С тосамгырс* Агипд мы Пдегсдор w*Mnr««m«у м и р с и І «г м ц І ы п м и ж үрмдгы Шучммй ->t*vkn Гивлод*х«с*о госуда

галы м дарды ң,  атап  айтқанда:  М .Ә уезов,  С .О рдалиев,  Ә .Тәж ібаев,
Н .Ғ аб ду лл и н ,  Р .Н ү р гали ев   ж эне  театр,  д р ам ату р ги я  сы нш ы лары  
Қ.Қуандықов, К.Уәлиев, Ә.Сығаев еңбектерінде сөз болды.
М.Дүйсенов:  ‘’Драматургия шеберлері кейіпкерлердің эрбір  сөзіне  ой 
салмағын  салған,  оның  астарлы  мағынасына,  түспалдай  айтып,  нысанаға 
дөп  тигізетін  өткірлігіне  айрықша  мэн  беріп  отырған.  Мүны  М.Әуезов, 
Ғ.М үсірепов,  олардың  өкшесін  басып  келе  жатқан  орта,  іні  буындар 
Т.Ахтанов,  С.Жүнісов,  О.Бөкеев  т.б.  пьесаларының  тілінен  айқын  көруге 
болады” немесе ” драмальщ пшғармалардағы эр кейіпкерлердің өзіне лайьщты 
тілі болады. Мүны кейде характер тілі деп те атайды”  [9,148], -  дейді.
Х.Кэрімов:  ” Драмалық шығармалардағы бірден-бір басым сөз кестесі -  
кейіпкерлер сөзі де, ара-түра (бір шығармада аздау, екіншісінде көбірек) автор 
сөзі (ремарка) де  қолданылады.  Бірақ ол -  екінші дәрежедегі тэуелді тэсіл 
(пьесадағы ремарка арқылы ешкім ешқашан образ жасап, кейіпкерлердің ішкі 
жан дүниесін ашпаса керек).  Кез-келген шығармадағы кез-келген кейіпкер 
тіліне қойылатын басты талап -  кейіпкер сөзінің мазмүны мен түрі жагынан 
кейіпкердің мінезіне, психологиясына лайық мэдени дэрежесіне сыйымды, 
өмір тәжірибесіне,  өскен ортасына, кэсібіне, оқига болып жатқан жагдайга 
т.б.  сайма-сай  етіп  беріледі,  ...  кейіпкердің  сөзінен  оның  мінезін  тануга 
мүмкіндік туады”  [10,11-14],-д ей д і.
Белгілі  қаламгер  Сәкен  Жүнісов  драмалық  шыгармалары  тілінің 
бейнелілігі,  көркемдік,  стильдік  ерекшелігі  турасында  айтылган  пікірлер 
аз.  Мысалы:  “Ажар  мен  ажал”  драмасындагы  орталық  қаһарман  “А ж а  р 
д ы ң (Атанга).  Бүдан табаны жалпақ он алты жыл бүрын айдалада қалган 
кемтар  жетімдерді  басынып,  қоргансыз  қызды  масқаралап  кеткендерің 
естеріңде болар. Мен жала жауып, сендей еркекті даулап алуга келгем жоқ. 
Үятсыз,  арсыз  еркектің  қүлы  -  қара  бақыр.  Ал мен,  сенің  қасыңа  отыруга 
да  жиренемін.  Әттең,  сол  күні  өлу  қолымнан  келмеді.  Жазықсыз  сәбидің 
көрешегі бар шыгар. Енді тірі жетімді шырылдатып, көкпарга салган лақтай 
созбайлауларың гана қалды ма.  Жетті қолжаулық қылуларың”  [“Ажар мен 
ажал”] ,-   деген  мына  ашынган  тілінен  Ажардың  қандай  кейіпкер  екенін 
болжауга  болады.  Немесе  “Қызым,  саган  ай там ...”  пьесасындагы  Р а з  
ия.  Мен  сендерді  еш  жазгыра  алмаймын,  жазықты  өзім.  Ойнақтап  жүріп 
от  бастым.  Міне,  мен  сот  алдында,  бар  жүртшылық  алдында  сен  кінэлі 
атанбасын депбэрін ақтардым.  Кеш мені.”  [“Қызым, саган айтам...”].
