С тосамгырс* Агипд мы Пдегсдор w*Mnr««m«у м и р с и І «г м ц І ы п м и ж үрмдгы Шучммй ->t*vkn Гивлод*х«с*о госуда

“Қызым,  саған  ай там ...”  драмасындағы  басты  бейнелердің  бірі  -  
сауыккой Қүмардың шалқып-тасып, қыз-қьфқындарға шығарған “Балтыр” 
атты сықақ өлеңі немесе жанды-жансыз қуьфшақтарға арналған “Жығылып- 
сүрініп,  өліп-өшіп”  атты  екі  актілі  қалжың  комедиясы  ақ  өлең  түрінде, 
поэзиялық  тілге  біткен  деуге  толық  негіз  бар.  Осы  жерде  М.Дүйсенов: 
’’Болмы сы нда  прозаик,  драматург  ж азуш ы лар  драматургиялары нда 
поэзияның қажеттігін жақсы таныды да,  лирикалық сезімдерді шебер бере 
алады”  [19, 25], -  деп дүрыс шешім жасайды.
Қазақ  драматургиясында  М.  Әуезов,  F.  Мүсірепов,  Т.  Ахтанов  т.б. 
проза  жанрынан  бастап  шығармашылықтарын  үштаса,  С.Жүнісов  те  осы 
топтың  соңын  жалғастырушы.  Прозашы-драматург  пен  ақын-драматургтің 
айырмашылығы бары белгілі. Прозашы-драматургтің драма жанрындағы кейбір 
критерилерге  ерте  төселетіні,  диалог-монолог  қүруға,  оқиғасын  тартысты, 
шиеленісті етіп драма жанрына сай келтіруге бір табан жақын болады.
Сәкен  Жүнісовтың  драмалық  шығармаларында  шешендік  өнердің 
өрнектері  орынды  қолданыс  тапқан.  Ғалым  С.Негимов:  ’’Шешендік  өнер 
көркем эдебиеттің көсегесінің көгеруіне қызмет ететіні белгілі. Ағылшьшньщ 
үлы драматургі Шекспир трагедияларындағы антик дэуірдің қайраткерлері 
ежелгі  риториканың  өкілдері  болып  саналады”  [20,  13-141-136],  -   дейді. 
Филолог  ғалым М.Серғалиев:  “Қайталамалардың  қызметі  эр  түрлі  болып 
келеді. Олар-қайталап сүрау, қарсылық білдіру, бір жағдайға көңіл бөлгізу, 
т.б. секілді қызмет атқарады. Ремаркадағы қайталама -  кейіпкердің ішкі жан 
дүниесінің ерекше  бір  хабары түрінде  болып келеді”  [21,5],  -  деген  пікірі 
орынды. Мысалы: С о қ ы р к е м п і p. О, жасаған, мынау тағы зарлады, зарла, 
зарла.  Сен түзде зарла, мен үйде зарлайын.  Аңырайық екеуіміз қосылып”,- 
дегені  мысал  бола  алады.  Теңеудің  де  сирек  түрлері  кездеседі.  Мысалы: 
“Енді, міне, сабынның алқындысындай тозған адаммын”.
Суреткер драматургиясының көркемдік салмағын терендетіп түратын 
басты  қасиеттерінің  бірі  -   тілінің  поэзиялық  қасиетінде.  Кейіпкерлерінің 
психологиялық хал-күйіне сәтті үйлесім тауып, қүлпьфтып, өлең өлкесінде 
жүздіртеді.  Мысалы:  Қ ү м а р.  //Ақ боранда// қой орнында,// садақ мойын 
ақ  Аққуым,//  салып  жүрсе  эн  гәккуін,//  түсер  едім,//  кетер  едім  //жалғыз 
соның  соңында.  //Сонда  Аққу  үлбіреген  ақ  төсімен  аймалап,//  қанатымен 
желбіреген қүшақтап,// асылар ма ед темір тоске,// мойныма//. Ақ боранда// 
талмай,  шіркін//,  шүберекке  түйіп  жанды//,  о  дариға//,  аққуымның  түсер 
едім соңы на//!  Өліп кетсем//, мүрдем кетсем//,  арманым жоқ ақ қүсымның 
жолы нда//!  [“Қызым, саған айтам...”], -  деп шалқып, тасиды.
Суреткер  тілінің  ш еберлігін  айтқанда  драмалық  жэне  прозалық 
шығармаларының тілін  ажыратып  айтудың  қажеті жоқ екені  ақиқат.  Тіл -  
драмалық шығарманың басты қасиетін танытантын қүрал.
178
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Әуезов, М. Уақыт жэне әдебиет. -  А..  1962.
2 Қабдолов, 3.  Сөз өнері. -  А.,  1992.
3  Н үргалиев, Р. Айдын. -  А.,  1985.
4 Мәшһүр-Жүсіпов, Қ. П. Қазақ лирикасындағы стиль жэне бейнелілік. 
- П .,  1999.
5 Лессинг, Г. Г амбургская драматургия. -M-J1.-1936; Г орбунова Е. Идеи. 
Конфликты. Характеры.  -  Москва,  1960; Громова М.  Русская драматургия 
XX века. -  М., 2006.
6 Б ял и к, Б. М. Горький -  драматург. -  М.,  1977.
7 Н ургалиев, Р. Күретамыр. -  А.,  1973.
8 С ерғалиев, М. Көркем эдебиет тілі. -  А.,  1995.
9 Дүйсенов, М. Қазақ драматургиясынын жанр, стиль мәселесі. -  А., 1977.
10 Кәрімов, X. Қанатты тіл. -  А.,  1994.
11  Н ү р м ү қ а н о в ,  X.  М .Ә уезов  драм алы қ  ш ы гарм алары нд агы  
экспрессивті-эмоциональді лексика.  Канд.дисс.  А.,  1969.
12 Б ял и к, Б. М. Горький -  драматург. -  М.,  1958.
13  М айтанов, Б. Қазақ романының поэтикасы. -  А.,  1995.
14 Рүстембекова, Р. Қазақ комедиясы. -  А.,  1978.
15 Ж акы пов, Е. Дастаннан драмага. -А .,  1979.
16 И смакова, А. Қазақ романының психологизмі. -  А., 2004.
17 Негимов, С. Өлең өрімі.  -  А.,  1980.
18 Тәжібаев, Ә. Қазақ драматургиясьшың тууы, қалыптасуы. -  А.,  1971.
19 Дүйсенов,М, Қазақдраматургиясьшьщжанр, стиль мэселесі. -  А„ 1977.
20 Негимов, С. Шешендік онер. -А „  1997.
21  С ерғалиев, М. Көркем эдебиет тілі. -  А„  1995.
*Ш.  Уэлиханов атындагы 
Кокшетау мемлекеттік университеті, Кокшетау қ.;
**С.  Торайгьфов атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 22.08.13  редакцияга түсті.
А.  К.  Шапауов*  Н.  К. Жусупов**
Художественное мастерство в драматургии
*Кокшетауский государственный университет 
имени Ш.  Уалиханова, г.  Кокшетау; 
**Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгьфова, г. Павлодар. 
Материал поступил в редакцию 22.08.13.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
179

А.  К.  Shapauov*,  N.  К.  Zhusupov**
Artistic skills in drama
*Kokshetau State University named 
after ShUalikhanov. Kokshetau; 
**Pavlodar State University named 
after S.Toraigyrov, Pavlodar. 
Material received on 22.08.13.
В  ст ат ье  исследует ся  худож ест венн ое  м а ст ерст во  в 
драматургии.
The article investigates the artistic skills in drama.
180
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Ә О Ж 8 2 2 .  1 51.212.2 
5 .  Ә. 
Ысқақ
Ш.  ҚШ А РО В А  ӘҢГІМЕСІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ 
ТАБИҒАТЫ («КЕЛІН БОП ТҮСКЕН ЖЫЛЫ» 
ӘҢГІМЕСІ БОЙЫНША)
MaKfmada ШәрбануҚумарованың әңгімесі талданып, жазушының 
жаңа көркемдік ізденістері туралы соз болады.
Әрбір  көркем  эңгіме  тақырыбы  белгілі  бір  кезеңнің,  эрі  белгілі  бір 
оқиғаның  желісіне  негізделетіні  белгілі.  Жазушының  көркем  әңгімесі 
кейіпкер әлеміне үңілтсе,  оның тағдыры арқылы  замандастарымыз  өз жан 
дүниесіне  үңіле  түсетіні  түсінікті.  Әңгіме  кейіпкерлерінің  мінез-қүлқы, 
олардың  жан  тебіренісі,  көңіл-күйі,  қуаныш-қайғысы  шығарманы  қолына 
алып отырған оқьфман көңіл-күйіне дөп келген жағдайда ерекше әсерленеді, 
«шығарманы беріле оқуға» ынталандьфады.
Ғалым Б. Майтанов «Қазақ романы жэне психологиялық талдау» атты 
еңбегінде былай дейді:  «Көркем өнер, эрине,- ой мен көңілдің ажырамас 
одағы. Әрбір туынды онда бейнеленетін өмір суреттерінің толымдылығы 
жэне  шынайылығымен бағалануға тиіс.  Көркемдік -  шынайылық  болса, 
оны  үғындыратын  эрі  үғатын  адамдар  жалпы  үрдістерден  өзге  жеке 
сезімдік  әуендерді  тыңдауға  бейім.  Сондықтан,  көркем  шығармадағы 
өмір  шындығының  ең  жоғары  деңгейі  психология  заңдылықтарымен 
сабақтас»  [1;  3].

Сондықтан Шэрбану Комарова әңгімесінен психологизм табиғатын аша 
отырып, кейіпкер әлемінде болатын күйініш-сүйініш, пейзажға тоқталдық. 
Сонымен  қатар:  «Психологиялық  талдау  шығарманың  композициялық 
қүрылысы  мен  бейнелеу  қүралдарын  жүйелеудегі,  суреткердің  даралық 
шеберлігін,  стильдік  ерекшелігін  айқындайтын  бірден-бір  көркемдік 
өлшем.  Сол себепті де көркем прозадағы психологизмнің арнайы бейнелеу 
қүралдарын  жеке-дара  бөліп  алып,  олардың  кейіпкер  психологиясын 
талдаудағы  көркемдік  қызметін  айқындау  бүгінгі  үлттық  әдебиеттану 
ғылымындағы  күрделі  тақы ры п»,-деп  [2;  4]  айтылатын  пікір  талдау 
жүмысымызда басшылықта болды. Талдау объектіміздегі Ш. Қүмарованың 
«Келін  боп  түскен  жылы»  әңгімесіндегі  психологизм  табиғаты  жазушы 
тәсілінде  кейіпкерлер  психологиясы  көмегімен  орындалған.  Нақтырақ 
айтсақ,  көңіл-күй  (ішкі  монолог,  қуану,  қайгыру)  табигат  қүбылыстарына 
астастьфыла берілген. Әңгімедегі негізгі оқига согыс кезеңіндегі қысылтаяң 
уақытта майданга эскер алу түсынан өрбиді. Әңгіме сізге ауыртпалыкты жеңіп 
шыққан қажьфлы адамдар туралы сөз етеді.  Согыс кезеңі қарттарга да, жас 
адамдарга да оңай болмады. Жазушы согыс тудьфган психология озгешерек 
болатынын түсіндіруге үмтылган. Бүл -  қайгы мен болашақтан үміт күткен, 
ягни қайгыны жақсыльщқа жеңдіре білген кейіпкерлердің толганысы туралы 
баяндау. Екі сезімнің қатар үштасуы арқылы адам болмысының қалтарысына 
бойлатады.  Әңгіме  басталымы:  «Қаншайым  келін  боп  түскен  жылдың 
жазында согыс басталды. Майданга алгаш аттангандардың қатарында оның 
жас қосылган күйеуі Бэдігүл да кете барды. Бәрі -  көрген түстей. А Стал асы 
үш-төрт айдыц іиіінде бүл екеуі бір шаңырац астътдагы ерлі-зайыптыдай 
болып  үйретсе  де,үйлесе  де  алмагал»,- деп  [3;  373]  кейіпкердің  болашақ 
ісінен хабардар ете берілген. Әңгіме басталымының өзінде-ақ Қаншайымның 
Бэдігүлга суық тарта бастауын аңгартатын «жетім  ...  қаршадай қызды бой 
жеткесін ...  қүтты орнына қондыру парыз» деп келетін штрих суық көңілді 
келіншек  психологиясының  түп-төркінін  аңдатады.  Қараңыз:  «...Қанша 
өзіне  тартса  да,  ол  мысықша  тырмысып  отырган  орнына  жабыса  түседі. 
...  Үркек  танадай,  мойыл  көздерін  төңкере  қарап,  мүңайган,  жабырқаңқы 
пішінмен жалыгандай: тиіспеші, эурелемеші дегендей. Өз көңілінің тілеуіне 
жауап  ала  алмай,  әлгіндегі  лап  өткен  жалът  тез  суып  ызаланып  кетіп, 
қара агаштай қатты денені итере тастап дастарқаннан аттап түрып кетеді» 
[3;  374].  Қаншайымның  бүл  көңіл-күйіндегі  кірбің  бүдан  ары  күшейгені 
сонша,  бір-біріне  деген  емірену  сезімінің  орнын  сенімсізді  пен  күдік 
жайлайды.  Кейіпкер  келіншектің көңіліндегі ойларга,  сүрақтарга жауапты 
бүрынгы «тілсіз досынан» жауап тапқызу тәсілі де оның жалгыздыгын паш 
етеді:«... Қыз күнінен-ақ, о сы қүщықтың басына таң сәріден ке ліп, көңіліндегі 
көлкіген арманын агытып, сьфын шертіп кететін. Сонда іші босап, бір түрлі 
сергіп  қалушы  еді.  Қайгьфса  да,  қуанса  да  қүдық  басына  жүгіріп  келіп
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
181

көз  жасын  төгіп-төгіп  алатын»[3;  374].  Психологиялық  күй  табиғат  пен 
Қаншайымның ішкі сезіміне үйлескен.
Қүдық  бүрын  сырласы  болса,  жазушы  енді  сол  жерді  күйеуінің 
сезіктенуіне  себепші деталь  ете  бастағанын байқай бастайсыз.  Қаншайым 
әдеті бойынша барып мүңын сейілтетін «сьфласынан» Бәдігүлмен арасын: 
«Ел  түрмай  мүны  не  айдайды?  Біреумен  кездесіп  жүретін  бэлесі  бар 
дагы»,- деп  [3;374]  ажьфаттьфа түседі.  Теорияда мүны:  «Пейзаж сюжетке 
байланыссыз, бөлек нәрсе емес, эңгіме кейіпкерлердің көңіл күйінен кезіккен 
жағдайдан туады»  [4;63] -  деп түжырымдайды.
Қаншайымның  аңсаған  арманы да  осы  бір  қүщық  басынан  басталады. 
«Сыңғьф  етіп шынжьфлы шелек күлык түбіне түсе  берген.  Қаншайым белі 
шыбыктай иіліп су толы ше лекгі мықшиып тарта берем дегенде, толқыған судың 
бетінен біреу күлімдей қарап жымың еткендей болды» [3; 3 77]. Қаншайымның 
сүреңсіз жүптық  өміріне  сол оқиғадан кейін  өзгеріс  лебінің  самалы соғады: 
«Бірақ,  төрінде  отырған  кер  маңдай,  қараторы  көркем  жігіттің  жалындай 
лапылдаған эрбір  сөзі жас  әйелдің жадау  көңілін жадыратып,  жүрктің нэзік 
пернесін  тербеп,  сорғалаған  сүлу  бал  сөздерін  ести  берсем,  тындай  берсем 
дегізгендей.  Сондьщтан  үнсіз,  іштей  тебіренулі»  [3;  380].  Тылсым  сырлар 
ашыла түскенде, кейіпкер элеміндегі өзгерістерді оқьфман жүрегіне шынайы 
етіп жеткізуде психологизмнің алар орны ерекше болған деп білеміз.
«Бүрын кейіпкер іргелі қоғамдық-әлеуметгік оқиғаларға араласу арқылы 
ірі  түлгаланса,  назардағы  шығармаларда  жаны  нэзік  лирикалық  кейіпкер 
өмірдің  елеусіз  майда  қүбылыстарының  өзін  қалт  жібермей  қадагалайды, 
тіршіліктің мөлтек көрінісінен ірі, салмақты ойпар түйеді. Кейіпкер жанына 
үңілу, кейіпкер сырын ашу аталмыш авторларда эр түрлі» [6; 55]. Дәлеліміз: 
«Сол түні айдың жарығы-ай»!  Аспан көкпеңбек, қалың жүлдыз көк барқыт 
шапанға  қадалған  ақық  түймелерше  жылтырайды.  Сүлудың  қабағындай 
сүп  -сүйкімді,  қиықша  ай  дағы  сол  түні  әлденеге  таңырқап  бір  орнында 
тамсанып түрып қалғандай» [3; 384]. Жазушы табиғаттағы ерекше көріністі 
бейнелеу тәсілімен Қаншайым  өмірінің жаңалығын кіріктіре  беріп,  айдың 
сол  күнгі  жап-жарық  болып  жылтырауын  Қаншайым  сезімінің  ерекше 
күйге  бөленгендігіне  балайды.  «У  личности  есть  свой  психологические 
роли,  каторые  искони умели улавливать  и житейское  познание человека  и 
художественная литература. Эти психологические роли могут разрастаться и 
обобщаеться до выражения эпохольного сознания-исторического характера 
человека той или иной эпохи и среды»  [5; 47].
Аталган  әңгімеде  кейіпкер  сезімі  эр  қырынан  ашыла  түскен.  Әйел 
жазушылардың өзіндік шынайы ішкі психологиясы эңгіме мэтінінде өзіндік 
көрініс береді:« - Не айтсам екен... Айтарым көп сияқты сді-ау! Жас әйел үнсіз 
жылай береді.  Әйел затының ең мықты да,  ең осал да жері осы дагы. Үнсіз 
жылау. Онда қимастық та, сыйластық та, жалыныш та, өкініш те бар» [3; 384].
182
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Іштегі сырын шығара алмаған, жанына медет тілеген эйел затьшың қасиетіне 
тэндігі байқалады.  Түс көру жэне оны жору-жоралғылары әңгіменің оқиға 
желісінде сэтімен түскен: «...Түу, судыңтәттісін-ай! Қаншайым ішіпжатыр, 
іпгіп жатьф. Жүтқан сайын рақаттанып қүмарта түседі. Әбден шөлдеп қапты. 
Бір шелек суды басына көтере шымьфқана сіміріп жатқанда...  Біреу қолын 
қағып қалды. Шелек үшып түсті. Омырауынан қүйылған су жерге жайылды. 
«Әй, оңбаған!» деп кіжіне басын көтеріп алды. Басын көтеріп алса түсі екен» 
[3;  385].  Бүл да адам сезімінің ішкі дүниесінде  болатын сан қырлы ойдың 
астасуы арқылы берілген психологизм көрінісі.  Ойымыздың дэлелділігіне 
Г.  Пірәлиева  пікіріне  жүгіне  түсіндіреміз:  «Көркем  шығармада  эдеби  түс 
көру  кейіпкердің  іс-эрекетін  психологиялық  түрғьщан  нанымды  эрі  дэл 
бейнелеу үпгін жэне эр кезеңнің өзіндік дүние танымьша орай фантастикалық, 
мистикалық, лирикалық, комедиялық немесе гротестік эффекті, акцент беру 
үшін қолданылады»  [2; 24]. Жазушы кейіпкерінің қуаныш сезімі де табиғат 
қүстарының көңіл-күйіне алмастырылады: «Түндегі ақық моншақ -жүлдыздар 
көрінбейді. Шьф-шьф етіп түрлі әуенге басқан қүстар жарық дүниенің жаңа 
бір  таңы  атып  келе  жатқанын  қуана  жырлап  түрғандай.  Қаншайымның 
да  көкірегін  қуаныш  кернеді.  «Бақыттымын,  арманым  жоқ»  дегендей  сол 
қуаныш сазы»  [3;  3 85]. 
Әрқашан табиғаттың адам сезіміне қатарлас болуы 
жазушы әңгімесінің қазақ әңгімелерінің жалғас стилін танытқандай. «Өзара 
табиғаты жақын деп отырған туындылардың айырым-ерекшеліктері мол. Әр 
автордың өмір қүбылыстарын байқау, көру дүниесі эр басқа» -  деген [6; 65] 
пікірі негізінде жазушы Ш.  Қүмарованың көркем ойын таныдық.  Қараңыз: 
«Су бетінде қос бейне сәл қалықтап түрды да, дір етіп түтасып барып жоқ 
болды. Екеуі де басын көтеріп алып бір-біріне қүшақгарын жая үмтылысты»,- 
деп бейнеленген ғашықтық сезім шынайылығы өмірдің өзінен алынғандай. 
Шын ғашықтың қоштасуы да нанымды:« -  Қош! -  деп үмтылған Қаншайым 
талықсып,  Дүйсекенің кеудесіне сылқ ете түсті»  [3;  386].
Әңгімедегі  екінші  бір  ғашық  кейіпкерлер  -   Есентай  мен  Жабы.  Бүл 
екеуінің  тағдьфы  да  сол  кезеңдегі  зобалаң  оқиғаға  байланысты  аралары 
ажыраған.  Есентайдың  бақытты  кездегі  көңіл-күйін  жазушы  табиғатпен 
астастьфа  береді:  «Жан-жағын  неше  алуан  қыздар  қаумалап  жүрсе  дағы, 
түнде  сейілге  шыққанда  соның бірін місе  түтпай,  сонау  аспан  көгінен  бір 
жап-жарық  көгілдір  жүлдызды  көз  нысанасына  алып,  соған  қадалып  эн 
шьфқайды. «Менің Жамбым -  анау көк жүлдыз, қарандаршы, айналасындағы 
жүлдыздардан жеке түр. Басқа жүлдыздардың түсі ақшыл, сарғыш, ал менің 
Жамбым -  көгілдір. Өйткені, ең жарық жүлдыз ғана көгілдір сәуле шашады»,- 
деп шырқайтын» [3; 3 76]. Автор өз суреттеуінде жүлдызды бейнелеу арқылы 
Есентай бейнесінен өзіндік ішкі сезім, талғам, жүрек қалауымен бір адамды 
үнату  психологиясының  тағы  бір  қырын  аша  түскен.  Дәйектей  түсейік: 
«Шығармада тағы бір көңіл аударатын жайт: жазушының табиғат көрінісін
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
183

жэй әншейін сырттан кы зыктау үшін алмай, кейіпкердің коңіл-күй, сезімімен 
астарластырып беруге тьфысуын байқауға болады»  [7;  50].
Қорытындылай  келе,  Шэрбану  Қүмарова  әңгімесіндегі  психологизм 
табиғаты негізінен іппсі монолог, пейзаж, түс кору, кейіпкердің іппсі тебіренісі 
деп атауға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Майтанов, Б. Қазақ романы жэне психологиялық талдау. -  Алматы : 
Санат,  1996. -  336 б.
2  Пірэлиева,  Г.  Қазіргі  қазақ  прозасындагы  психологизм  мәселелері. 
Ф.г.к.  авторефераты. -  Алматы, 2004.
3  Қүмароиа, Ш. Қазбауыр бүлттар. -  Алматы  :  Жазушы,  1980, 416 б.
4 Наурызбаев, Б.  Қазақ прозасындагы Б. Майлин дәстүрі.  -  Алматы  : 
Қазақ ССР- інің «Ғылым» баспасы,  1979.  180 б.
5Гиюбург,Л.Олитераіурномгерое.-М.: Советский писатель, 1979.-222 стр.
6 Ергөбеков, Қ. Баянгүмыр. -  Алматы :  Жазушы,  1991. -  232 б.
7  Шалабаев,  Б.  Көркем  проза  тілі.  -   Алматы  :  Білім,  1994.  -   128  б.
С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекеттік университеті, 
Павлодар қ. Материал 02.05.13  редакцияга түсті.
Б. А. IIскак
Природа  психологизма  в  рассказе  писателя  Ш.  Кумаровой  (на 
примере рассказа «Келін боп түскен жылы»)
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгьфова, г. Павлодар. 
Материал поступил в редакцию 02.05.13.
В. A.  Yskak
The nature of psychology in the  story of the writer Sh.  Kumarova (on 
the example of the story «Kelin bop tusken zhyly»)
Pavlodar State University named after S. Toraigyrov, Pavlodar.
Material received on 02.05.13.
В статье речь идет о рассказе писателя Шарбану Кумаровой, в 
котором анализирован новые грани художественной искании.
The article deals with the story o f  the writer Sh. Kumarova, analyzed 
the new facets o f the art walk.
184
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

УДК 811.161.  Г42
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
185
С.  С. Джансеитова 
НАИМЕНОВАНИЯ ИСПОЛНИТЕЛЕЙ КАЗАХСКОЙ 
МУЗЫКИ
Чтобы  стать  дост упны м  для  восприят ия,  музыкальное 
произведение  долж но  звучать,  «ож ить»,  воссоздават ься  при 
исполнении. Исполнение является творческим, сложным и многоликим 
процессом,  где  исполнит ель  —  важ нейш ее  звено  в  слож ном 
информационно-художественном  процессе.  Его  задачи:  понять  и 
принять авторскою информацию,  трансформировать,  пропустить 
через  себя,  передать  слушателю. Для обозначения «специалистов» 
в  исполнительской  области  музыкального  творчества  суцествлет 
развернут ая  система  терминов,  сформировавш аяся  в  связи  с 
возрастной  стратификацией  казахского  кочевого  общества:  әңші, 
олеңші,  күйші,  аңын,  сад  сері, жырау, жыршы,  термеші,  баңсы.
Давно нет Курмангазы,  Даулеткерея, Баха, Моцарта, Бетховена, но их 
произведения  живут  в  веках,  причем  живут  более  интенсивной  и  полной 
жизнью,  чем  в  своей  современности.  Разумеется,  никакое  творчество 
невозможно,  если у  исполнителя нет соответствующей  информации,  если 
он  не  подготовлен  своим  предшествующим  развитием,  воспитанием. 
Исполнитель принадлежит своему  времени,  он живет, творит «сегодня»,  в 
нем заложены: жизненный опыт поколений, наследие, данное ему историей 
исполнительского  искусства,  накопленные  знания  и  навыки,  перешедшие 
к нему по традиции. Традиции, став для исполнителя надежной опорой, не 
исключают творческой смелости,  новаторства,  индивидуального  подхода, 
так как музыкальное  произведение  отличается от произведений живописи 
и скульптуры, тем, что оно подлежит истолкованию исполнителем, требует 
интерпретатора, посредника между автором и слушателем.
Исполнительское понимание ведет к «переосмыслению» произведения, 
к  рождению  новой  традиции.  Существует  две  категории  исполнителей: 
первые  обладают  общехудожественным  стремлением  и  знанием,  для 
них  характерен  широкий  охват  и  глубокое  постижение  образа,  у  вторых 
преобладают  профессионально-технические  качества,  для  них  важную 
роль  играет техника  исполнения.  В  основе  тех  и  других  лежит  опыт,  без 
которого мир музыкальных образов, с которыми имеют дело исполнители, 
не  приобретут живую  плоть.  Исполнитель  оживляет,  обновляет,  передает 
частицу  своей  энергии  исполняемому  произведению.  Ничто  не  возникает

без связи с предшествующим и ничто не может не служить для подготовки 
будущего и это верно как по отношению к творчеству отдельного художника, 
так и по отношению к смене поколений.  Традиционный музыкант, будучи 
не только исполнителем, но и творцом-исполнителем, демиургом культуры, 
становится в социальной структуре традиционного степного общества одним 
из главных источников знания, излучающим большое информационное поле, 
связанное как со всей Вселенной, так и с историей, культурой и традициями 
своего народа. Становясь основным хранителем исторической и социальной 
памяти своего народа, музыкальные произведения отражают события жизни, 
историю этноса.
Творческие  особенности  профессионалов-исполнителей  связаны 
со  статусом,  занимаемым  в  обществе,  с  возрастными  особенностями, 
своеобразным  поведением.  В  поведении  салов  и  сере  воплощ авших 
дух  молодости,  чувствуется  раскованность,  свобода,  эмоциональность. 
Т ворчество  акы нов  рассуд и тельн о,  наполнено  и нтеллектуальн ы м  
содержанием.  Творчество  жырау  философски  размеренно,  сдержанно, 
являясь  великолепными  импровизаторами,  они  никогда  не  участвовали  в 
родовых айтысах, их творчество, как результат многостороннего жизненного 
опыта, ведет к вершинам духовности  [1, с.21].
Искусство  профессиональных  деятелей  кочевой  культуры  имеет 
ярко  выраженный  стиль:  у  салов  и  сере  -   лирический,  магическая  сфера 
деятельности  которых  влияла  на  личную  и  семейную  карму.  У  акынов
-   драматический,  их  деятельность  посвящена  семейно-родственным 
связям  (свадебный  и  похоронный  обряд),  регулирование  социальных 
взаимоотношений  внутри  этноса.  Жырау  -   эпический,  воздействие  на 
коллективно-родовую  карму,  упорядочение  социальных  связей  через 
астральный  мир,  их  деятельность  -   глобальная  политика,  военная  магия, 
предсказание  исхода  военных  сражений,  будущего  народа,  воздействие 
на  национально-государственную  карму,  связь  с  аруахами,  с  ментальным 
миром  [1, с.22].
Коренные отличия представителей института исполнителей сложились 
изначально  на  генетически  разных  основах:  баксы  -   непосредственно  на 
основе эволюции ритуальных посредников, жырау -  на основе трансформации 
провидцев -  кору мчи и прорицателей-коригчи:  «Если типы шамана-баксы 
и  акына  возникли  на  основе  идеологии  первобытного  общества,  то  тип 
жырау, подобно салам и сери, появился на основе вторичной мифологизации, 
характерной для эпохи крушения первобытного общества и его идеологии» 
[2,  с. 171].  Итак,  в  первобытном  обществе  сложились  типы  магических 
деятелей, обслуживающих различные потребности, к ним относятся баксы; в 
период классообразования -  прототип сала; в эпоху развития родов и племен, 
сформировался  тип  акына;  в  период  сложения  ханства,  формирования

жүктеу/скачать 3,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: