ және тығыз дәнекер, сүйек тіндерінің құрамында болады, сіңір, байланыстар, фасция түзілуде қатысады. Суда коллагенді қыздырған кезде желімге (глютинге) айналады.

Қазіргі уақытта ет ақуызының триптофан және оксипролин аминқышқылдарының мөлшерімен бағалайды. Триптофан тек толыққұнды ақуыздарда болады және дәнекер тіндерінің ақуыздарында кездеспейді; оксипролин еттің дәнекер тіндерінің ақуыздарында ғана болады.

Ет ақуыздарында триптофан тұрақты болады. Триптофан-оксипро­лин қатынасы жоғары болған сайын, еттегі толық құнды ақуыздар көп болады, яғни, оның биологиялық құндылығы да жоғары екенін көрсетеді. Тауық еттерінің триптофан мен оксипролин қатынасы 6,7 %-ды құрайды, ол басқа мал еттерімен салыстырғанда жоғары.

Құс етінде біршама маңызды рөл атқаратын фосфатаз, амилаз, эндопротеаздар мен эндопептаздар, пероксидаза, каталаза ферменттері көп мөлшерде болады. Фосфатаза негізінен бұлшықет тіндерінде болады және рН 6,4 кезінде көмірсулар ыдырайды; амилаза рН 0,7-7 және 30-35 °С температурада бұлшықет тіндері мен бауырларда гликогенді жаяды. Эндопротеза мен эндопептаза мүшелер мен тіндер жасушаларының өздігінен қорытылуына ықпал болады. Бұл құбылыстарды автолиз дейді (микроағзалардың және оттегінің қатысуынсыз жүретін үрдіс). Олардың оптимум қозғалысы 38-40 °С температурада рН 7,2-7,5 және одан жоғары болған кезде байқауға болады. Протеалитикалық ферменттерге қарама-қайшы пероксидаза қышқылы немесе әлсіз сілті орталарында белсенді.

Экстрактивті заттар еттің дәмдік сапасын жақсартады. Құс етінде шамамен 1,0 % азотты емес экстрактивті заттар болады (гликоген, глюкоза, сүт қышқылы және т.б.), бірақ оларға еттің жетілу үрдісі маңызды рөл атқарады.

Ароматтық заттар көптеген компоненттерден тұрады. Құс етінде жағымды дәмі мен иісі болады. Бұл термиялық өңдеу кезінде жағымды иіс түзетін заттардың арнайы қатынасымен түсіндіріледі.Жылумен өңдеу кезінде құс ұшасының жекелеген морфологиялық компоненттерінің рөлін меңгеру барысында олардың түзілуіндегі басты көзі бұлшықет тіні деп бекіткен. Сиыр, шошқа және құс етін зерттеу кезінде дәмі мен иісіне негізделген негізгі компоненттерінің бірдейлігі табылды. Оларға инозинді және гуанил қышқылдары немесе өнімдерінің ыдырауы; глютамин қышқылы және олардың тұзы; тиол топтарында болатын ұшқыш қосылыстар; ұшқыш карбонил және май қышқылы; аминқышқылдармен өзара карбонил қосылыстар нәтижесінде алынатын өнімдер жатады.

Минералдық заттар ағзаның негізгі көптеген құрылымдық және функционалдық бірлігін құрайды. Олар тежеу, бұлшықеттердің қысқару үрдістерінде синтез, ферментативті және каталитикалық ыдырау, тыныс алу сияқты кардиальдық реакцияларға қатысады.

Фосфор тірі ағза денесіндегі тіндердің құрылымды элементтері болып табылады. Ол жасуша және жасуша аралық қалыпты алмасу үшін қажет. Кальций, магний, калий барлық табиғи тамақ өнімдерінде болады.

Еттегі цинк мөлшері 100 граммда 20-60 мг, 100 грамм сүтте 3-5 мг, 100 грамм балықта 15 мг болады.

Азғаға етпен бірге цинктің түсуі оның жалпы қажеттілігін қанағаттандырады. Бұл кезде етте болатын цинктің жоғары биологиялық жеткіліктігі үлкен рөл атқарады.

Құс етіндегі және ішкі мүшелердегі магний айтарлықтай мөлшерде және биологиялық жеткілікті.

Қалыпты жағдайларда адам ағзасына құс етінен түсетін кальций, калий, натрий, магний, фосфор аз болады. Дегенмен қосымша пайдаланған кезде құс ұшасының кейбір бөліктерін сүйегімен бірге ет-сүйекті турама күйінде кальций, натрий, магний және темір айтарлықтай көп болуы ықтимал.

Минералды заттар заттардың барлық алмасуына белсенді түрде қатысады (ақуызды, көмірсулы, майлы, дәруменді, сулы және т.б.).

Натрий барлық мүшелерде, тіндерде және биологиялық сұйықтықтарда кездеседі. Ағзаға натрийдің түсуі ас тұзы арқылы келеді. Натрийді тәуліктегі қажеттілігі шамамен 4 г құрайды, ол 10 г ас тұзына сәйкес келеді.

Натрий тұзы биологиялы сұйықтық пен цитоплазманың осмотикалық қысымын қолдауға қатысады. Қан мен тін сұйықтықтарындағы мөлшерінің негізгі реттегіші бүйрек.

Калий натриймен біргі орта реакциясын қозғалысқа келтіретін буферлік жүйені пішіндеуге қатысады. Калий қосылысы сұйықтықтың бөлінуін қалыптастыра отырып, ақуыз тіндерінің гидратациясын азайтатын тіннің коллоидтық жағдайына әсер етеді.

Бұл жағдайда калий бүйрек ауырғандағы терапияда қолданатын натрий антагонисті ретінде шығады. Тиімді тамақтану кезінде натрий мен калийдің қалыпты қатынасы 2:1 құрау қажет. Араласқан рацион калийге тұтынуын толығымен қанағаттандырады.Кальций сүйек тіндерін дұрыс пішіндеуге және тағы басқаларына да қажетті. Ағзадағы шамамен 1 % кальций барлық мүшелерге, тіндерге және биологиялық сұйықтықтарға кіреді.Кальций жүйке-бұлшықеттерінің қозуын қалыптау үшін, жасуша қабықшаларына сіңімділігі үшін қажетті. Кальций әсіресе, балаларға, екіқабат әйелдер мен емізетін аналар үшін өте қажет. Кальций әртүрлі өнімдерде кездесе береді, қорытылуы жағынан әсіресе сүт жән сүт өнімдерде жоғары. Адам 500 мл сүт ішкен кезде шамамен 1000 мг кальцийді алады.Фосфор қосылыстары бас миларының әрекеті, қаңқа, жүрек бұлшықеттерінде тер бездерінде ерекше маңызды рөл атқарады. Біршама интенсивті түрде фосфордың алмасуы бұлшықеттерде байқалады.Фосфор қышқылы көптеген ферменттерді құруға қатысады. Кальциймен біргеорганикалық емес фосфор сүйек тінінің қатты негізін құрайды және көміртегіге айналдыру реакциясында негізгі компонент болып табылады. Әсерлі сіңуі үшін фосфор мен кальций 1:1,5 қатынасқа тең болуы керек. Магний тамыр кеңейткіштік әсер етеді, ішек перистальтикасы стимулирлейді және өт бөлінуін жоғарылатады. Осы элементтің әсерінен концентраиясын төмендетеді деген мәліметтер де бар. Магний ионы көмірсулық және фосфорлық алмасуға қатысады Айтарлықтай мөлшерде минералдық заттарға ағзаның тұтынуы ағзадағы пластикалық үрдістердің интенсивтілігімен анықталады. Сондықтан, ол алдымен жасына, ағза жағдайына, физикалық жүктеме дәрежесіне және т.б. байланысты.Дегенмен, құс етінде болатын кальций, магний, темір, фосфор сияқты минералды заттар адам ағзасын толығымен қанағаттандырмайды.Сондықтан минералды заттардың басқа көздерін іздеуге тура келді, оның бірі құс сүйек тіндері. Осылайша, жоғарыда келтірілген мәліметтер негізінде құс еті ақуыз саны, аминқышқылдар қатынасы, ақуызды-сандық көрсеткіштер, биологиялық заттардың мөлшері әртүрлі тамақ өнімдерін алуда жоғары бағалы тамақтық шикізат болып табылады.

Тамақтық мақсатта құс етін біршама толық және тиімді пайдалану өнім шығымын жоғарылатып, өндіріс әсерлілігін көбейтеді.

3.Құс шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

1 Жұмыртқа ӛндірісінің негізгі технологиялық принциптері Жұмыртқа ӛндірудің технологиялық процесі құстың барынша ӛнімділігін және жыл бойы ӛнімнің біркелкі түсуін қамтамасыз ететіндей ұйымдастырылуы тиіс. Мамандандырылған құс шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыртқаларды ӛнеркәсіптік ӛндіру технологиясы келесі негізгі принциптерді есепке ала отырып құрылады:

- заманауи жоғары ӛнімді құс кросстарын пайдалану;

- қажетті микроклимат пен жарық режимін сақтауды қамтамасыз

ететін, терезесіз құс қораларында құстарды ұстау;

- жыл бойы жұмыртқа ӛндірісі;

- табынды бірнеше рет жинақтау;

- ӛндірістің тұйық немесе ашық циклі бойынша жұмыс;

- жаңа қор үнемдеуші технологияларды қолдану.

Құс ӛнімділігіне әсер ететін технологиялық факторлардан келесілер маңызды: жарық күнінің ұзақтығы және жарықтандыру қарқындылығы, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы,қоршаған ауа температурасы, отырғызу тығыздығы, азықтандыру және суару алаңы, топтағы құс басының саны.

Жарық факторы. Жарық құс ағзасындағы газ алмасуға, қан шығару органдарының қызметіне, витаминдердің синтезіне, қандағы кальций мен фосфордың құрамына, эндокриндік бездердің, соның ішінде жыныс бездерінің жұмысына айтарлықтай әсер етеді. Ол жыныстық бездердің дамуын және олардың қызметін тежейді немесе керісінше ынталандырады. Жыныстық ағзалардың дамуына жарық күнінің ұзақтығы әсер етеді. Сондықтан қосымша жарықтандыру құс ӛнімділігін ынталандыру үшін кеңінен қолданылады. Алайда, ұзартылған жарық күні құстың ерте жыныстық жетілуіне ықпал етеді, бұл әрдайым оң емес. Ерте жыныстық жетілгенде құс ұсақ жұмыртқаларды салып, жұмыртқалауды азайтады. Тауық үшін жарық режимі жұмыртқаның қарқындылығын реттеуге мүмкіндік беретіндей сараланған болуы тиіс. Реттелетін жарық режимі бар терезесіз құс қораларындағы тауықтарды ұстау жас ӛскіндердің ерте пісіп-жетілуіне жол бермеуге және жұмыртқа қабығын жаппай тесіп шығудың (каннибализм) алдын алуға мүмкіндік береді. Құстарды пайдалану кезінде оның орнын ауыстыру, ветеринарлық ӛңдеу, отырғызу тығыздығының жоғарылауы, микроклиматтың бұзылуы және басқа да себептер әсерінен стресстік жағдайлар туындауы мүмкін. Құс ӛсіру кезеңінде жарық күнінің біртіндеп қысқаруы жыныстық жетілуді тежейді, бірақ оның жақсы ӛсуіне және жоғары ӛнімділігіне ықпал етеді. Жұмыртқа салу неғұрлым кеш басталғанда тауықтар оны жоғары деңгейде сақтайды. Бұл кезде жоғары инкубациялық қасиеттермен сипатталатын қатты қабықты ірі жұмыртқалар алынады. Осыған байланысты жасанды жарық күнін жасайды, оның режимі табиғи жарық күнінің үлгісін жасайды. Ӛсіп келе жатқан балапан үшін жарық күні біртіндеп 20-18 сағаттан 6-8 сағатқа дейін азаяды, ал 10 мекиендер үшін ӛнімді кезеңнің соңына қарай 15-18 сағатқа дейін артады. Құстың физиологиялық жағдайына, оның ӛнімділігі мен мінезқұлықтық реакцияларына жарықтандыру қарқындылығы әсер етеді. Белгілі болғандай балапандар жарықтың артық қарқындылығы кезінде мазасыздық танытады және каннибализмге бейім екені белгілі болады.

4, Құс жұмыртқасын өндіру технологиясы

1 Жұмыртқа ӛндірісінің негізгі технологиялық принциптері. Жұмыртқа ӛндірудің технологиялық процесі құстың барынша ӛнімділігін және жыл бойы ӛнімнің біркелкі түсуін қамтамасыз ететіндей ұйымдастырылуы тиіс. Мамандандырылған құс шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыртқаларды ӛнеркәсіптік ӛндіру технологиясы келесі негізгі принциптерді есепке ала отырып құрылады:

- заманауи жоғары ӛнімді құс кросстарын пайдалану;

- қажетті микроклимат пен жарық режимін сақтауды қамтамасыз

ететін, терезесіз құс қораларында құстарды ұстау;

- жыл бойы жұмыртқа ӛндірісі;

- табынды бірнеше рет жинақтау;

- ӛндірістің тұйық немесе ашық циклі бойынша жұмыс;

- жаңа қор үнемдеуші технологияларды қолдану.

Құс ӛнімділігіне әсер ететін технологиялық факторлардан келесілер маңызды: жарық күнінің ұзақтығы және жарықтандыру қарқындылығы, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы,қоршаған ауа температурасы, отырғызу тығыздығы, азықтандыру және суару алаңы, топтағы құс басының саны.

Жарық факторы. Жарық құс ағзасындағы газ алмасуға, қан шығару органдарының қызметіне, витаминдердің синтезіне, қандағы кальций мен фосфордың құрамына, эндокриндік бездердің, соның ішінде жыныс бездерінің жұмысына айтарлықтай әсер етеді. Ол жыныстық бездердің дамуын және олардың қызметін тежейді немесе керісінше ынталандырады. Жыныстық ағзалардың дамуына жарық күнінің ұзақтығы әсер етеді. Сондықтан қосымша жарықтандыру құс ӛнімділігін ынталандыру үшін кеңінен қолданылады. Алайда, ұзартылған жарық күні құстың ерте жыныстық жетілуіне ықпал етеді, бұл әрдайым оң емес. Ерте жыныстық жетілгенде құс ұсақ жұмыртқаларды салып, жұмыртқалауды азайтады. Тауық үшін жарық режимі жұмыртқаның қарқындылығын реттеуге мүмкіндік беретіндей сараланған болуы тиіс. Реттелетін жарық режимі бар терезесіз құс қораларындағы тауықтарды ұстау жас ӛскіндердің ерте пісіп-жетілуіне жол бермеуге және жұмыртқа қабығын жаппай тесіп шығудың (каннибализм) алдын алуға мүмкіндік береді. Құстарды пайдалану кезінде оның орнын ауыстыру, ветеринарлық ӛңдеу, отырғызу тығыздығының жоғарылауы, микроклиматтың бұзылуы және басқа да себептер әсерінен стресстік жағдайлар туындауы мүмкін. Құс ӛсіру кезеңінде жарық күнінің біртіндеп қысқаруы жыныстық жетілуді тежейді, бірақ оның жақсы ӛсуіне және жоғары ӛнімділігіне ықпал етеді. Жұмыртқа салу неғұрлым кеш басталғанда тауықтар оны жоғары деңгейде сақтайды. Бұл кезде жоғары инкубациялық қасиеттермен сипатталатын қатты қабықты ірі жұмыртқалар алынады. Осыған байланысты жасанды жарық күнін жасайды, оның режимі табиғи жарық күнінің үлгісін жасайды. Ӛсіп келе жатқан балапан үшін жарық күні біртіндеп 20-18 сағаттан 6-8 сағатқа дейін азаяды, ал 10 мекиендер үшін ӛнімді кезеңнің соңына қарай 15-18 сағатқа дейін артады. Құстың физиологиялық жағдайына, оның ӛнімділігі мен мінезқұлықтық реакцияларына жарықтандыру қарқындылығы әсер етеді. Белгілі болғандай балапандар жарықтың артық қарқындылығы кезінде мазасыздық танытады және каннибализмге бейім екені белгілі болады.

Жоғары жұмыртқа ӛнімділігін қамтамасыз ету үшін тауықтарды толыққұнды азықтандыруды ұйымдастыру ӛте маңызды. Мекиендерді азықтандыру қоректік және биологиялық белсенді заттардың саны бойынша да, қолданылатын жемдік құралдардың сапасы бойынша да қазіргі заманғы нормативтік талаптарға жауап беруі тиіс. Тауықтарды тәулігіне 2 рет тарататын толық рационды құрама жеммен қоректендіреді

Жұмыртқа ӛнімдерін сұйық - салқындатылған немесе мұздатылған, меланж, сарыуызы, ақуызы; құрғақ - меланж (жұмыртқа ұнтағы), сарыуызы, ақуызы деп жіктейді. Құрғақ жұмыртқа ӛнімдерінің бірқатар артықшылықтары бар. Олар жоғары қоректік құндылығымен, жақсы ерігіштігімен ерекшеленеді, тасымалдауға жарамды және ұзақ уақыт арнайы жабдықтарсыз сақталуы мүмкін. Органолептикалық кӛрсеткіштер бойынша жұмыртқа ӛнімдері 10- кестеде кӛрсетілген талаптарға жауап беруі тиіс. Құрғақ жұмыртқа ӛнімдерінде микрофлораның дамуына жағдай жоқ. Жұмыртқадағы бактериялардың ең қауіпті бӛлігі кептіру процесінде жойылады, ал содан кейін қалған микроорганизмдер сақтау кезінде ӛледі, ӛйткені ұнтақтың аз ылғалдылығы (4-8%) олардың ӛмір сүруі үшін қолайсыз орта жасайды. Осының арқасында жұмыртқа бұзылудан қорғалады. 32 10-кесте. Жұмыртқа ӛнімдерінің органолептикалық кӛрсеткіштері Кӛрсеткіштер Жұмыртқа ӛнімінің түрі сұйық құрғақ Бӛгде қоспасыз біртекті ӛнім Сыртқы түрі және консистенциясы Қабығының жарықтарынсыз, жұқа қабықсыз, мұздатылған күйде қатты, салқындатылған және ерітілген күйде сұйық, бұл ретте - сарыуызы қалың және ақпа, мӛлдір емес; - ақуызы - жарық ӛткізеді. Ұнтақ тәрізді немесе түйіршіктер түрінде, түйіршіктер саусақпен басу кезінде оңай жойылады Меланж және сарыуыз түсі Сарыдан қызғылт сарыға дейін Ашық сарыдан қызғылт сарыға дейін Ақуыз түсі Ашық сарыдан ашық жасылға дейін Ақшылдан сарғышқа дейін Иісі мен дәмі Табиғи, бӛгде иіссіз Жұмыртқа ұнтағы кондитерлік ӛнеркәсіпте, қоғамдық тамақтану кәсіпорындарында, сондай-ақ экспедициялар мен т. б. қолдануға ыңғайлы жоғары сапалы концентрацияланған ӛнім.

Сұйық жұмыртқа ӛнімдерінің барлық түрлері кейіннен 600С-тан

аспайтын температураға дейін салқындатылып пастерленеді. Сұйық

қорапталған жұмыртқа ӛнімдерінің ортасындағы температура

мұздатылғандары үшін - 6 – дан - 10ºС - қа дейін, салқындатылған

жұмыртқалар бойынша - 6ºС - тан аспауы тиіс.

Жұмыртқа ӛнімдеріндегі микробиологиялық кӛрсеткіштер,

тағамдық қоспалар және уытты элементтер, микотоксиндер,

антибиотиктер, гормондық препараттар мен пестицидтер құрамы

Мемлекеттік денсаулық сақтау органдары белгілеген рұқсат етілген

деңгейден аспауы тиіс.

Ішек таяқшалары тобындағы бактериялардың титрі 0,1-ден тӛмен

емес, ал сальмонелла тектес бактериялар 25 г ӛнімде жіберілмейді.

Шикізатқа қойылатын талаптар. Жұмыртқа ӛнімдерін ӛндіру

үшін тағамдық тауық жұмыртқаларын қолдану керек.

Тек қана тікелей құс шаруашылығында (9±1)ºС температурада бір

тәуліктен артық емес сақталған, ағу белгілері жоқ, қабығы зақымдалған,

ластанбаған тауық жұмыртқалары қолданылады, жұмыртқалау күнін

есептемегенде; сондай-ақ, сұрыптау және қайта салу процесінде

34

зақымдалған ластанбаған тауық жұмыртқалары сарыуызының бүтіндігі

Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау органдары

рұқсат еткен тағамдық қоспаларды қосу жеткізуші мен тұтынушының

келісімі бойынша жүргізіледі.

Меланж ӛндірісінің технологиялық процесі. Меланж (француз

тілінен аударғанда - араластыру) - ақуыз бен сарыуыздың қоспасы.

Жоғары сапалы меланжды тұтас және таза қабығы бар жұмыртқадан

ғана алуға болады.

Меланж дайындау алдында жұмыртқаларды санитарлық ӛңдеу

жуу, кептіру және зарарсыздандырудан тұрады. Кӛптеген

кәсіпорындарда жұмыртқаны озонмен зарарсыздандырады.

Жұмыртқалар шығарылған сәттен бастап санитарлық ӛңдеуге

дейін 5 тәуліктен аспайтын уақыт ӛтсе және олар 20ºС-ден аспайтын

температурада сақталса ғана қабығы ластанған жұмыртқалар меланж

ӛндіру үшін пайдаланылуы мүмкін.

Меланж дайындау кезінде ӛнімнің тұрақты зарарсыздығын

сақтайды, әйтпесе микроорганизмдер түскен жұмыртқа барлық алынған

массаны ластайды.

Микроорганизмдердің кӛбеюі ӛте тез жүреді, ӛйткені

жұмыртқаның құрамы олар үшін жақсы қоректік орта болып табылады.

Меланж ӛндірісінің технологиялық процесі келесі операцияларды

қамтиды:

 сұрыптау және санитарлық ӛңдеу;

 жұмыртқаны жару, ішіндегіні алу, ақуыз бен сарыуызға бӛлу;

 жұмыртқа массасын жинау;

 сүзу және араластыру;

 микрофлораны жою үшін пастерлеу.

Жуылған, зарарсыздандырылған және кептірілген жұмыртқалар

жару торабына түседі, онда жұмыртқаның ішіндегісін қабықтан, ал

қажет болған жағдайда ақуызды сарыуыздан бӛледі.

Содан кейін жұмыртқа массасын сүзеді, 58-60ºС температурада

пастерлейді және салқындатады. Сұйық жұмыртқа ӛнімдерін құрғақ,

таза жабық кӛлік құралдарында тасымалдайды.

Сұйық салқындатылған жұмыртқа ӛнімін тасымалдау кезінде

температура 6ºС, мұздатылғандары үшін – 6-10ºС аспауы тиіс.

Салқындатылған сұйық жұмыртқа ӛнімдерін таза, жақсы

желдетілетін жайларда - 24 сағаттан аспайтын температурада, оның

ішінде дайындаушы кәсіпорында 6 сағаттан аспайтын температурада

сақтайды.

Меланж дозаторлардың кӛмегімен сыйымдылығы 10; 8; 4,5; 2,8 кг

металл құтыларға салынады, олар кейіннен -18-20оС температурада

мұздатылады.

Меланжды герметикалық жабық полиэтилен пакеттерде мұздату

технологиясы бар. Бұл айтарлықтай арзан.

Ӛнімді бірнеше рет қатыруға және ерітуге болмайды, ӛйткені оның

тағамдық құндылығы тӛмендейді.

Мұздатылған жұмыртқа ӛнімдерін -18ºС – ден аспайтын

температурада 15 айдан аспайтын мерзімде, -12ºС жоғары емес

температурада - 10 айдан артық емес, - 600С-тан жоғары емес

температурада-6 айдан артық емес сақтайды.

Дайындаушы қолданылатын қораптау құралдарына байланысты

сақтау шарттары мен мерзімдеріне түзету енгізе алады. Жарамдылық

мерзімін дайындаушы белгілейді.

Жұмыртқа ұнтағын өндірудің технологиялық процесі келесі

операцияларды қамтиды: жұмыртқаны қабылдау, оларды сұрыптау және

санитарлық ӛңдеу, ӛлшеу, жұмыртқаны жару, ішіндегіні сарыуыз бен

ақуызға бӛлу және алу, сүзу, араластыру, пастерлеу және жұмыртқа

(ақуыз және сарыуызы) массасын кептіру, жұмыртқа ұнтағын қораптау,

тасымалдау және сақтау.

Жұмыртқа ұнтағы – асханалық санатқа жататын тұтас

жұмыртқадан, сондай-ақ меланждан дайындалған жоғары сапалы тамақ

ӛнімі.

Жұмыртқа қабығы зақымдалған, бірақ "ағу" белгілерінсіз және

жұмыртқаларды пайдаланады.

Жұмыртқа ұнтағын дайындау барысында жұмыртқа массасынан

суды жоюға байланысты микроорганизмдердің дамуына жол бермейтін

жағдайлар жасалады. Жұмыртқа ұнтағын ӛндіру кезінде жұмыртқа

массасын меланж ӛндіру кезіндегідей дайындайды. Егер жұмыртқа

ұнтағын ӛндіру үшін қатырылған меланж пайдаланылса, онда оны 24ºС

аспайтын температурада алдын ала ерітеді.

Еріткеннен кейін жұмыртқа массасы бар құтыларды таза құрғақ

сүлгімен сүртеді және ашады, сол кезде жұмыртқа массасына

органолептикалық бағалау жүргізеді.

Меланж дискілі (ортадан тепкіш) және форсунды бүріккіштері бар

әртүрлі қондырғыларда кептіріледі. Жұмыртқа ақуыздарының

табиғисыздануы 52-60ºС температурада жүреді.

Ұнтақ жоғары тағамдық қасиеттерді сақтау үшін, ол

зарарсыздандырылған болуы керек, әйтпесе ұзақ сақтағанда онда

микроорганизмдер дами бастайды, бұл тағамдық уытты

инфекциялардың пайда болуына әкелуі мүмкін.

Жұмыртқа массасын кептіру кезінде заттардың концентрациясы

жүреді, яғни ақуыз, май және күлдің пайыздық қатынасы күрт ӛседі.

7% ылғалдылығымен жұмыртқа ұнтағының шамамен шыққан

нормасы қолданылатын жұмыртқа массасының 27,4% - ын құрайды.

Жұмыртқа ұнтағы болуы керек:

 ашық сары түсті;

 ұнтақтәрізді консистенциялы;

 кептірілген жұмыртқаның дәмі мен иісі бар, түйіршіксіз

Жұмыртқа ұнтағы жоғары ылғал жұтқыштығымен және майдың

едәуір болуымен ерекшеленеді, сондықтан ол:

 ылғалдың әсері;

 ауадағы оттегі;

 жарық;

 жоғары температура әсерінен тез бұзылады.

Оны герметикалық қаптамада (металл құтыларда немесе

дәнекерленген полиэтилен пакеттерде) сақтау керек.

Құрғақ жұмыртқа ӛнімдерін құрғақ, таза және жақсы желдетілетін

жайларда ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 45% - дан аспайтын және

20ºС-ден аспайтын температурада 6 айдан аспайтын; 2ºС-тан жоғары

емес температурада - 2 жылдан кӛп емес уақыт сақтайды.

Жұмыртқа массасын (меланж) кептіру параметрлері:

 берілетін ауа температурасы-130ºС дейін;

 пайдаланылған ауа температурасы - 63-70ºС;

 ауа жылдамдығы - 4,5-5,0 м/сек

 калорифердегі бу қысымы-0,35-0,40 МПа

 пленканың гранулада болу уақыты - 60-90 сек.

5. 
   Бройлер етін өндіру технологиясы
   

Бройлер етін ӛндіру технологиясында дамыған тәсіл - ӛсудің әртүрлі жылдамдығымен сипатталатын жас қораздар мен тауықтарды бӛлек ӛсіру. 8 апталық жастағы қораздардың тірілей салмағы тауықтарға қарағанда 20-25% жоғары. Еденде бӛлек ӛсіру кезінде балапандардың сақталуы артады, азықтың шығындары тӛмендейді, еттің сорттылығы жоғары, ӛйткені ұшалары салмағы бойынша неғұрлым теңдестірілген. 10 апталық жасқа дейін етті қораздарды ӛсіру етті терең ӛңдеу үшін тиімді пайдаланылатын 3 кг дейінгі ірі ұшаларды (ростер балапандарын) алуға мүмкіндік береді.

Бройлер(ағылш. broіler; broіl – отқа қақтау) — ет бағытындағы тауықтың тез жетілгіш, будан балапаны. Оның 40 — 60 күндігіндегі салмағы 1,4 — 1,7 кг-ға дейін жетеді. Әр 1 кг үстеме салмақ алу үшін 2,0 — 2,5 кг жем жұмсалады. Бройлердің толық тазаланған ұшасының түсімі орта есеппен 60 — 62%. Етінің дәмі, қоректілігі мен сапалығы ересек құстардікінен әлдеқайда артық болады. Бройлер өсірумен арнайы ірі құс шаруашылықтары айналысады. Бройлер өсіру ет және ет-жұмыртқа бағытындағы тұқымдары жеке өсіріліп, оларды ұтымды будандастыру арқылы инкубациялық жұмыртқа алу, жұмыртқаны инкубациялау, оларды өсіру, сою, ұшасын өңдеу, құрама жем өндіру сияқты күрделі процестер жүйелі түрде іске асырылуы қажет. Ол үшін ет бағытындағы (етжеңді) балапан алуды қамтамасыз ететін құс асылдандыру жұмысы мен сапалы құрама жем өндіру алдын-ала шешілуі қажет. Бройлер өсіруде негізінен атасы корниш, енесі плимутрок тұқымдары тектес будан балапандар пайдаланылады. Бройлерге арнайы құрғақ құрама жем беріледі; Бройлер өсірілетін тауық қора алдын-ала тазаланып, дезинсекция және дезинфекция жүргізіледі. Тазаланған еденге құрғақ әк (1 м2-ге 0,7 — 1 кг) шашылып, оның бетіне қалың (5 — 7 см) төсеніш салынады. Тауық қораның ішіндегі температура басында 33 — 35°С-қа жеткізіледі. Кейін бірте-бірте жылылықты 18 — 20°С-қа дейін төмендетеді. Бройлер алғашқы 40 күндігінде жылытқыш қондырғы астында болады. Бір тауық қорада ұстайтын балапан санын 1 м2 жерге 18 — 20 есебімен анықтайды. Жемді үстемелеп беріп, суды күніне кем дегенде 2 рет ауыстырып отырады. Межелі салмаққа жеткеннен кейін балапандар етке өткізіледі. Балапандарды, көбінесе, 56 күндігіне дейін ұстайды. Сондықтан Бройлер өсіру жылына кем дегенде 4 — 5 рет қайталанады. Тауық қораны келесі Бройлер тобын қабылдауға жоғарыда айтылғандай тәртіппен қайта дайындайды. Әдетте бұл дайындау мерзімінің ұзақтығы 14 күннен аспайды. Қазақстанда Бройлер өсіру ірі құс фабрикаларында (Алматы, Қарағанды, т.б.) жүзеге асырылады.

Жұмыртқалағыш тауықтарға қарағанда етті бағыттағы тауықтардың тұқымдары мен аталық іздері бағып, күту жағдайларына сезімтал болады. Құс фабрикаларында бройлер өсірудің екі әдісі бар: еденде және торда. Бройлер өсіруде оларды аса ірі лектермен (10-20 мың бас) қалың төсеніште бағып-күту әдісі неғұрлым кең тараған. Мұндай лектерді өсіруге "Бройлер-10 және "Бройлер-20" құрал-жабдықтар жинағы шығарылады. Әрбір қораға бір тәуліктен 56 күнге дейінгі бройлер еденнің әрбір 1м2 18 бастан сиятындай есеппен біркелкі балапандар легі жіберіледі. Алғашқы үш-төрт күнде жемді жарма түрінде береді. Жемнің желінуіне байланысты оттықтарды үстемелеп толтырып отырады. Кейінгі жылдары фабрикаларда торлы батареялардың мынадай түрлерін пайдаланып жүр: КБН-2,КБНУ, үш қабатты КБУ-3 батареясы, бір қабатты манеж типтес БГ0-І40 т.б.

5. 
   Қазы етін өндіру технологиясы
   

Алдын ала маймен майланған түтікті ӛңешке абайлап енгізеді. Қаздың мойны созылуы керек. Құс тұмсығын сол қолмен ұстай отырып, оператор оң қолмен ӛңештегі түтікшенің шығысындағы мойынды ұстап алады, содан кейін машинаны жұмысқа қосады. Құстың мойынындағы оң қолмен ӛңеш маңын, ӛңешке жемнің түсуін бақылайды. Оператор қолының тез қзғалысымен құсты машинадан бір уақытта қозғалта отырып, жемнің жаңа бӛлігін қабылдау үшін қарында бос орын дайындап, жемді жылжытуға кӛмектеседі.

5. 
   Арнайы қасиеттері бар жұмыртқаларды өндірудің ерекшеліктері
   

Қазақстан аумағының көп аумағы теңізден алшақ жатқандықтан йод тапшылығы аймақтарына жатады. Біздің ел тұрғындарының 80% - ы белгілі бір аймақта йод тапшылығын бастан кешуде. Оның жетіспеушілігі метаболизмнің бұзылуына, қалқанша безінің функциясының өзгеруіне, жас ағзаның қалыпты дамуы мен өсуіне әкеледі.

"Йодталған" жұмыртқа-бұл йодқа бай Жемге бай тауықтарды тамақтандыру арқылы йодпен байытылған жұмыртқа. "Йодталған" жұмыртқа ағзадағы йодтың жетіспеушілігін толтырады және қалқанша без ауруларының алдын алады.

Қалыпты жұмыртқадағы йод мөлшері 9-13 мкг, йодталған 35-40 мкг құрайды. Осылайша, күн сайын 2 йодталған жұмыртқаны жеу арқылы сіз организмдегі йод тапшылығын шамамен 50% жабасыз.

Сонымен қатар, жұмыртқа құрамында дәрумендер бар: А; альфа-каротин, бета-каротин; В дәрумені: B1, B2, B6, B12, D, E, H және микроэлементтер: иммунитетті арттыру үшін қажет темір, фосфор, мырыш, фтор.

"Йодталған" жұмыртқаларды үнемі тұтыну сізге:

қалқанша безінің жұмысын жақсарту;

метаболизмді тұрақтандыру;

иммунитетті күшейтеді.

Йодталған жұмыртқалардың түсі, иісі мен дәмі қарапайым жұмыртқалармен бірдей.

Йодталған жұмыртқаны таықтың жеміне йод және басқада компонеттерді беру , толықтыру арқылы алады. Ары қарай ауызша қосып айта бересіңдерғой

8. Үйрек етін өндіру технологиясы.

Үйрек шаруашылығының негізгі технологиялық буындарына: жұмыртқаларды инкубациялау, үйрек бордақылау, табын толықтырушы балапандарды, үйректің ата-енелік табынын ӛсіру, сондай-ақ ӛнімді сою және қайта ӛңдеу, жұмыртқа қоймасы, жем-шӛп цехы, қазандық, машина-трактор паркі, тері шеберханасы, жем, тӛсеніштер, қосалқы бӛлшектерге арналған қойма қоралары жатады. Кӛптеген құс фабрикалары құрама жем зауыттарымен жұмыс істеуді қалайды, ӛйткені құрама жемнің сапасы ӛз құрама жем зауыттарында ӛндірілгеннен айтарлықтай жоғары. Тек ірі құс фабрикалары ғана ӛз құрама жем зауытын сала алады, себебі зауыттан басқа бастапқы шикізат пен түпкі ӛнімнің сапасын бақылауға арналған заманауи зертхана да қажет.

Үйректің ет ӛнімділігіне жарық күнінің ұзақтығы мен жарықтандырудың қарқындылығы әсер етеді. Тіршілігінің алғашқы аптасында тәулік бойы жарықтандыруды қолдану ұсынылады. 2-ші күннен бастап жарық күнінің ұзақтығын күн сайын 45 минутқа қысқартады және 15 сағатқа дейін жеткізеді. Тіршілігінің бірінші аптасында науалар мен суарғыштар деңгейіндегі жарық беру қарқындылығы 15-20 лк шегінде болуы тиіс, содан кейін оны 3-5 лк-ге дейін тӛмендетеді. Үйрек шаруашылығында құсты сою мерзімін қатаң сақтау керек. Бұл 55-60 күндері үйректерде ювенальды түлеудің басталуымен байланысты, яғни ескі қауырсындар түсіп, жүн жұлу кезінде жою қиын жаңа ӛскіндер пайда болады. Осыған байланысты ұшаның тауарлық түрі мен сұрыптылығы күрт нашарлайды. Сондықтан Пекин үйректерін ӛсірудің шекті мерзімі - 8 апта, ал ысылдақ үйректер үшін - 10-12 апта Тор кӛзді едендерде үйрек ӛсіру технологиясы кеңінен таралған. Үйректерді 2-3 апталық жасқа дейін ӛсіру үшін ұяшықтары 12x12 мм тор қолданылады. 2-3 апталық жастан кейін ұяшықтардың кӛлемі 30х30 мм дейін ұлғайтылуы мүмкін. Егер осындай ұяшығы бар торды тәуліктік жастан бастап союға дейін пайдаланса, онда ӛсірудің алғашқы күндері жылытқыштың астында орналасқан торға, яғни балапан орналасқан аймаққа қалың қағаз тӛсеген жӛн. Тор кӛзді едендерде үйректерді ӛсірудің артықшылықтары мыналар: отырғызудың неғұрлым жоғары тығыздығы, құс саңғырығымен жанасуының болмауы, құрғақ еден, тӛсейтін материалға жұмсалатын шығындар болмайды. Еліміздің бірқатар үйрек ӛсіру шаруашылықтарында клеткалық батареяларда балапан ӛсіру технологиясын пайдаланады. Бұл ретте үйректерді торларда немесе бір тәуліктен союға дейін немесе бір тәуліктен 2-3 апталық жасқа дейін ӛсіреді, кейіннен оларды қалың тӛсенішке, тор кӛзді еденге, жазғы лагерьлерге немесе бордақылау алаңдарына ауыстырады. Оңтүстік аймақтарда маусымдық ет ӛндіру үшін ӛнеркәсіптік технологияны жаюмен сәтті үйлестіруге болады. Бұл ретте 2-3 апталық жасқа дейін үйрек қалың тӛсеніште, тор кӛзді еденде немесе торларда ӛсіріледі, содан кейін жазғы ұстауға ауыстырылады. Жазғы лагерьлер мен бордақылау алаңдарының асты саңғырықты мезгіл-мезгіл алып тастау үшін қатты болуы тиіс. Тек осы жағдайда ғана 84 құстарды ұстаудың тиісті санитарлық жағдайын қамтамасыз етуге болады. Кӛптеген елдерде балықтанған су қоймаларын пайдалана отырып үйректерді ӛсіру қолданылады. Мұндай технологияны қолдану үйректің де, балықтың да ӛнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Отырғызудың ұтымды тығыздығы 1 га су бетінде 130-150 үйректен деп есептеледі. Мұндай жүктеме кезінде үйрек саңғырығының қоректік әсерінің арқасында фитопланктон биомассасы мен зоопланктон ӛседі.

Үйректерді майлы бауырға бордақылау Майлы бауырға бордақылау үшін ысылдақ үйректердің кежегі мен мулардтарды пайдаланады. Мулардтарды алу күрделі процесс болып саналады, бірақ кежектері мен аналықтарын бордақылауға болады. Қаздармен салыстырғанда үйректерді майлы бауыр алу үшін бордақылау анағұрлым тиімді және технологиялық жағынан қарапайым, себебі үйрек қаздан кӛбею қасиеті бойынша асып түседі және дайын ӛнімнің бірлігіне жүгеріні аз жұмсайды. Үйректердің кӛбеюі маусымдылықпен шектелмейді, сондықтан жас балапандарды жыл бойы шығаруға болады. Майлы бауыр ертеден жоғары қоректі және дәмді қасиеттерге ие жеңсік ӛнім болып саналды. Мұндай бауыр қанықпаған май қышқылдарының, алмастырылмайтын аминқышқылдарының, микроэлементтердің, витамин-дердің және басқа да биологиялық белсенді заттардың кӛп мӛлшерін қамтиды

Фуа-гра (foie gras) француз тілінен "майлы бауыр"деп аударылады. Қаздың бауыры нәзік, кілегей дәмі бар. Үйрек бауыры жарқын, қанық, тіпті сәл "жаңғақ" дәмі бар. Құсты мәжбүрлі бордақылау осы мақсатқа арналған құс қорасында жүргізеді. Онда құстарды ұстауға арналған торлар, бордақылау машиналары, дәнді ылғалмен жылумен ӛңдеуге арналған жабдықтар орналасқан, астық сақтау қоймасына, құстарды сою және қайта ӛңдеуге, сондай-ақ қызмет кӛрсететін персоналдың демалуына арналған бӛлмелер болады. Мәжбүрлі бордақылау тұтас жүгеріні беруге арналған арнайы машинаның кӛмегімен жүргізіледі. Алдымен жүгері еленеді және одан кейін 95°С дейін қыздырылған суда буланады. Азықтандыру алдында пісірілген жүгеріге 1% ас тұзы, 1-2% ӛсімдік майы қосылады. Рационға А, Д3, В1, В3, В5 және С витаминдерінің қоспасы қосылады. Мәжбүрлі бордақылау құстың таза ауыз суға еркін қол жеткізуімен үйлесім табады. Мәжбүрлеп бордақылауға арналған үйрек балапандарын 30 күндік жасқа дейін етті балапандарға қабылданған нормативтер бойынша ӛсіреді. 30 күндік жастан бастап бордақылауға отырғызғанға дейін рационға шӛптің немесе шӛп ұнының жасыл массасын қосымша қосумен бағытталған ӛсіру қолданылады. Осы кезеңде 1 басты 200 г жасыл шӛп немесе 20 г шӛп ұнымен қоректендіреді. Дайындық кезеңіне дейін үш апта бұрын жасыл шӛппен азықтандыру нормасын 300 г дейін, ал шӛп ұнын 30 г дейін арттырады.

9. Бөдене етін өндіру технологиясы.

Бӛденелердің ерекшелігі - жоғары жұмыртқа ӛнімділігі мен тез жетілгіштігінде. Аналықтар 35-40 күндік жаста жұмыртқалай бастайды, бір жыл ішінде 300-ге дейін жұмыртқа салып, 1 кг жұмыртқа салмағына орташа есеппен 2,8 кг азықты жұмсай алады. Бір жылда бір мекиеннің шығарған жұмыртқасының салмағы оның ӛз денесінің салмағынан 24 есе артық (тауықта 9 есе). Ӛсіру үшін дені сау, қозғалғыш, жақсы дамыған бӛдене балапандары алынады. Оларды инкубаториядан әрқайсысында 100 бастан 4 бӛлікке бӛлінген қағаз жәшіктерде тасымалдайды.

Бӛдененің ӛте кішкентай (жұмыртқадан шыққанда тек 6-8 г) екенін ескеру керек, сондықтан жәшіктердегі тесікті балапан шығып кетпейтіндей етіп жасау керек. Бӛдене балапандары торда ӛсіріледі. Жас балапандар температураға ӛте сезімтал, сондықтан торға арнайы жылытқыштар орнатылады. Тәуліктік балапанды қабылдау алдында жабдық пен қора мұқият тазартылады, жуылады, зарарсыздандырылады және газдандырылады. 2- 117 3 күн бұрын құс қораларда қажетті температура қалыптастырады (31- кесте). 31-кесте. Бӛдене балапанын ӛсіру кезіндегі температуралық режим Құс жасы, күндер Ауа температурасы, °С торда қорада 1-7 35-36 27-29 8-14 30-32 25-26 15-21 25-27 22-30 23-25 20-22 20-22 Бӛлмедегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 65-70% шегінде сақталуы тиіс.

Бӛдене балапандары температураның ауытқуын, ӛкпек жел мен ылғалдылықты нашар кӛтереді, мұны қатаң қадағалау керек. Балапан ӛсіру үшін түрлі құрылымдағы клеткалық батареялар қолданылады. Торлардың конструкциялары бӛденелердің тордан еденге құлап түспеуін, тор темірлерінің арасына олардың аяқтарының кептелуін және балапанның ӛзін жарақаттауын болдырмауы тиіс. Әйтпесе, жарақат салдарынан құстың кӛп ӛлімі, сондай-ақ бӛдене балапандарының құс қораның суық еденіне түсіп салқын тиюі байқалады. Тордың қабырғалары кӛлемі 10 х 10 мм болатын ұяшығы бар металл тордан дайындалады. Алдыңғы қабырғасы есік болып табылады және екі бӛліктен тұрады. Тӛменгі бӛлігі стационарлық, биіктігі 70-100 мм. Жоғарғы бӛлігі сыртқа ашылатын жылжымалы. Тордағы еден кӛлемі полимерлі қаптамасы бар 10х10 мм ұяшықтардан тұрады. Алғашқы күндері бӛдене балапандарының аяқтары тор ұяшықтарына кіріп кетуі мүмкін. Бұған жол бермеу үшін, алғашқы күндері тордың еденіне күнделікті ауыстырып отыратын қалың қағаз тӛсеу ұсынылады. Қағаз бірден алынады. Бірнеше қабат тӛсем тӛсеп, күн сайын жоғарғы, ластанған қабатын алып тастау керек.

Кейбір шаруашылықтарда ӛсірудің алғашқы күндері тордың еденіне ұяшықтарының кӛлемі 5х5 мм болатын тор салады, бірақ мұндай тор ұяшықтардың аз мӛлшеріне байланысты саңғырықпен тез бітеледі және оны ӛзгертуге және жууға тура келеді, ал бұл ӛте қиын операция. Бӛдене балапандарын отырғызу тығыздығы тор еденінің ауданына мынадай - 4 аптаға дейін – 140 бас/м2 , 4 аптадан бастап ӛсіру соңына дейін-80-100 бас/м2 . Алғашқы 10 күнде бӛдене балапандарын астауға түсіп кетпеуі үшін сирек тормен жабылатын лотоктлотокты астаушалардан азықтандырады. Оларды вакуумдық суарғыштан суарады. Ӛсірудің 118 алғашқы күндерінде астаулар мен суарғыштар тордың ішінде болады. Ӛсірудің екінші онкүндігінен бастап лотокты астаушалар мен вакуумдық суарғыштарды науалы түрге ауыстырады. Азықтандыру алаңы кемінде 1 см/бас, ал суару алаңы – 0,2 см/басты құрауы тиіс Бӛдене балапандарына жоғары ӛсу энергиясы тән (бірінші аптада олар тірілей салмағын шамамен 3 есеге арттырады) және сондықтан азықтандыру мен суарудағы үзілістерді нашар кӛтереді. Бӛденелердің ӛсуіне, дамуына және кейінгі жұмыртқа ӛнімділігіне жарық режимі үлкен әсер етеді.

Алғашқы 3 апта ішінде балапандардың бейімделуін жақсарту үшін тәулік бойы жарықтандыру қолданылады. Одан әрі жарық күнінің ұзақтығы аптасына 3 сағатқа азаяды және оны құстың 45 күндік жасына дейін тәулігіне 12 сағатқа жеткізеді. Табын толықтырушы балапандарды ересек табынға ауыстыру кезінде жарық күнінің ұзақтығы біртіндеп тәулігіне 17 сағатқа дейін артады. Бӛдене балапандарының ӛсуі мен дамуын бақылау үшін оларды он күн сайын ӛлшейді және алынған нәтижелерді нормативтік құжаттармен салыстырады.

2. Ересек бӛденелерді бағып күту

Бӛденелердің зат алмасуы жоғары, сондықтан ата-енелік табынды ұстауға арналған қораларда аса тиімді желдетуді қамтамасыз ету қажет. Желдетуді есептеу жылдың суық мезгілінде құстың әр 1 кг тірілей салмағына кемінде 1,5 м3 /сағ, жылы мезгілінде 5м3 /сағ. құрайтын таза ауаны беру нормативін басшылыққа ала отырып жүргзеді. Қорада ӛкпек желдің болмауын қадағалау қажет, ӛйткені бӛденелер оларды кӛтере алмайды. Қорадағы ұсынылатын температура 20-22°С. Тӛмен температурада аналықтардың жұмыртқалаушылығы күрт тӛмендейді. Ауа ылғалдылығы 50% кем болмауы тиіс (60-65% оңтайлы деп саналады). Ылғалдылығы тӛмен болған жағдайда (50% - дан кем) суды тұтыну артады және жем-шӛп жеу нашарлайды. Егер ауаның тӛмен ылғалдылығы ұзаққа созылса, онда құстардың жұмыртқалағыштығы тӛмендейді, қауырсындар сынғыш, қатты болады, бӛдененің түрі үрпиген болады. Құстың кӛңіл-күйіне және оның ӛнімділігіне ауаның жоғары ылғалдылығының да теріс әсері бар.

Бӛденелерді етке бордақылау

Тәуліктік бӛдене балапандарының тек 6-8 г тірілей салмағы бар, бірақ ӛте тез ӛседі. 2 айда олар ӛз салмағын 20 еседен астам арттырады. Бӛденелерде тірілей салмақ бойынша ӛте күшті жыныстық диморфизм байқалады: аналықтары еркектерінен шамамен 15% ауыр. 122 Жемдеуге асыл тұқымды мақсаттарға тартылмаған жас еркек бӛденелерді қояды, асыл тұқымдық пайдалану кезеңінен кейінгі ересек құстар және етке ӛсіруге арнайы тағайындалған балапандарды қояды. Бордақылау ұзақтығы 3-4 апта. Бордақылау кезінде еркек пен ұрғашы бӛлек ұсталады. Терезесіз құс қораларда бӛдене бағу. Жарықтандыру қарқындылығы 10-12 лк аспауы тиіс. Бұл жағдайда бӛденелер неғұрлым тыныш және жақсы азықтандырылады. Жарық күнінің ұзақтығы тәулігіне 10 сағ. Бордақылаудағы бӛденелерді ұстау технологиясы мен қолданылатын жабдықтар табын толықтырушы балапандарды ӛсірудегі сияқты. Ересек бӛденелерді аналықтардың жұмыртқалағыштығы (50% - дан тӛмен) тӛмендегенде, 9-10 айлық жаста ауыстырады. Бӛденелерді тәулігіне 2 рет еркімен азықтандырады. Кез келген жастағы бӛденелерді азықтандыру кезінде рационның құрамын күрт ӛзгертуге болмайды. Сондықтан бордақылауға арналған рационға оларды біртіндеп 3-4 күн ішінде ауыстырады. Тәулігіне 1 басқа арналған азық шығыны шамамен 25 г құрайды. Бӛденелерді сою алдында азықсыз кемінде 4-6 сағат ұстайды. Бұл уақытта суды шектеусіз мӛлшерде береді. Жақсы жемделген бӛденелердің кеудесінде тері асты май қабаты байқалады, 8 апталық жұмыртқа бағытындағы бӛденелердің орташа салмағы 110-120 г, етті бағыттарында -160-200 г. Союға тапсырылатын бір құстың салмағы 100 г аспауы тиіс. Бӛдене қоңдылығына қойылатын талаптар: - кеудесі - бұлшықеттер қанағаттанарлық дамыған, кеуде сүйегінің кильі айқын кӛрініп тұрады; – шат сүйектері – шат сүйектерінің ұштары оңай байқалады, тері асты майлы шӛгінділері жоқ; - қарын - ересек құстар мен жас балапандардың қарнының тӛменгі бӛлігінде теріасты майлы шӛгінділер болмауы мүмкін; - сан - бұлшықеттер жақсы дамыған, жамбас жақсы дамыған, жас және ересек құстарда тері асты майы жоқ; - терісі – күлгін реңді ақшыл қызғылт түсті.

10. Қырғауыл етін өндіру технологиясы.

Қырғауыл (лат. Phasianus) [1] - тауықтәрізділер отряды, қырғауылдар тұқымдасына жататын құс.

Биололгиялық сипаты

Салмағы 1700 г-дай. Құйрығы ұзын, қоразының тілерсегінде өткір мүйіз өсіндісі бар. Мекиені қоразынан үлкен. Қоразының арқасы сарғыш, бауыры сары қызыл, мекиенінің арқасы қоңыр сары, бауыры қызыл қоңыр.

Көбеюі

Қоректенуі

Қырғауыл өсімдіктің жеміс-жидегімен, жуашық, түйнегімен қоректенеді. Аяғы мықты, топырақты қазып, арасындағы жәндіктерді, олардың дернәсілдерін жейді.

Таралу аймағы

Қырғауыл Еуропа, Азия құрлықтарында, Қытай, Жапонияда тараған. Қазақстанда Жетісу аймағында, Сырдария аңғары, Қызылқұм құмды алабында, Талас Алатауында кездесетін бір түрі бар.

Кәсіптік маңызы

Сақа және жасы 1 жылдан асқан жас қырғауылдарға аңшылық жүргізіледі. Кәсіптік маңызы бар, әуестік үшін де ауланады. Қырғауылды қорғау, санын көбейту және оның Оңтүстік Қазақстанның, сонымен қатар Қазақстанның басқа да аудандарының әр түрлі ландшафтық жағдайларына бейімделуіне қолайлы жағдай туғызу мақсатында Қарғалы қорықшасы құрылған. Ауызша бырдеме косып айтындар интернеттеен толык шыкпады

11. Түйе құс етін өндіру технологиясы.

Түйеқұс шаруашылығы – еліміздің ауыл шаруашылығының басым және ірі саласының бірі болып саналатын, құс шаруашылығында қалыптасып келе жатқан, еңбек пен қаражатты аз жұмсап, ауыл шаруашылық ӛнімдерін ӛндірудің жоғары дәрежесіне жетуге мүмкіндік беретін жаңа бағыты.

Түйеқұс популяциясының саны 80 мыңға жуық болса, үйірдің саны 15-18 мыңға жетеді.

Түйеқұс етіне деген сұраныс ӛнімді құс фабрикаларының дамуына және бүкіл әлемде түйеқұс шаруашылығының артуына ықпал етті. Елімізде қолайлы климат, мол жемдік қоры, қол жетімді еңбек ресурстары, оңай үйлесімді мал мен құс ӛсіру инфрақұрылымы бар Қазақстан үшін осы құсты ӛсіру саласын дамыту үшін үлкен әлеуетке ие

.Қазіргі уақытта түйеқұс шаруашылығы Алматы, Маңғыстау облыстарында бой кӛтерді, олардың саны шамамен 5 мың түйеқұсқа жетті[18]. Бұл құс жоғары (+30+35) және тӛмен (-20-25) температураға тӛзе береді. Осыған байланысты түйеқұстың бұл түрін Африканы, АҚШ, Канаданы, Швецияны және басқа да кӛптеген елдерді қоса алғанда әлемнің елуден астам елінде ӛсіреді. Түйеқұс шаруашылығының орналасуы Бүгінде түйеқұсеті мен жұмыртқасын Алматы, Ақмола, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында кӛруге болады. Осылайша, республикада түйеқұс ӛндірісі және оны ӛсіру бойынша 25 кәсіпорын жұмыс істейді. Соның ішінде 5ірі фермалар мен 20қосалқы шаруашылықтар бар. Қазақстандағы түйеқұс ӛндірісінің алғашқы шаруашылығы Алматы облысында орналасқан ЖШС «Айқанат Құстары». Голландиядан бірнеше ондық түйеқұстар мен оның балапандары әкелінді. Ал қазіргі уақытта фермада 300 бас ересек түйеқұс және олардың 500 бас балапандары мекен етеді. Тағы да бір ірі түйеқұс фермасы ЖШС «Фауна» ӛндірушілерін асыл тұқымды жұмыртқамен және асыл тұқымды құстармен қамтамасыз ету жӛніндегі мамандандырылған кәсіпорын. Сонымен қатар, Оңтүстік Қазақстанда «Корпорация Атамекен» ЖШС қызметкерлері 9 жыл бұрын түйеқұс фермасын салу жӛніндегі жобаны іске асыра бастады. Қазіргі уақытта бейімделген жануарлар жақсы ӛнім әкеледі және күтіп баптау мен ұстау жағдайларында күй таңдамайды.

Зоологиялық жүйе бойынша африкалық түйеқұс (Struthio Camelus) құстар класына (Aves) және кеуде сүйегі қырсыздар (Ratidae) подкласына жатады. Олар Struthionifоrmes отряды, түйеқұстар тобын (Struthiodae) құрайды және осы күнде олар осы топтағы бірғана ӛмір сүретін түрі болып табылады. Struthio Camelus түрі бірнеше жақын түрлерінен тұрады [19].

Олар: Сирияның түйеқұсы (Struthio Camelus Syriacus). Бұрын Сирия елінің құмды шӛлінде Сауд арабияның солтүстік жағында, Иордания, Иракта және батыс Иранда ӛмір сүрген, 1941 жылы жойылды. Сирия түйеқұсы ең кішкентай болғанымен, қауырсындары жоғары сапалы болды. Осы себептен Оңтүстік Африка елдерінде бірнеше ондаған жылдар бойы түйеқұстардың қауырсындарын жақсарту үшін қолданды.

Солтүстік африкалық түйеқұсы (Struthio Camelus).Сенегал, Нигерия, Судан және Эфиопияда ӛмір сүреді. Шүйдесіндегі қауырсыны сирегімен сипатталады. Мойнының түсі ашық қызыл, қысқа мамықпен жабылған. Аталықтардың қауырсындары қап–қара, ал қанаттарының және құйрығының ұштары ақ. Аналықтардың мойыны қаралау–кӛгілдір, ал денесінің ұштары ақшылдау, қоңыр түсті қауырсындары бар. Олар түйеқұстың басқа түрлерімен салыстырғанда үлкен, әк қабығында саңлаулары кӛп жұмыртқа туады.

Масай түйеқұсы (Struthio Camelus Massaicus). Шығыс Кенияда және Танзанияда аздап ӛмір сүреді. Солтүстік африкалық түйеқұстан кіші, басы ӛте сирек ақ қауырсындармен, ал мойыны қою қаралау–қызғылт мамықпен жабылған. Бір жасында аталықтардың мойыны ашық қызыл түсті болса,ересек аталықтардың қауырсыны солтүстік африкалық түйеқұстарға тән қара–қоңыр болады.

Сомалитүйеқұсы (Struthio Camelus Molibdophanes).Шығыс Африкада, Сомали мен Эфиопияда ӛмір сүреді. Түйеқұстар ішіндегі ең ірі және ұзын мойынды. шүйдесінде сирек қауырсындары бар. Мойнының және денесінің терісі кӛгілдір–қара, аяқтарының тірсегі қарадан қызғышқа дейін. Аталықтардың қауырсыны солтүстік африкалық түйеқұстарына ұқсас, түсі қара, қанаты мен құйрықтарының ұштары ақ.

Түйеқұстарды бағып-ӛсіру жеңілдеу, себебі олар жоңышқа, беде, кебек жармасын, сиыр және тауыққа берілетін комбикормдарменде азықтандыруға болады.Түйеқұстар шӛлге ӛте шыдамды болып келеді, егерде су болған жағдайда кӛп ішеді. Сондықтан суды азықтану барысында беріп отырған дұрыс. Түйеқұстарды таза сумен қамтамасыз ету, олардың ӛміршеңдігін сақтап қалудың негізгі факторларының бірі. Күніне 10-12 л су ішкенмен, олар мұрын бездері арқылы концентратты тұзды ерітіндіні бӛлуіне байланысты ұзақ уақыт сусыз ӛмір сүре алады

12. Құс өнімділігіне әсер ететін факторлар

Құстың өнімділігіне әсер ететін негізгі факторлар:

1. Асыл тұқымдылығы

2. Азықтандыру

3.Қора жағдайы ( микроклимат, жарықтың жақсы түсуі, ауа температурасы)

4. Ветеринарлық мәдениет( вакцинасия, ем шара)

5. Шаруашылықтың дұрыс ұйымдастырылуы. Ауызша ар қайсысына жауап айта аласыңдарғой иа білесіңдерғой былай. Қосымша мәлімет төменде

Құс ӛнімділігіне әсер ететін технологиялық факторлардан келесілер маңызды: жарық күнінің ұзақтығы және жарықтандыру қарқындылығы, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы,қоршаған ауа температурасы, отырғызу тығыздығы, азықтандыру және суару алаңы, топтағы құс басының саны.

13. Жұмыртқа өнімділігіне әсер ететін факторлар

Жұмыртқаның қоректік қасиеті мол, өте сіңімді диеталықөнім болып есептелінеді. Адам тағам ретінде негізінен тауықтың жұмыртқасын пайдаланады. Оның құрамында 13% белок, 12% май және тағы басқа углеводтар, минералдық заттар, витаминдер (А, Д, В, Е) бар.

Құстың жұмыртқа өнімін беру уақыты олардың аналық бездерінің дамып, жетілу дәрежесіне байланысты болады. Сонымен құстың алғашқы жұмыртқа салуы оның жыныстық жетілгенін көрсетеді. Алғашқы жұмыртқаны тауықтар 120-180, үйрек пен қаз 250-300, күркетауық 200-250 күндігінде сала бастайды. Бір жылда беретін жұмыртқалар саны және орташа салмағы ­ жұмыртқа өнімінің негізгі көрсеткіштері болып есептелінеді. Әдетте, тауықтар өмірінің екінші жылында ең көп жұмыртқа береді. Ал жылына орта есеппен тауық 220-230 жұмыртқа бере алады, әр жұмыртқаның салмағы 55-65 г; үйрек 100-120 (әрқайсысының салмағы 90-100 г) жұмыртқа, қаз 25-30 (әрқайсысының салмағы 110-200 г) жұмыртқа, күркетауық 70-80 (әрқайсысының салмағы 85-110 г) жұмыртқа береді. Тауықтың және күркетауықтың ұрғашысын ­ мекин, еркегін ­ қораз; үйректікін ­ мекин, кежек; қаздікін ­ ана және ата-қаз деп атайды.

Құс ас қорыту және зат алмасу ерекшеліктеріне сәйкес азықтандырылады. Жем құстың ас қорыту жолынан тез өтіп, зат алмасуы жедел жүреді, сондықтан құс құнарлы, энергия мен қоректік, минералдық және биологиялық пәрменді заттарға бай рационмен азықтандырылады. Құс өнімділігіне, әсіресе азық энергиясы күшті ықпалын тигізеді.Жалпы өнімділігінің 40-50%-ті азықтың энергиясына тәуелді, сонымен қатар азықтың желінуі де энергия деңгейімен шектеледі. Сондықтан азықтың энергетикалық деңгейі жалпы қоректілігін сипаттаумен қатар, бүкіл азықтандыру барысын нормалық жүйеге келтіретін құрал ретінде де қаралуы керек.

Құс өнімділігіне энергиядан кейін күшті ықпал ететін екінші көрсеткіш ­ азықтың протені (жалпы өнімділігінің 20-25%-ті соған тәуелді). Оның энергиясымен ара қатынасы 1 кг азытағы 1%-ті протеин үлесіне тиетін алмасу энергиясымен есептелінеді, бұны энергиялық протеиндік қатынас (ЭПҚ) деп атайды. Бұл ара қатынас бұзылып, протеин жетіспесе, ақ зат түзілу барысы қамтамасыз етілмейді де, құстың өсімталдығы менөнімділігі төмендейді; ал керісінше, егер протеин шектен тыс көп болса, ол тиімсіз энергетикалық мақсатқа жұмсалады. Протеиннің аминқышқылдық құрамы құс азығының витаминдік (әсіресе В-тобы витаминдері бойынша) қоректілігіне де ықпал етеді. Толықтырылған құрама жем жұмыртқа өндіру бағытында өсірілетін жұмыртқалағыш мекиенге тәулігіне 120 г, өндіруі үшін өсірілетін мекиенге ­ 155 г, қоразға ­ 160 г, күркетауық мекиеніне ­ 260 г, қоразына ­ 500 г, үйрекке ­ 240 г, қазға ­ 330 г мөлшерімен азықтандырылады. Құсқа арналған толық рационды құрастырылған жемнің 60-75%-ті астық және бұршақ тұқымдастар дәнінен, 0-7%-ті бидай кебегінен, 5-25%-ті шроттан, 4-6%-ті жануартектес азықтардан, 3-5%-ті азықтық ашытқыдан, 3-10%-ті шөп ұнынан, 1-5%-ті минералды қоспалардан, 0-3%-ті азықтық майдан құрастырылады. Құрастырылған жемге амин қышқылдарымен қатар микроэлементтер (Әр тоннасына 50 г марганец, 50 г мырыш, 10 г темір, 2,5 г мыс, 1 г кобальт, 0,7 г йод қосылады. Ал егер минералды заттар жеткіліксіз болса, құстың өсу процесі баяулайды, жұмыртқасының қабы өте жұқа болады немесе мүлде қабығы болмайды. Жұмыртқаның товарлық сапасын айыру үшін оның салғанын, салмағанын, сақтау әдісін білу қажет. ГОСТ 1635-55 бойынша жұмыртқаны үш түрге бөледі: диеталық, мұздатқыштық, жаңа табылған жұмыртқа.

Диеталық жұмыртқаның салмағы 40-54 г, қоймада 5 тәуліктен артық сақталмайды, сапасы жақсы, қабығы таза, мықты, ауалық орыны 4 мм-ден аспайды, қозғалмаған сары уызды және жарық өткізетін ақ уыз болуы қажет.

Мұздатқышта бір айдан астам 1-2о температурада, салыстырмалы ылғалдығы 85-88%-те сақталған жұмыртқа жатады. Жаңа табылған жұмыртқа ауалық орыны 7 мм-ге дейін, сары уызы ортасында, ақ уызы жарық өткізеді, жұмыртқа салмағы 47 г болады. Бұндай көрсеткіштерге сәйкес келмеген жұмыртқаларды стандартсыз деп атайды.

Жұмыртқаны микроорганизмнен сақтау қажет, ол үшін қораны, ұяны,төсеніштерін таза ұстаудың гигиеналық маңызы зор. Жұмыртқа салқындағаннан кейін ауа камерасына сырттан ауа кіреді және сонымен бірге микроорганизмдер кіреді. Жұмыртқаларды 3 аптаға дейін, ал тоңазытқышқа салынса, 3-4 айға дейін сақтауға болады. Жұмыртқаларды тоңазытып сақтауға мүмкіндік жоқ кезде ларды түрлі ерітінділерде сақтауға болады.Ол үшін тұзды су дайындауға болады: 10 л суға 50 г ас тұзын ерітеді, оған 100 жұмыртқа 3-4 ай сақтауға болады. Жұмыртқа қабығын жануар майымен, вазелинмен майлап, 6-8 ай сақтауға болады, ол үшін жұмыртқаны 120о –қа дейін ысытқан майға 5 секундке малып алады.

Құсты етке сойғанда, қанын ағызып, қауырсынын жұлады. Қауырсын түбірін жұмсарту үшін тауық пен күркетауық ұшасын ыстық 51-55о С суға 1-2 минутқа, үйректер ұшасын 3-4 минутқа, қаз ұшасын 5 минутқа батырып алады. Қаз бен үйректер қауырсынын 2-3 сағат салқындатып барып жұлған жеңіл.

Құс ӛнімділігіне әсер ететін технологиялық факторлардан келесілер маңызды: жарық күнінің ұзақтығы және жарықтандыру қарқындылығы, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы,қоршаған ауа температурасы, отырғызу тығыздығы, азықтандыру және суару алаңы, топтағы құс басының саны.

14. Жұмыртқа өнімділігіне әсер ететін факторлар

Жұмыртқаның қоректік қасиеті мол, өте сіңімді диеталықөнім болып есептелінеді. Адам тағам ретінде негізінен тауықтың жұмыртқасын пайдаланады. Оның құрамында 13% белок, 12% май және тағы басқа углеводтар, минералдық заттар, витаминдер (А, Д, В, Е) бар.

Құстың жұмыртқа өнімін беру уақыты олардың аналық бездерінің дамып, жетілу дәрежесіне байланысты болады. Сонымен құстың алғашқы жұмыртқа салуы оның жыныстық жетілгенін көрсетеді. Алғашқы жұмыртқаны тауықтар 120-180, үйрек пен қаз 250-300, күркетауық 200-250 күндігінде сала бастайды. Бір жылда беретін жұмыртқалар саны және орташа салмағы ­ жұмыртқа өнімінің негізгі көрсеткіштері болып есептелінеді. Әдетте, тауықтар өмірінің екінші жылында ең көп жұмыртқа береді. Ал жылына орта есеппен тауық 220-230 жұмыртқа бере алады, әр жұмыртқаның салмағы 55-65 г; үйрек 100-120 (әрқайсысының салмағы 90-100 г) жұмыртқа, қаз 25-30 (әрқайсысының салмағы 110-200 г) жұмыртқа, күркетауық 70-80 (әрқайсысының салмағы 85-110 г) жұмыртқа береді. Тауықтың және күркетауықтың ұрғашысын ­ мекин, еркегін ­ қораз; үйректікін ­ мекин, кежек; қаздікін ­ ана және ата-қаз деп атайды.

Құс ас қорыту және зат алмасу ерекшеліктеріне сәйкес азықтандырылады. Жем құстың ас қорыту жолынан тез өтіп, зат алмасуы жедел жүреді, сондықтан құс құнарлы, энергия мен қоректік, минералдық және биологиялық пәрменді заттарға бай рационмен азықтандырылады. Құс өнімділігіне, әсіресе азық энергиясы күшті ықпалын тигізеді.Жалпы өнімділігінің 40-50%-ті азықтың энергиясына тәуелді, сонымен қатар азықтың желінуі де энергия деңгейімен шектеледі. Сондықтан азықтың энергетикалық деңгейі жалпы қоректілігін сипаттаумен қатар, бүкіл азықтандыру барысын нормалық жүйеге келтіретін құрал ретінде де қаралуы керек.

Құс өнімділігіне энергиядан кейін күшті ықпал ететін екінші көрсеткіш ­ азықтың протені (жалпы өнімділігінің 20-25%-ті соған тәуелді). Оның энергиясымен ара қатынасы 1 кг азытағы 1%-ті протеин үлесіне тиетін алмасу энергиясымен есептелінеді, бұны энергиялық протеиндік қатынас (ЭПҚ) деп атайды. Бұл ара қатынас бұзылып, протеин жетіспесе, ақ зат түзілу барысы қамтамасыз етілмейді де, құстың өсімталдығы менөнімділігі төмендейді; ал керісінше, егер протеин шектен тыс көп болса, ол тиімсіз энергетикалық мақсатқа жұмсалады. Протеиннің аминқышқылдық құрамы құс азығының витаминдік (әсіресе В-тобы витаминдері бойынша) қоректілігіне де ықпал етеді. Толықтырылған құрама жем жұмыртқа өндіру бағытында өсірілетін жұмыртқалағыш мекиенге тәулігіне 120 г, өндіруі үшін өсірілетін мекиенге ­ 155 г, қоразға ­ 160 г, күркетауық мекиеніне ­ 260 г, қоразына ­ 500 г, үйрекке ­ 240 г, қазға ­ 330 г мөлшерімен азықтандырылады. Құсқа арналған толық рационды құрастырылған жемнің 60-75%-ті астық және бұршақ тұқымдастар дәнінен, 0-7%-ті бидай кебегінен, 5-25%-ті шроттан, 4-6%-ті жануартектес азықтардан, 3-5%-ті азықтық ашытқыдан, 3-10%-ті шөп ұнынан, 1-5%-ті минералды қоспалардан, 0-3%-ті азықтық майдан құрастырылады. Құрастырылған жемге амин қышқылдарымен қатар микроэлементтер (Әр тоннасына 50 г марганец, 50 г мырыш, 10 г темір, 2,5 г мыс, 1 г кобальт, 0,7 г йод қосылады. Ал егер минералды заттар жеткіліксіз болса, құстың өсу процесі баяулайды, жұмыртқасының қабы өте жұқа болады немесе мүлде қабығы болмайды. Жұмыртқаның товарлық сапасын айыру үшін оның салғанын, салмағанын, сақтау әдісін білу қажет. ГОСТ 1635-55 бойынша жұмыртқаны үш түрге бөледі: диеталық, мұздатқыштық, жаңа табылған жұмыртқа.

Диеталық жұмыртқаның салмағы 40-54 г, қоймада 5 тәуліктен артық сақталмайды, сапасы жақсы, қабығы таза, мықты, ауалық орыны 4 мм-ден аспайды, қозғалмаған сары уызды және жарық өткізетін ақ уыз болуы қажет.

Мұздатқышта бір айдан астам 1-2о температурада, салыстырмалы ылғалдығы 85-88%-те сақталған жұмыртқа жатады. Жаңа табылған жұмыртқа ауалық орыны 7 мм-ге дейін, сары уызы ортасында, ақ уызы жарық өткізеді, жұмыртқа салмағы 47 г болады. Бұндай көрсеткіштерге сәйкес келмеген жұмыртқаларды стандартсыз деп атайды.

Жұмыртқаны микроорганизмнен сақтау қажет, ол үшін қораны, ұяны,төсеніштерін таза ұстаудың гигиеналық маңызы зор. Жұмыртқа салқындағаннан кейін ауа камерасына сырттан ауа кіреді және сонымен бірге микроорганизмдер кіреді. Жұмыртқаларды 3 аптаға дейін, ал тоңазытқышқа салынса, 3-4 айға дейін сақтауға болады. Жұмыртқаларды тоңазытып сақтауға мүмкіндік жоқ кезде ларды түрлі ерітінділерде сақтауға болады.Ол үшін тұзды су дайындауға болады: 10 л суға 50 г ас тұзын ерітеді, оған 100 жұмыртқа 3-4 ай сақтауға болады. Жұмыртқа қабығын жануар майымен, вазелинмен майлап, 6-8 ай сақтауға болады, ол үшін жұмыртқаны 120о –қа дейін ысытқан майға 5 секундке малып алады.

Құсты етке сойғанда, қанын ағызып, қауырсынын жұлады. Қауырсын түбірін жұмсарту үшін тауық пен күркетауық ұшасын ыстық 51-55о С суға 1-2 минутқа, үйректер ұшасын 3-4 минутқа, қаз ұшасын 5 минутқа батырып алады. Қаз бен үйректер қауырсынын 2-3 сағат салқындатып барып жұлған жеңіл.

Құс ӛнімділігіне әсер ететін технологиялық факторлардан келесілер маңызды: жарық күнінің ұзақтығы және жарықтандыру қарқындылығы, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы,қоршаған ауа температурасы, отырғызу тығыздығы, азықтандыру және суару алаңы, топтағы құс басының саны.

15. Құс етінің өнімділігіне әсер факторлар

Құс еті— әрі жұмсақ, әрі дәмді ет; Құс еті әрқашан бағалы жеңсік ал саналып келді. Құс шаруашылығы мықтап дамыған қазіргі уақытта тауық етін де, басқа құс еттерін де халықтың көбі тұтынатын болды. Құс етінің тағамдық неғұрлым бағалы заты — белок; бройлер етінде ол санатына қарай — 17,6—19,7%, тауық етінде 18,2-20,8%, бөдене етінде 18,0 %. Құс етіндегі амин қышқылының құрамы өте сіңімді. Суда жүзетін құстардың етінде май коп болады. Тауық етінде басқамен ауыстырылмайтын құнды, қанықпаған май қышқылдары сиыр және қой етіне қарағанда бірнеше есе артық. Құс етінде В тобындағы витаминдер мол болады. Онда минералдық элементтер де (ең алдымен фосфор, күкірт, темір және мыс) аз емес. Басқа кез келген ет сияқты, құс етін де қуырады, пісіреді, бұқтырады, одан котлет және басқа туралған ет тағамдарын жасайды. Піскенде құс еті (әсіресе, бройлер еті) елжіреген жұмсақ болады, өйткені онда жалғастырма тканьдер аз, 8%-дан аспайды (сиыр етінде ол 15%). Олар, әсіресе тос етте аз, сондықтан одан сүйкімді тағамдар әзірлейд

Құстың өнімділігіне әсер ететін негізгі факторлар:

1. Асыл тұқымдылығы

2. Азықтандыру

3.Қора жағдайы ( микроклимат, жарықтың жақсы түсуі, ауа температурасы)

4. Ветеринарлық мәдениет( вакцинасия, ем шара)

5. Шаруашылықтың дұрыс ұйымдастырылуы. Ауызша ар қайсысына жауап айта аласыңдарғой иа білесіңдерғой былай. Қосымша мәлімет төменде

Құс ӛнімділігіне әсер ететін технологиялық факторлардан келесілер маңызды: жарық күнінің ұзақтығы және жарықтандыру қарқындылығы, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы,қоршаған ауа температурасы, отырғызу тығыздығы, азықтандыру және суару алаңы, топтағы құс басының саны.

16. Жай ақуыздар ағзадағы маңызы

Ақуыз немесе нәруыз — молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат; тірі организмдерге тән азотты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз организмдер тіршілігінде олардың құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әртүрлі және өте маңызды қызмет атқарады. Ақуызды зат - құрамында міндетті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.

Ақуыз – азықтың құрамына кіретін бүкіл тірі организмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазмасын құрумен қатар, организмдегі көптеген тіршілік құбылыстарына – тамақтану, өсу, көбею, тітіркену, қозғалу, тыныс алу процестеріне тікелей қатысады. Адам тәулігіне, шамамен, 100 г ақуыз қабылдауы керек. Азықпен түскен ақуыз әуелі асқазанда, сосын ішектегі ферменттердің әсерінен гидролизденіп, аминқышқылдарына дейін ыдырайды.[1]

Ақуыз тек тірі организмдер құрамында ғана болады. Оның құрамында 50,6 – 54,5% көміртек, 21,5 – 23,5% оттек, 6,5 – 7,3% сутек, 15 – 17,6% азот, 0,3 – 2,5% күкірт бар, кейде фосфор кездеседі. Осы элементтерден түзілетін амин қышқылдарының бір-бірімен байланысып қосылуы нәтижесінде ақуыз молекуласы түзіледі. Ақуыз молекуласының массасы өте үлкен, ол бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.

Ақуыз туралы алғашқы мәліметтер XVIII ғасырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғалым Беккори бидай ұнынан лейковина деген ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30-жылдарында ет, жұмыртқа, сүт, өсімдік тұқымдарында ақуыздық заттар бар екені анықталды. Ғалымдардың содан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі организмдер жасушасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды.

Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді:

қарапайым ақуыздар – протеиндер (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, глутелиндер, проламиндер, протаминдер, протеноидтар);

күрделі ақуыздар – протеидтер (гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа заттар да болады.

Ақуыздар бұлшық еттердің, қанның, сүттің, жұмыртқаның, өсімдіктердің, жүннің, жібектің, шаштың құрамына кіреді. Олар негізінен 5 элементтен тұрады: C, O, H, N, S. Ақуыздар құрылысы бойынша 2 топқа бөлінеді: жай (қарапайым - протеиндер), күрделі (протеидтер).

Жай ақуыздар гидролизденгенде (ыдырау) тек амин қышқылдарына ыдырайды. Мысалы, альбуминдер (жұмыртқаның, қанның, сүттің құрамында болады), глобулиндер (жануарлар организмінде ең көп таралған; қан сарысуында 20 дербес глобулин бар. Бұлшық ет, жұмыртқа, қан, сүт, өсімдіктер құрамына кіреді. γ – глобулиндерден организмде төтемелілік (иммунитет) түзіледі, ал фибриногеннің қан тоқтатуда маңызы зор), протаминдер (қасиеттері гистондарға ұқсас ақуыздар өкілі. Онда аргинин амин қышқылы көптеп кездеседі де, нуклеопротеидтер құрамына кіреді), гистондар (ядрода кездеседі, құрамында диаминмонокарбон қышқылдары көп кездеседі. Гистондар нуклеин қышқылдарымен кешенденіп дезоксирибонуклеотидтер түзеді), проламиндер (өсімдік ақуыздары, дәнді дақылдар тұқымында көп таралған.

Күрделі ақуыздар гидролизденгенде амин қышқылдарынан басқа ақуыз емес заттарға ыдырайды. Мысалы, нуклеопротеидтер (протеин мен нуклеин қышқылдарының қосылуы, цитоплазма мен ядро құрамында болады), фосфопротеидтер (протеин мен фосфор қышқылы қалдығынан тұрады, сүт казеині, жұмыртқа оваальбумині, балықтың ихтулині мысал бола алады), глюкопротеидтер (протеиндердің көмірсулармен қосылуы, сілекей құрамындағы муцин, кейбір секреттерде), липопротеидтер (протеиндердің липоидтармен қосылуы, барлық ағзалар, ұлпаларда (Гольджи аппаратында) табылды, сүтте, жұмыртқада), гемоглобулин (қызыл қан түйіршіктерінде), миоглобулин (бұлшық етте) болады. Ақуыздар — жасушалардағы органикалық заттардың негізгі массасын құратын полимерлер. Олардың үлесіне протоплазмадағы құрғақ массаның 40-50 % жуығы келеді. Ақуыздар көміртегі, оттегі, сутегі, азот, әрі күкірт пен фосфордан құралған. Олардың тек амин қышқылдарынан құралғандары қарапайым - протеиндер (гректің protos — алғашқы, маңызды) деп аталады да, қор ретінде жасушада жиналады. Күрделі ақуыздар (протеидтер) қарапайымдардың көмірсу, май және нуклеин қышқылдарымен байланысы нәтижесінде құралады. Жасушадағы барлық тіршілік әрекеттерін анықтап, реттейтін көптеген ферменттер негізі ақуыздар болып келеді. Ақуыздар молекуласы құрылысында төрт түрлі құрылым деңгейін ажыратады. Біріншілік құрылымда – амин қышқылдары жіпке іліп қойған моншақ тәрізді, олардың ұзын тізбек тәрізді орналасуы аса зор биологиялық маңыздылыққа ие. Екіншілік құрылымда – амин қышқылдарының тізбегі ақуыздар молекулаларында сутектік байланыстардың әсерлерінен ширатылып, айналымдық (спиральдық) құрылым түзіледі. Үшіншілік құрылым – ақуыздар молекулаларына белгілі бір арнайы пішін береді. Ол гидрофобты, электростатикалық немесе дисульфидті байланыстар арқылы іс жүзіне асады. Төртінші құрылымда - бірнеше ақуыздар молекулалары бір-бірімен бірігіп, пішіні жіпше (шар тәрізді) ақуыздардың молекулаларын құрайды. Ақуыздар мономерлерден (қазір белгілі 20 амин қышқылдарынан) тұрады. Ақуыз құрамына амин қышқылдарының қышқылдық (карбоксил), негіздік (амин) топтары кіретіндіктен, олар екі түрлі (қышқылдық, негіздік), яғни амфотерлік қасиеттерімен ерекшеленеді. Амин қышқылдары бір-бірімен пептидтік байланыстар түзіп, ақуыздар молекулаларының көптеген түрлерін құрайды.

17. Жұмыртқаның құрамындағы ақуыздар атаңыз және сипаттама беріңіз

Ақуыз- молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органиалық зат, тірі организімдерге тән азотты күрделі органикалық қосылыс.аминқышқылдары қалдықтарынан құралған органикалық түзілістер.Ақуыз организмдер тіршілігінде олардың құрылысы дамуы дамуы мен зат – құрамында міндетті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.

Ақуыздың құрамында жиырма түрлі аминқышқылдар болады. Әртүрлі ақуыздардың аминқышқылы құрамы жағынан да, олардың тізбектегі орналасу тәртібі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы зор. Табиғатта ақуыз түрлерінің көп болуы да осыған байланысты. Мысалы, үш аминқышқылының қосылуынан алты түрлі, төрт қышқылдан жиырма төрт түрлі ақуыз изомерлері пайда болады. Ақуыз молекуласы амин қышқылдарының өзара моншақтай тізіле байланысқан полипептидтік тізбегінен құралады. Ақуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады.

Шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады.

Фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.

Ақуыз молекуласының өзіне тән ерекшеліктері мен құрылымдылық дәрежелері көптеген сутектік байланыстар, электрстатикалық қуаттар, күкірттен құралатын дисульфидтік байланыстар, т.б. жағдайлар арқылы қамтамасыз етіледі. Ақуыз ерітіндісін қыздырса немесе оған күшті қышқылмен әсер етсе, ол өзінің табиғи қасиеттерін (ферменттік, гормондық) жояды, кейде ұйып та қалады. Мұндай құбылысты денатурация деп атайды. Ақуыз – адам тағамы мен жануарлар қорегінің, сондай-ақ тері, жүн, жібек сияқты табиғи талшық заттардың негізгі құраушысы болғандықтан, 20 ғасырдың екінші жартысынан бастап оны қолдан өндірудің (микробиологиялық синтез) маңызы артып отыр.

Ақуыздың түзілуі - бұл өте күрделі жасушадағы ұсақ бөлшектер-рибосомаларда жүретін процесс. Қашан, қанша және қандай ақуыз түзілуі керектігі жайлы мәлімет жасуша ядросындағы ДНҚ, РНҚ арқылы жеткізіледі.

Овальбумин жұМЫРТҚА АҚУЫЗЫНЫҢ НЕГзгі компоннентерінің бірі болып табылады. Тазартылған альбуминнің молекулалық массасы 45 кДж. Овалбуминнің негізгі құрамдас бөліктерінің арасында көмірсулар маңызды рөл атқарады. Ерітіндіде овальбумин механикалық әрекет еткенде өте тез табиғисызданад және ұиды, бірақ жылу әсерәнен табиғисыздануға қарсы төзімді.

Овомукоид жылуға сезімтал гикопротеин болып табылады. Жұмыртқа ақуызынан бөліп алғанда овомукоидты басқа ақуыздардан алдымен үшқлорсутекті қышқылының көмегімен бөліп алып, содан соң ацетонмен тұндыру керек. Овомукоидтың молекулалық массасы 28 кДж құрайды. Оның құрамында келесі мөлшерлерде әр түрлі көмірсулар бар: 1-1,5 галактоза, 4,3-4,7 манноза, 12,5-15,4 глюкоза. Ащы ортада овомукоид жылулық әсер етуге өте төзімді, ал сілтілік ортада тез табиғисызданады.

Сарыуыз жұқа қабықшадан тұратын қою сары түсті, түссіз емес масса. Саруызда келесі ақуыздар бар: липовителлин ( ақуыздың жалпы мөлшерінің шамамен 67 % ын құрайды) , ливитин (шамамен 24%), және фосфовитин( шамамен 9%) , кональбумин мен овальбумин аз мөлшерде кездеседі.

18.Жемнің құрамындағы А дәруменінің маңызы

Дәрумен — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta – тіршілік және амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен немесе витамин - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әртүрлы табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен не тікелей қоршаған ортадан алады.

Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада)дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандытан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды.

Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет.

Құс салмағының тұрақсыздануы; Құсды құнарсыз азықтармен азықтандырып бағып-куту жағдайы нашарланғанда салмағы азаяды; балапандарының салмағының біраз жыл бойы азайғаны – аналық Құсдың денесіндегі зат алмасуының бұзылғандығының маңызды көрсеткіштері.

Гиповитаминоздар және авитаминоздар жемшөпте және организмде витаминдердің, провитаминдердің болмауынан немесе көбіне олардың тапшылығынан пайда болатын аурулар. Жеке витаминдер арасында тығыз байланыс болады, соның арқасында олар организмге бірлесе отырып биологиялық әрекет етеді. (А, Е және Д витаминдерінің, В тобындағы витаминдердің бірлесе әрекет етуі). Сондықтан белгілі бір витаминнің болмауы не жетіспеуі басқа витаминдердің алмасуын бұзады. Витаминнің белгілі бір түрінің болмауы не жетіспеуі әр витаминге тән аурулар туғызады, содан гиповитаминоз және авитаминоз дамиды.

А гиповитаминозы және авитаминозы. Барлық түлікте кездеседі, бұл ауруға көбіне буаз және сауылатын ірі қаралар, Құс, төл және қолдан урықтандыру ст Организмде А витаминінің жетіспеуі салдарынан жабынды эпителий клеткаларының калыпты құрылысы өзгереді және олардың қорғаныш қызметі бұзылады. Осыдан келіп теміреткі, дерматит пайда болады, жүні өзгереді, тері құрғап, қайығызтанып түседі, көз ауруға шалдығады: жас ағады, жарыққа қарай алмайды, кератит, конъюнктивит, блефарит (ксорофтальмия) ауруларына ұшырайды, көздің мүйіз қабығы жұмсарады және тесіледі (кератоҚұсиция), панофтальмит, әсіресе, жылқы гемералопияға, ұшырайды. Бұлшық еттері діріл қағады, тартылып қалады, кейде параличке ұшырайды (шошқа, қой), Құсдың қозғалыс реті бұзылады. Ересек Құсда А гипо және авитаминозы салдарынан ұрғашы Құс бедеу қалады,эндометритке ұшырайды, еркек Құсдың сперматогенезі бұзылады, спермасы өзгеріске ұшырайды, жыныс безі мен жыныс мүшесі зақымданады,. А гипо және авитаминозы салдарынан осал төл алынады, олар өмірге төзімсіз келеді, өсуі тежеледі, салмақ қосуы баяулайды, Құсдың іші өтеді, түрлі ауруға тез шалдыққыш келеді.

Емі. Құсдың күтімі жақсартылады, қыста ол серуенге шығарылады. Ультра күлгін сәулемен емделеді, сапалы пішен түрлері көк шөп, сәбіз, ерте орылған шөптің сүрлемі беріледі. Тері астына не бұлшық етке 3-5 күн қата-рынан не 2-3 кунде 1 рет А витаминінің концентраты ірі Құсға 100-200 мың өлшемі, саулыққа, мегежінге, бұзауға 60-100 мың өлшем, марқа торайға 20-40 өлшем мөлшерінде жіберіледі. Таза күйінде не жемге қосып балық майы сиырға күніне 1-2 рет 200 мл, мегежінмен саулыққа 10-12 тәулік бойы күніне 1 рет 50-100 мл мөлшерінде беріледі. Сонымен қатар өнген жем белоквитамин пастасын берген жөн. Витаминмен жаппай емдеу үшін рацион-ға суда өсірілген көк шөп қосады.

Аурудан сақтау. А гипо және авитаминозынан сақтау үшін Құсға қажетті мөлшерде каротины бар жем-шөп беру керек. Құсдың әр 100 кг салмағына есептеп тәулік сайын ең кем дегенде — 60-80 мг, мөлшерінде каротин беріледі.

19.Жемнің құрамындағы Д дәруменінің маңызы

Дәрумен — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta – тіршілік және амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен немесе витамин - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әртүрлы табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен не тікелей қоршаған ортадан алады.

Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада)дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандытан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды.

Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет.

Д-гиповитаминозы

Д-гиповитаминозы (рахит, мешел)—Құс денесінде Д витамині жетіспеуі салдарынан кальций мен фосфор алмасуын бұзатын ауру. Онымен әдетте төл ауырады. Ауру ұзаққа созылады.

Табиғи жағдайда күн шұғыласының (ультра-күлгін сәуленің) әсерінен көк шөп құрамындағы эргостерин (Д провитамині) Д2 витаминіне, ал Құс денесіндегі (терісіндегі) дегидрохолестерин (Д провитамині) Д3 витаминіне айналып отырады. Демек, Құс денесіндегі Д витаминінің деңгейі, біріншіден, осы витаминнің жем-шөптегі мөлшеріне, екіншіден, Құсдың қанша уақыт күн көзінде болуына байланысты.

Рахитке ұшыраған бұзаудың ең алдымен сүйектері зақымданады: ішіне минералдық (кальций мен фосфор) тұздар шөкпейді де, олар шеміршек күйінде қалады, майысқақ, сыңғақ болады. Төл өз салмағын өзі көтере алмай, қисаңдайды, оның аяқ сүйектері майысып, бір жағына қарай бұлтиып шығып тұрады. Буаз кезінде құнарсыз азықпен азықтандырылған (рационында Д вита-мині, кальций және фосфор тұздары, микроэлементтер жетіспеген) сиырдан туған бұзау да рахитке шалдығады. Күн түспейтін, дымқыл, тар қорада ұсталған, азығының құрамында Д, А витаминдері, минералдық заттар, мик-роэлементтер жетіспейтін бұзаулар рахитке бейім келеді. Сондай-ақ ас қорыту органдары (ішек, қарын, бауыр т. б.) қабынып, витаминдер мен минералдық тұздарды сіңіре алмаса да, бұзау рахитке ұшырауы мүмкін.

Ауру белгілері. Рахит ұзаққа созылатын ауру болғандықтан оның белгілері бірден аңғарылмай, біртіндеп барып көзге түседі. Ауру төлдің тәбеті қашады, азықтың дәмін сезу қабілеті бұзылады. Ол қораның қабырғасын, еденің, топырақ не болса соны жалай береді, лас су (несеп, нәжіс тамған) ішеді. Осыған орай, оның іші өтеді, кейде іші кебеді, ішек-қарынның қозғалысы (жиырылуы) баяулайды, шырын шығару қабілеті төмендейді. Ауру бүзау бара-бара ақсайды, жүрген кезде талтан-дайды, кейде тізерлеп (алдыңғы аяқтарымен) жорғалайды. Аяқ буындары ісіп кетеді. Алдыңғы аяқтарын (тізеден жоғары жағын) маймитып алшақ басады. Жас төлдің көкірегі қушияды: қабырғалары мен төс сүйегі өспей қалады. Оның іші қампияды (дүмпік қарын), белі майысады. Төске жалғасқан қабырға ұштары томпайып шығып тұрады. Ауру асқынса төлдің жемшөпке тәбеті тартпайды, тынысы тарылады. Ол әлсірейді, арықтайды, өспей қалады. Уақытында емдемесе ауру Құсдың сүйектерінде табиғи қалпына келмейтін күрделі өзгерістер (майысу, қисаю, бұлтиып шығу т. б.) туады. Ол Құс болмайды, құнын жояды.

Емі. Ауру Құсдың азығы мен күтімі (рационға витаминге бай, минералдық заттары мол азық енгізу, жарық, жылы қорада бағу) жақсартылады. Оған қосымша азық ретінде күніне бір мезгіл бор, сүйек ұны (Құс салмағының әр килограмына — 0,5 г), ас тұзы (0,05-0,08 г), кальцийфосфат (0,4 г), глицеринфосфорлы кальций (0,05-0,06 г), сондай-ақ күніне екі мезгіл Д витаминінің майлы концентраты (Құс салмағының әрбір 10 килограмына—200 м) немесе балық майы (25-50 г) беріледі. Қыста күн жылы, ауа тынық болса төлді серуенге шығарып, оның бойын сергітеді. Мүмкін болса, ПРК-2, ПРК-7, ЭУВ-15-30 шамдарын қолданып, Құс денесіне ультра күлгін сәуле түсіреді.

20.Жемнің құрамындағы К дәруменінің маңызы

Дәрумен — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta – тіршілік және амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен немесе витамин - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әртүрлы табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен не тікелей қоршаған ортадан алады.

Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада)дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандытан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды.

Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет.

К дәрумені – ағзаға қажетті құнарлы зат. Ол сүйектерді қатайтады, кальций және басқа да "құрылыс материалдарының" өндірілуіне ықпал етеді. Сондай-ақ К дәрумені – қанның ұю процесін бақылайтын маңызды элемент. Оның екі түрі бар: К1 және К2. Оның біріншісі өсімдік өнімдерінде болса, екіншісі жануар өнімдерінде болады.

Бұл дәруменнің ағзаға қандай пайдасы бар?

- Жүрек ауруларының алдын алады. Кальций сүйектерге қажет болғанмен, қан тамырларына зиян. К2 дәрумені кальцийдің күретамырға жиналып қалуын болдырмайды.

- Тіс саулығын арттырады. Остеокальцин ақуызы – тісті тісжегіден және басқа да зақымдардан қорғайтын басты зат. Ал ол ағзада тек К дәруменімен бірге іске қосылады.

- Сүйектерді қатайтады. Уақыт өте сүйектер өзінің бейорганикалық заттарының бір бөлігін жоғалтып, әлсіз бола түседі. Егер К дәрумені жеткілікті мөлшерде болса, ағза кальцийді белсенді түрде синтездейді. Сондықтан сүйектер қатайып, сыну қаупі азаяды.

Құрамында К дәрумені көп азық-түлік тізімі:

- Қырыққабат;

- Асжапырақ;

- Шалқан;

- Брюссель қырыққабаты;

- Брокколи;

- Қасқыржем (спаржа);

- Салат;

- Асқабақ;

- Балқарағай жаңғағы;

- Қаражидек.

К дәруменіне бай тағамдар құрамында омега-3 немесе омега-6 майлы қышқылдары бар өнімдермен бірге жақсы үйлеседі және дұрыс сіңеді.

21.Жемнің құрамындағы Е дәруменінің маңызы

Дәрумен — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta – тіршілік және амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен немесе витамин - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әртүрлы табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен не тікелей қоршаған ортадан алады.

Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада)дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандытан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды.

Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет.

Е полигиповитаминозы. Бұл ауру құс организмінде Е витаминінің (токоферол) тапшы болуы немесе мүлде болмауы себепті орын алады.

Белгілері. Кұс мең-зен, болады, тәбеті кемиді. Бұлшық еттері осалдайды, аяқтары әлсірейді, ауру кұс еқбектеп қозғалады.

Бұған қоса құс бір орында шыр айналады, басын шалқайтады. Шәует шығаруы кемиді не тоқталады, ұрықтандыру қабілеті кемиді. Эмбрион 3-6 күндері өледі. Жұмыртқадан шыққан жас балапан осал болады және індет ауруларра өте шалдыққыш келеді.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Бұлшық еттері бозғылттанған миы сарғыш түсті, сопақша миы — жұмсарған. Гистологиялық жолмен зерттегенде жыныс бездері мен сперматозоидтардың пішінінің өзгергені байқалады.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сақтандыру және ем жасау мақсатында рационға жем, бидай кебегі, картоп, сәбіз, капуста, көк шөп және беде, жоңышқа, қалақай ұндары, сол сияқты овощ, өнген астық, наубайханалық не Құс азықтық ашытқы қосылады. Құс 1 кг жемге орта есеппен 0,3 мг Е витамииін қажет етеді. Тауық балапанының бұлшық етіне 8-15 мг токоферол жіберіп емдегенде жақсы нәтиже алынған.