Автордың драмалық шығармаларында кейіпкерлерінің үлггық колоритін 
сақтау үпгін ой-өресі, білім-дәрежесі, үлтьша қарап (орыс, татар т.б) немесе эр 
кейіпкерлерінің ерекшелік белгісін айқындау үпгін тіліне, дініне, табигатына 
толық ене  отьфып,  туындыларының көркемдігін,  бейнелілігін арттьфады. 
Драматург  эр  туындысын  бейнелі,  айшықты,  оралымды,  соны  көркемдік 
өрнектермен қүлпьфтып отьфады.
170
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Мысалы: ’ ’Қысылғаннан қыз болдық” атты музыкалық-комедиясындағы 
үлты татар  С  э  н  и я  н  ы  өз тілінде  татаршалатып.  Ғадетләнбәсін дисәгіз, 
балалар бахшасьш нигэ ашмисыздар. Бахша ашылми деп, пэрзэнт кутәрмәйміз 
ба? Иари онда... ” , “Ажар мен ажал” драмасындағы патша офицерінің. Я уж  
несколько раз слышу из твоих уст о какой-то справедливости. Давай навсегда 
покончим разговор об этой ненужной вещи.  Кстати, она не нужна для этой 
степи,  для  степных табунов,  бичь -  вот тебе  справедливости!  Понял?!”,  -  
дегендері үлттық бояуда табиги болып шыгады.
Сонымен  қатар  жанды-жансыз  қуыршақтарға  арналган  “Жыгылып- 
сүрініп,  өліп-өшіп” атты қалжың комедияда қала баласы, орыс тілді болып 
кеткен  Моликтің  аузына  бірыңғай  қазақ  сөздерін  бүрмалатып,  акцентпен 
беріп отырады. Мысалы:
М о л и к.  “Өзім таныңқырамайды, көзім таныңқырайды”,
“Сіз мен сүйеді айтыңыз”
Мүздай болса да,
Махаббат костеріне күйеді айтыңыз”,
- дегізіп, қазақ жастарының басында үлттық намыстың жоқтығын, болашақта 
шүбар  тілділер  жаппай  өріс  алып  кетуі  мүмкін-ау  деп  ишарамен  береді. 
Жалпы,  кейіпкерлерінің  аузына  бірыңғай  орысша  акцентпен  бергізе 
берушілік песаның көркемдік қүнын жоятыны ақиқат.
Пьеса авторы орыс тіліндегі сөздерді қазақшалатып айтқызғанда көбіне 
комедиялық шығармаларының тілінде қолданады. Себебі, ондай создер (татар, 
орыс  т.б.)  комедияда күлкі тудыратын элементтерге көмекші қызмет етеді. 
Мысалы: “милитса”, “слышаис”, “нашандігің”, “бүғалтыр”, “описер” т.б.
Қазақ  драматургтері  пьесадағы  кейіпкерлерінің  есімін  бүрып,  басқа 
тілде алулары - негізінен комедиялық шығармаларға тэн процесс. Мысалы, 
Т.Ахтановтың  “Күшік  күйеу”  атты  комедиясындағы  Ботка,  Тюренчик, 
Кубиктер жэне Д.Исабековтьщ “Әпке” драмасында кейіпкерлерінің есімдерін 
қысқартып алу  кездеседі.  Мысалы:  Кэмила -Кама,  Омар -  Ом,  Темірбек -  
Тим, Назила -Н аз т.б.  соның айғағы.
С.Жүнісов пьесаларында кейіпкерлерінің есімдерін орыс тіліне икемдеп, 
қысқартып айтқызуы сирек.  Атап айтсақ:  Молик,  Едик,  Ашот, Лис.  Автор 
пьесаларының  тілдік  материалдарымен  танысу  барысында,  автордың 
өзіндік  ерекшелік  белгісін  көрсететін  сөздерді  жиі  үшьфаттық.  Мысалы: 
“жапандағы  жалғыз  үй”,  ”жапан  түз”,  ’’жапанда  зар  қақсап”  т.б.  осындай 
сөздер  драматургтің  шығармаларынан  көрініс  беріп,  стильдік,  көркемдік 
жағынан пьесалардың шоқтығын көтеріп түр. Мысалы. “Жапандағы жалғыз 
үйде жалғызсырап, дәрменсіз шошайып қалғаннан өткен мазақ жоқ”  [“Қос 
анар”], “Жиьфма жылдан астам жапан түзде жалғыздық тау қыметін тарттым” 
[“Қос  анар”]  ,  “Жапан  түзде,  жалғыз  үйде  түрып  еді  ғаріп  кемпір,  жетім 
қыз”  [“Ажар мен ажал”], ” .. .тірідей торга қамап қойган жетім торгайша күн
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
171

үзақ үйде жападан-жалғыз отыратынмын” [“Қызым, саған айтам...”], ”Алла 
тағала жапанда зар қақсатып жалғыз қалдырды” [“Ажар мен ажал”], “ ... айбат 
шегіп,  ырылдап,  айдалада жападан жалғыз үлып өтпесе...”  [“Кемеңгерлер 
мен көлеңкелер”], т.б. бірнеше мысалдардыкелтіруге болады. Драматургтің 
сөйлем қүрау шеберлігі де ерекше сипатта, яғни сөздің нэрлі реңімен беріп 
отырады. Мысалы: “ Д ү й с ен. Бүгінде қорасы толған мал, тасы өрге домалап, 
мүрнынан  қүрты  түсіп  түрған  элгі,  и-и,  Әукен  ғой  қолайлысы”  [“Ажар 
мен ажал”],- десе,  Соқьф  кемпір  аузымен  сөздің аянышты,  эмоциональді- 
экспрессивті реңімен беріп отьфатын кездері де бар.
С о қ ы р к е м п і р .   Балам артында қалғанда, Ажарымның көз жасын 
нэр  етуге  қалыппын  ба.  Үлбіреген жібегімді түқыл  өгізге  қалайша бөстек 
етермін”  [“Ажар мен ажал”].
Драмалық шығармалар тілінің эмоциональді-экспрессивті лексикасын 
арнайы  зерттеуші Х.Нүрмүқанов:  ’’...драмалық шығармаларда сөздер,  сөз 
тіркесі мен сөйлемдер эмоциональді-экспрессивті не экспрессивті ыңғайда 
көп жүмсалады”  [11,25], -  дейді.
Драмалық шығарма диалога турасында филология ғылымында зерттеунгі- 
ғалымдардың  пікірлері  бір  шама.  М.Горкий:  ’’Сочиняя  роман  писатель 
пользуется двумя  приемами:  диалогом  и  описаниям.  Драматург  пользуется 
только диалогом.  Он так сказать, работает голым словом...”  [12,7], -  дейді. 
ҒалымБ.Майтанов:” Драмада диалог тендесіжоққажеттіліктентуса, прозада 
оны түрлі авторлық баяндау тәсілдерімен алмастьфуга болар еді. Драмадагы 
диалог  адамдар  ойы  мен  сезімінің  мэңгі  қозгалысы,  өмір  символы  іспетті 
[13,244],  -   деп,  Р.Рүстембекова:  “Драматургияда  негізгі  қүрал -   диалогтың 
әсерлі, орынды, ьщшам болуыньщ зор маңызы бар екені белгілі. Әр кейіпкер 
сөзінен оның жеке  өзіне тэн ерекшелігі, мінезі пьесада көрініп түруы шарт” 
[14,18], -  дегендеріне Е.Жақыпов: ’’Пьесага қажетті компоненттердің іпгінде ең 
бастыларының бірі 
н ш р ы қ қ а н  
сюжет, шымьф композиция жасау. Бүл пьесаның 
қүрылысы болса, іші - әрекет пен диалог [15,134], -  деген пікірлерден драма 
диалогының терендігін, сан алуан қырынан танимыз.
Драмалық шыгармадагы негізгі қолданылатын қүрал -  диалог. Драмалық 
шыгармадагы  диалогтың  басты  қызметтерінің  бірі-адам  бейнесін  жасау 
болып табылады.
Суреткердің диалог қүра білу  өнерінің жогары деңгейлігін аңгартады. 
Біріншіден,  астарлы,  қалжыңы  өткір,  күлкі тудыратын  элементтерге  толы 
болса, екіннгіден, терең философиялы, қаһармандар қақтыгысы, персонаждар 
мінез-қүлқы,  қарама-қарсы  кейіпкерлер  жауаптасуы  кезіндегі  диалогты 
көруге  болады.  Драмалық  шыгармалар  тілінің  эмоциональді-экспрессивті 
лексикасын арнайы зерттеуші Х.Нүрмүқанов:  ” ... драмалық шыгармаларда 
сөздер, сөз тіркесі мен сөйлемдер эмоциональді-экспрессивті не экспрессивті 
ыңгайда көп жүмсалады”  [11,25], -  дейді.
172
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Суреткердің  драмалық  шығармалары  тілінің  бейнелілігі,  көркемдік, 
стильдік  ерекшелігі  турасында  айтылған  пікірлер  аз.  Мысалы:  “Ажар 
мен  ажал”  драмасындағы  орталық  қаһарман  “А  ж   а  р  д  ы  ң  (Атанға).  ... 
Үятсыз,  арсыз еркектің қүны -  қара бақыр.  Ал мен,  сенің қасыңа отьфуға 
да  жиренемін.  Әттең,  сол  күні  өлу  қолымнан  келмеді.  Жазықсыз  сэбидің 
көрешегі бар шығар. Енді тірі жетімді шырылдатып, көкпарға салған лақтай 
созбайлауларың ғана қалды ма.  Жетгі қолжаулық қылуларың”  [“Ажар мен 
ажал”],-  деген  мына  ашынған  тілінен  Ажардың  қандай  кейіпкер  екенін 
болжауға  болады.  Немесе  “Қызым,  саған  айтам...”  пьесасындағы  Р а з и  
я.  Мен  сендерді  еш  жазғыра  алмаймын,  жазықты  өзім.  Ойнақтап  жүріп 
от  бастым.  Міне,  мен  сот  алдында,  бар  жүртшылық  алдында  сен  кінэлі 
атанбасын деп бэрін ақтардым.  Кеш мені.”  [“Қызым,  саған айтам...”],  сол 
сияқты  “Жаралы  гүлдер”  пьесасындағы  Б а т т а л д ы ң .   Мен  бе  бөтен 
адам.  Сонда менің шығып түруым керек болды ғой. Вот тебе на! Менің кім 
екенімді  білесің  бе  өзің?  Ә,  элі  танымайды  екенсің  ғой.  Мен  Батталмын. 
Комендантпын. Ісім сендермен болсын.”  [“Жаралы гүлдер”],- дегендерінен 
кейіпкер табиғатын тануға түрады.
Автордың драмалық шығармаларында кейіпкерлерінің үлггьщ колоритін 
сақтау  үшін  ой-өресі,  білім-дэрежесі,  үлтына  қарап  (орыс,  татар  т.б.) 
немесе эр кейіпкерлерінің ерекшелік белгісін айқындау үшін тіліне, дініне, 
табиғатына толық ене  отырып,  туындыларының  көркемдігін,  бейнелілігін 
арттырады.  Драматург эр туындысын бейнелі,  айшықты,  оралымды,  соны 
көркемдік өрнектермен қүлпьфтып отьфады. Мысалы:  ’’Қысылғаннан қыз 
болдық” атты му зыкалық-комедиясындағы үлты татар С э н и я н ы өз тілінде 
татаршалатып. Ғадетләнбәсін дисәгіз, балалар бахшасын нигэ ашмисыздар. 
Бахша  ашылми  деп,  пәрзәнт  кутэрмэйміз  ба?  Иари  о н да...” ,  “Ажар  мен 
ажал” драмасындағы патша офицерінің. Я уж несколько раз слышу из твоих 
уст о какой-то справедливости.  Давай навсегда покончим разговор об этой 
ненужной вещи. Кстати, она не нужна для этой степи, для степных табунов, 
бичь -  вот тебе справедливости!  Понял?!” - дегендері үлттық бояуда табиги 
болып шыгады.
Сонымен  қатар  жанды-жансыз  қуыршақтарга  арналган  “Жыгылып- 
сүрініп,  өліп-өшіп” атты қалжың комедияда қала баласы, орыс тілді болып 
кеткен  Моликтің  аузына  бірыңгай  қазақ  сөздерін  бүрмалатып,  акцентпен 
беріп отырады. Мысалы:
М  о  л  и  к.  “Өзім  таныңқырамайды,  көзім  таныңқырайды”,  “Сіз  мен 
сүйеді айтыңыз”.  Мүздай болса да, Махаббат костеріне күйеді айтыңыз”,- 
дегізіп,  кеңес  дэуірінде  өзге  үлттың  ықпалында,  намыстың  жоқтыгын, 
болашақта шүбар тілділер жаппай өріс алып кетуі мүмкін-ау деп ишарамен 
береді. Жалпы, кейіпкерлерінің аузына бірыңгай орысша акцентпен бергізе 
берушілік песаның көркемдік қүнын жоятыны ақиқат.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
173

Пьеса авторы орыс тіліндегі сөздерді қазақшалатып айтқызғанда көбіне 
комедиялық  шығармаларының  тілінде  қолданады.  Себебі,  ондай  сөздер 
(татар, орыс т.б.) комедияда күлкі тудыратын элементтерге көмекші қызмет 
етеді. Мысалы: “милитса”, “слышаис”, “нашандігің”, “бүғалтыр”, “описер”
Қазақ  драматургтері  пьесадағы  кейіпкерлерінің  есімін  бүрып,  басқа 
тілде алулары - негізінен комедиялық шығармаларға тэн процесс. Мысалы, 
Т.Ахтановтың  “Күшік  күйеу”  атты  комедиясындағы  Ботка,  Тюренчик, 
Кубиктер жэне Д.Исабековтьщ “Әпке” драмасьшда кейіпкерлерінің есімдерін 
қысқартып  алу  кездеседі.  Мысалы:  Кәмила  -  Кама,  Омар  -  Ом,  Темірбек 
-Тим, Назила -  Наз т.б.  соның айғағы.
С.Жүнісов пьесаларында кейіпкерлерінің есімдерін орыс тіліне икемдеп, 
қысқартып айтқызуы сирек.  Атап айтсақ:  Молик,  Едик,  Ашот,  Лис.  Автор 
пьесаларының  тілдік  материалдарымен  танысу  барысында,  автордың 
өзіндік  ерекшелік  белгісін  көрсететін  сөздерді  жиі  үшьфаттық.  Мысалы: 
“жапандағы  жалғыз  ү и ’,  ’’жапан  түз”,  ’’жапанда  зар  қақсап”  т.б.  осындай 
сөздер  драматургтің  шығармаларынан  көрініс  беріп,  стильдік,  көркемдік 
жағынан пьесалардың шоқтығын көтеріп түр. Мысалы.“Жапандағы жалғыз 
үйде жалғызсырап, дәрменсіз шошайып қалғаннан өткен мазақ жоқ”  [“Қос 
анар”], “Жиьфма жылдан астам жапан түзде жалғыздық тауқыметін тарттым” 
[“Қос  анар”]  ,  “Жапан  түзде,  жалғыз  үйде  түрып  еді  ғаріп  кемпір,  жетім 
қыз” [“Ажар мен ажал”], ” .. .тірідей торға қамап қойғанжетім торғайша күн 
үзақ үйде жападан-жалғыз отыратынмын” [“Қызым, саған айтам...”], ”Алла 
тағала жапанда зар қақсатып жалғыз қалдырды” [“ Ажар мен ажал”], “ ... айбат 
шегіп,  ьфылдап,  айдалада жападан жалғыз үлып өтпесе...”  [“Кемеңгерлер 
мен көлеңкелер”], т.б.  бірнеше мысалдарды келтіруге болады.
Драматургтің сөйлем қүрау  піеберлігі де  ерекше  сипатта,  яғни сөздің 
нэрлі реңімен беріп отьфады.  Мысалы:  “Д ү й с ен.  Бүгінде қорасы толған 
мал,  тасы  өрге  домалап,  мүрнынан  қүрты  түсіп  түрған  элгі,  и-и,  Әукен 
ғой  қолайлысы”  [“Ажар  мен  ажал”],-  десе,  Соқьф  кемпір  аузымен  сөздің 
аянышты, эмоциональді-экспрессивті реңімен беріп отыратын кездері де бар.
С о қ ы р к е м п і р .   Балам артында қалғанда, Ажарымның көз жасын 
нэр  етуге  қалыппын  ба.  Үлбіреген жібегімді түқыл  өгізге  қалайша бөстек 
етермін”  [“Ажар мен ажал”].
Суреткердің диалог қүра білу  өнерінің жоғары деңгейлігін аңғартады. 
Біріншіден,  астарлы,  қалжыңы  өткір,  күлкі тудыратын  элементтерге  толы 
болса, екіннгіден, терең философиялы, қаһармандар қақтығысы, персонаждар 
мінез-қүлқы,  қарама-қарсы  кейіпкерлер  жауаптасуы  кезіндегі  диалогты 
көруге болады.
Жауаптасу  кезінде  кейіпкерлерінің  эр  сөздерінен  адамның  өмірін, 
бейнесін,  эрекет сол кезең дэуірі толығымен елестейді.  “Қос  анар”  пьеса-
174
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

инсценировкасында  Қарасай  мен  оның  қүдасы  Мүқаттың  арасындағы 
диалогтерден кейіпкер тілінің ерекшелігін көреміз. Қарасайды қүщасы Мүқат 
сөзбен кемітсе, Қарасай Мүқатты “алаяқ, қу” деп табалайды...
Мысалды, біріншіден, к е к е с і н д и а л о г қ а  келтіреміз:
“С  ы ғ а н а қ.  Сәбе,  Сәке,  анада газетге шыққан Әуезовтың пьесасын 
оқьщыңыз ба?
С э б и т.  Дос -  бедел досты” ма? Оқыдым.  Иә?
С ы ғ а н а қ.  Жэй әшейін, пікіріңізді білейін дегенім ғой.
С э б и т.  -Не, менен емтихан алайын деп пе едің?.
С  ы ғ а  н а  қ.  -Жоға,  академиктен жаман кандидат емтихан алушы ма 
еді? - Иэ, басқаларды түсінесіз, ал Әуезовті элі күнге дейін түсінбейсіз.  Ол 
пьесасында  сіздің  бейнеңізді,  академик  Мүқановтың  образын  ондьфмай 
беріпті”  С  э  б  и  т.  Не  дейді?!  Қой,  ондай  ештеме  сезілмеп  еді  гой” 
[Кемеңгерлер мен көлеңкелер]  немесе,
Екіншіден, а с т а р л ы  д и а л о г  көрінісі: Мысалы:  ...
Үшіншіден, д ә р м е н с і з д и а л о г  көрінісі:
Бүл  диалог  түрі-Мүхтар  Әуезов  пен  кафедраның  хатшысы  Дәмелі 
арасында өрбиді. Мысалы:  Д э м е л і....Сізге енді...КазГУ-де лекция оқуға 
рүқсат жоқ...!
М  ү  х  т  а  р.  Рүқса-ат?!  Пэлі,  неге?  Кім  менің  азаматтық  хақыма  қол 
сүғушы?  Кім  ол?  Менің  арым  таза.  Менің  үстаздық  стажым  да,  гылыми 
атагым да, білім деңгейім де лекция оқуга еш күмэн келтірмейді.
Д  э  м  е  л  і.  С із,...естіген   жоқсыз  ба?  Кеше  ...  Е.Ысмайыловты, 
Қ.Жүмалиевті, Е.Бекмахановты қамауга альш кетіпті...» [“Кемеңгерлер мен 
көлеңкелер”].
Төртіншіден, ү й к а с к а күрылган диалог көрінісі:
М о л и к.  Сіз олай мазақ етпеңіз,  Соз шетіне жетпеңіз,
Ж ү м а ш.  Оу, ол негылган шет, негылган мазақ?!
М о л и к.  Эрине, ауыл қызын алу -  Бізге, как говорится, азап .
Ж ү м а ш.  Қы -  ыз?.
М о л и к. Иэ, қыз.  Эрине, кемпір емес, бір қыз.
Бесіншіден, д и а л о г - т а р т ы с  көрінісі:
А ж а р .   Жүматай!
Ж ү м а т а й.  Дэл таныдың, Жүматаймын.  Өзің өлтірген Атанның үлы 
Жүматаймын. Иманынды айта бер!
А ж  а р.  Жоқ, иман айта келгем жоқ.  Дэтім бар айтар”
Ж ү м а т а й. Айт, тез  !  [“Ажар мен ажал”]
Қ а р а к ө з і л д і р і к т і .   Сен элі де қоймадың ба?
М ү х т а р.  - Ойлашы өзің...
Қ а р а к ө з і л д і р і к т і ,  - Мен түк те ойламаймын. Ойлауга тиісті емеспін. 
М ү х т а р.  -Сен де өзіндік ақыл-ойы бар адам емеспісің?
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
175

Қ а р а к ө з і л д і р і к т і .  Мен - қызметкермін.
М  ү  х  т  а  р.-Егер  қоғамдағы  бар  қызметкер  осылай  жүмыс  атқарса, 
жетіскен екенбіз”.  [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”]
Бүрынгы Жамбыл мен Кейінгі Жамбылдың диалогы -  ескі мен жаңаның 
айгыс-тартысына қүрылган. Бүл жерде классик акын С.Торайғыровтьщ ’ ’ Айгыс: 
қала акыны мен дала акынының айтысқаны” атгы диалогқа қүрылган дастанымен 
жүйелесекенінбайкауғаболады. Мысалы: Алтыншыдан, д и а л о г - ю м о р :
Монолог - кейіпкердің ішкі жан дүниесін ашуда қызметі зор көркемдік 
қүрал. Прозадагы монолог пен драмадагы монологтың айырмашылыгы бары 
белгілі.  Орыс  филологиясының  галымдары Г.Винокур  монологтың  3  [үш] 
түрін  [таза  драмалық,  эпикалық  сипатты,  лирикалық],  ал,  В. Вино градов
4  түрін  [сендірмелі  реңктегі,  шешендік  сөздің  жүпыны  формасындагы, 
лирикалық, драмалық, хабарлаушы сипаттагы] деп ажьфатады.
Д рамалы қ  туы нды дагы   м онолог  -   пьесага  қаты суш ы   орталы қ 
қаһармандарының ішкі-сыртқы жагдайынан хабар бергізетін, кейіпкерлерді 
толганту амалы.  Сахнадагы монолог көпшілік алдында орындалады, бірақ 
жанындагы кейіпкер естімегендей жауап қатпайды. Кейіпкерлері өзді-өзімен 
толганып  күй  кешеді.  Монолог  -  үлкен  магына  беретін  амалдардың  бірі, 
кейіпкерді сөйлету тэсілі.
С.  Жүнісов  “Ажар  мен  ажал”  инсценировка-пьесасындагы  басты 
кейіпкерлері  -  дэрменсіз  Соқыр  кемпірдің,  қайсар  эйел  Ажардың,  ынжық 
Бөпіштің жэне “Қызым, саган айтам..
драмасындагы экелі-балалы Жэкудэ 
мен  Ш арипаның  ішкі-ойтолгақтарынан  кейіпкерлерінің  жан-дүниесін, 
табигатын танытады.  Мысалы:  “С  о  қ ы р к е  м п і р  (зират басына келіп).
О,  боздақтарым,  жатырсыңдар  ма.  Мен  де  келдім  сендерге,  қастарыңнан 
орын бер.  Кінэлімін алдарында.  Кешіріндер.  Кешу сүраймын, жапан түзде 
қалган мүсэпір  екі жетімек едік.  Қозымнан айырылдым.  Сақтай алмадым. 
Кешіріңдер.  Сорлы басым өзім едім шыга гой деген.  Кешіріңдер қайтейін. 
Алла  тагала  жапанда  зар  қақсатып  жалгыз  қалдырды.  Енді  сендермен 
мүңдасып,  сендерге  шагынбасам,  зарымды  тыңдар,  қарманар  ешкімім 
қалмады. Не деген ит жанды жансебіл едім сүйегімді сүйретіп тірі жүрген. 
Келдім  өздеріңе.  Тым  қүрмаса  бір  арада  жатайық.  Ал.  тэңірім,  ең  соңгы 
тілегімді бере гор, мен де жер жастанайын, бере гор тілегімді”  [“Ажар мен 
ажал”],-деп зарланганы монологтың шешендік үлгісінде болып шыққан.
Б ө п і ш (жалгыз).  Сен үшін. Не аяйын.  Әттең қолым қысқа, қайтейін. 
Қьфқа матап беретін малың болмаган соң, көрген күн осы. Менің жасымдагы 
байлардың  екіден,  үштен  әйелдері,  қаншама  үрім-бүтагы  бар.  Шіркін-ай, 
әрқайсысына ара қонып, шалжи-е-еп жатады-ау олар... (ойланып). Әй, бірақ 
қойшы, шын еміреніп сүймеген соң, несі қызық. Ажаржанның бір өзі гой он 
эйелге бергісіз. Әттең, қолыма түссе, өле-өлгенше алақаныма салып, мәпелеп 
отер ем-ay”  [“Ажар мен ажал”].
176
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Сэкен Жүнісов Ажар монологын ақ өлең үлгісімен де келтіруді мақсат 
еткенін көреміз. Мысалы: А ж а р .  Қаны қара адам келіп, зүлымдықпен сәби 
тэнін жаралап,  арына өшпес дақ салды.  Кэрі емендей күні біткен ғазиз ана
- қарт ана жауыздыққа шыдай алмай морт сынды.  Тал шыбықтай майысқан 
қыз  қайысса  да  сүмдықтан,  кінәсіз  жас  нәрестені  періштедей  жебеді  де 
өмірі,  женді  ажалды,  тірі  қалып  он  бесінде  ана  болды,  қос  түйіншек,  қос 
анарға ақ бітіп, ақ сүтімен жетілдірді перзентін.  Жетім жүрді, жесір жүрді, 
көлденеңге алабүртпай көңілі талай жылдар арқаға can асырады перзентін” 
[“Ажар мен ажал”].
Ақ өлең -  поэзиялық, прозалық, драмалық шығармалардың табиғатына 
тэн қүбылыс, түр.  А.Ысмақова:  “Ақ өлең -  яғни, тармақтардың соңындағы 
сөздердің дыбыстьщ түрғьща үйлеспеуі, қабыспауы, үйқастың белгісіз қальшта 
[“ақ” күйінде қалуы] бүл өлең үлгісін “ақ өлең” атауға себеп болған. Әуелде 
драмалық,  эпикалық  жанрларда  пайдаланылған  ақ  өлең,  У.Шекспирдің, 
Дж.М ильтонның  туындылары,  кейіннен  романтикалы қ  эллегияның, 
лирикалық еркін өлеңнің өлшеміне айналады. А.С.Пушкин “Борис Г одунов”, 
“Кішкентай  трагедиялар”  сынды  драмалық  шығармаларында  ақ  өлең 
формасын  пайдаланды”  [16,36],  -   дейді.  Ғалым  С.Негимов:  ”Қара  сөзді 
ақ  өлең  үлгісіне  салып,  тақпақтатып,  түйдектете,  шешендікпен  төгілту  - 
қаһарманның  басына  іс  түскен  сэтте,  шын  қысылған  кезінде  ағытылатын 
табиғи қалыпты жағдай”  [17,208], -  деп айтқанына қосылу орынды.  Себебі 
бүрынғы өткен замандарда би-шешендер ел басқару, дау айту, өнеге көрсету, 
т.б.  қоғамдық істерінде қара сөзді қарша боратып, төгілтіп отырған.
Ә.Тәжібаев:  ’’Драманың  алдымен  поэзия  болуы  қажет  екенін  өмір 
көрсетіп  келеді.  Антикалық  классиктерден  бастап  Ш експир,  Мольер, 
Гете,  Ш иллер,  Пушкин,  Грибоедев,  М аяковскилерге  дейін  драмалық 
шығармалардың  өлеңмен  жазылу  керектігін  әбден  растаған  сияқты. 
Европалық  классик  драматургтердің  ақ  өлеңмен  жазылған  трагедиялары 
сияқты  өзіміздің  үлттық-қазақ  трагедияларын  жазуымызға  өлеңдік  эдемі 
түрді  тағы  да  халық  поэзиясы  берді”  [18,47],  -   дегенінен  де  ақ  өлеңнің 
драмалық  шығармалардағы  салмағы  айқындала  түседі.  Ж.Аймауытов, 
М.Әуезов, Г.Мүсірепов, Т.Ахтанов, С.Жүнісовтер өз бастарын ешқашан да 
ақынбыз деп атамағанмен прозалық шығармаларында, пьесаларында ақ өлең 
үлгісі, ьфғағы, әуені, үйқасқа қүрылуы ерекше.
М.Әуезовтің “Айман-Шолпан”,  “Бекет” туындылары, Г.Мүсіреповтің 
“Қозы Көрпеш -  Баян сүлу”, Ақан сері -Ақтоқты” трагедиялары негізінен ақ 
өлең үлгісімен жазылған. С.Жүнісов пьесаларында ақ өлең формасына салу, 
ьфғақ түзу, үйқасқа қүру, шешендікпен төгілту, тақпақтата жөнелту орнымен, 
қисынды жерінде кездесіп отьфады. Мысалы:” .. .түйедей бақьфьш//, аруағьш 
шақьфып//,  он  екі  терін  төгіп//,..”,  “қол  үстасқан,//  жүрек  қосқан,//  білек 
қосқан..//”  [“Қызым, саған айтам...”] т.б...жолдар келтіруге болады.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 

жүктеу/скачать 3,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: