С в м б л е в атындаты гылыми

11.  ЖАТТЫГУЛАР
1. Ормандагы еомдшгердщ ярустык, орналасуъш схема туршде 
керсет. Егер жогаргы ярусгагы еамдисгер кесплсе салдары к,андай 
болады? © з жауабыцды непзде.
2.  К,унарлы  топырак,та  алдын-ала  аланк,ай  дайында.  С ол 
алавдайга  жацбырдан  сон  назар  аудар.  Нелжтен  жер  бетше 
жауын  к,урттары  кептеп  шыгады?  Бул  кубылыстыц  ce6e6i  не? 
Жауьш к,урттары пайд алы ма жэне олар топырак, курылымына 
к,алай эсер етедд?
3. Кестеш толтыр:
-  теменде  келтДрьлген мысалдарды  кестенщ  2-mi  баганасына 
жаз.
-  ap6ip  мысалдын  к;арсы  жагына  З-mi  баганага  жауабынды 
жэне 4-nri баганага усынысынды жаз.
табигаттагы 
адам врекетшщ 
салдары
мысал­
дар
табиги экожуйе- 
лерде, турлж кура- 
мында к,андай 
езгеркггер болады?
экологиялык 
жагдайды 
жак,сарту 
уппн к,андай 
усынысыц бар?
1
2
3
4
Кайтымды
Кайтымсыз
1)  Турмыстык, к,алдык,тар уйищлершщ стихиялы пайда 
болуы.
2)  А уы л  шаруашылык;  дак;ылдарын  (бидай,  курки,  жу-repi 
жэне т.б.) улкен территорияда ecipy.
3)  А у ы л   шаруашылык;  дакылдарын  ecip y 
ymiH  нем есе 
курылыс жумыстарьш журпзу уппн ормандарды кесу.
4)  Атмосферага кугарт тотыгыньщ,  азоттын белшу1  арк,ылы 
ауа мен судын ластануы.
5)  Кептеп  балык,  аулау,  ан  аулау  жэне  сирек  еамд1ктерд1 
жинау.
247

6)  Пестицидтерд! колдану.
7)  Батпак,тарды к;ургату немесе жасанды су коймаларын КУРУ-
8)  Жайыдымдарды малдардын таптауы.
9)  Турмысты к органикалык заттармен ластанган суларды су 
коймасына кук>-
10)  0омл1к немесе жануар турш  кездейсок жерсиш ру.
11)  Жырткыштарды жою.
4. 
©зектп  экологиялык,  м аселелерд!  ш еш у  ушш  келт1р1лген 
дайын усыныстардын 
6ipeyin 
тандап кестет толтыр. ЭрбГр меселе 
бойынша  кандай 
nieuiiM 
тандалды?  Кандай  жагдайда  б1рнешё 
шеппм б олуы  мумюн?
№
Экологиялык мэселелер
Усыныстар
1
Атмосферанын автокелйшен ластануы
2
Судын  мал  шаруашылыгы  фермаларыныи 
вн1мдер1мен ластануы
3
Атмосферанын enAipicriK кесторын 
калдыктарымен ластануы
4
Ландшафтардын курылыс калдыктарымен 
ластануы
5
Судын eHAipicriK кэсшорыннан белтген 
сулармен  ластануы
6
Аулалар мен кешелердш к,окыстармеи ластануы
7
Ушактардын гуШмен  ластану
Экологиялы к м эселелер дщ  дайын шеппмдерг
1)  Зан кабылд ау.
2)  Ж е р п л п т  салыктар турш  ендлру.
3)  БулдДрушшщ ж еке ж ауапкерш ш п ж ане айып п ул  тадеу.
4)  Э ю м ш ш к  каулы  жане билиспн кемег!.
5)  Занларды каталдандыру.
6)  Экологиялы к бц1м беру ж ене тарбие.
7)  Талкылайтын ештене жок. ешкандай меселе жок.
5. Косымша эдебиеттерд! пайдалана отырып кестш ! кур-
248

Дврйик вомджтер
Колдану
Д арш к еамдштерд1 жинау орнынын мэш бар ма? 
а)  к,ала шетшде;
а) орманда;
б)  далада;
в)  автокелж жолы бойы бетшде.
6. 
Кестеге  табигатты  унем/и  ж эне  унем аз  пайдаланудыц 
мысалдарын жаз.
\нем.\1  пайдалану
Унемоз  пайдалану
7.  ©неркэсш  аймак;тарындагы  ормандардьщ  ем1ршенди1ган 
жэне  кундылыгын  жогалтудыц  ce6eirrepi  нелжтен?  Мысалдар 
KeATip.
8.  Э ртурл!  ж астагы   ж эн е  эр  турге  ж ататы н  агашты 
ормандарды  жаппай  кесудщ  дурыс  еместшн  дэлелде.  Кандай 
ормандар уппн булай кесу дурыс. Мысалдар KeATip.
9. Ормандарды унемд1 дурыс пайдалануда eHAipicrix мак,сатта 
«шскен»  80-100  жастагы  ормандар  пайдаланылады.  Орман 
шаруашылыгын  дурыс  пайдалану  ушш  Kepi  агаштарды  (100 
жылдан кеп) не icrey керек? Мысалдар KeATip.
249

11ЕСЕПТЕР
1. Есеп. Егер тур 200 квадраттьщ 86-да кездессе, турдщ ж т л ш  
канша  болады?
2.  Есеп.  Егер  он 
TeMip 
езекшес1  (спица)  бар  рама  10  рет 
цолданы лып,  е с ш д
1
к  36  рет  таркелсе  осы  ту рд щ   в с
1
мд!ктер 
жабынындагы  (%)  мелшер
1
 каншага тен болады?
3.  Есеп.  Кипкене  келдеп   сазандар  санын  аньщтау  уппн  625 
сазан усталып,  ен салынып босатылды.  Bip аптадан сон 873 сазан 
усталып  онын  129  -ында  ен  бар  екеш  б ел гш   болды.  Шамам ен 
популяция мелшер1 кднлан?
4. Есеп.  1990 жылы атмосферадагы СО;-нщ мелшер1 340 мг/кг 
курды.  Атмосферадагы С 0 2-нщ концентрациясы ж ил сайын 0,5%- 
га  кебеюде.  Атмосферадагы С 0 2-нщ концентрациясыныц кебекн 
уак,ытк,а  тау ел д !  ек ен ш   к е р сет.  С о л   бойы нш а  к е л е а   бол- 
жамдарды жаса:
-  2050  жылга  ^арай  атмосферадагы С 0 2-нщ  концентрациясы 
неше все кебейе/у;
-  к,ай  жы лы   C O j-hih  концентрациясы  2  все  кебейедд, 
я 
гни 
климаттын 3-5° С-га квтер1луа кдшан болады?
Шешу1:
1. 
А т м о с ф е р а д а гы   С О ,  к о н ц е н т р а ц и я с ы н ы н   уакьггца 
твуедд1Л1Пн 
кврсету уппн аллымен  кесге кур:
СО, концентра­
циясы  (С)
340
с ,
с ,
с .
жылдар
1990
1991
1992
2050
340 x 0,5 
С *  0,5
С,  - С   + ---------------- ; 
с,-с, +
--------
100 
100
мундагы  С.  ...  С  -   ж ы лдарга  байланысты  кем!р  кышкыл 
газынын концентрациясы.
Кесте мал
1
мсттер
1
 бойынша график кур.
250

График  бойынша  Сп — 340  айырмасын  анык,тап,  2050  жылы 
кешр  к,ышк,ыл  газынъщ  концентрациясы  кдншага  кебейетшщ 
аньщтаута болады.
2. 
Осы  график бойынша  атмосферадагы  С 0 2-нщ  концентра­
циясы 2 есе кебейетш жылды аньщта.
5.  Есеп.  1973  жылы  Франция  жагалауында  «Амоко-Калис» 
танкершщ  авариясы  нвтижесшде тещзге  230  мын тонна  мунай 
теплдь  Балыктар мунайдьщ концентрациясы  15  мг/л жагдайда 
еле бастайды. Осыны ескере отырып,  балыктар к,ырылган судын 
келемш есепте.
Шешу1:
Судыц келемш аньщта:
1 т  =   1  х  109мл
, 
230 х  109
мунаи
V = ---------------; 
V = ------------------ =   15,33 х  109м3,
С 
15
мунаи
мундагы Ммунай - мунай массасы;
Смунай - балыктар кьфылатын мунай концентрациясы.
6.  Есеп.  1973  жылы  Испания  жагалауы нда  «Уирколо» 
танкершщ жарылысы кезшде тещзге 100 мын тонна мунай теплдд. 
Егер  мунай  тыгыздыгы  (р)  800  кг/м3,  ал  тещз  бетшдеп  мунай 
пленкасынын  калындыгы  3  мм  болса,  судын  кднша  ауданы  (S) 
мунай пленкасымен ластанды?
251

IHeinyi:
1. М унай келемш анык,та:
М
V  =   ----------- Щ
Р
мундагы  М   -   м унай массасы; 
р  -   м унай ты гызлы гы.
2.  Мунай пленкасымен ласганган су ауданын аньщта:
V
S  *   ------------- .
L
7. Есеп. Егер белмеде термометр сынса сынаптьш ШМК (ш егп 
мвлшерлд концентрациясы) денгеШ аргалы  ма?  Бвлме ауданы  17 
м2,  тебе бшкттп  3,2  м,  твплген  сынап  мелшерй  1  гр  (сынап  уипн 
ШМК -  0,0003 да/м 3).
Шекпу!:
1)  белм е келемш есепте:
V  *  
SxtK
мунлагы 5  — белм е ауданы,  м2; 
h
 -  белм е б и й т п ,  м;
2)  белмедеп сынап кониентрадиясын аньщта:
М  
иг
с
V 
м3
мунлагы 
Мс
 -  сынап массасы,
V  -   1 7 x 3 ,2   -   54*4  м3.
8. Есеп.  1  литр этилденгсн бензин  жанган кезле атмосферага 
1  гр  доргасын  (q)  бел1нед1.  Егер  автокелхк  200  км  ж а л   к у р с е  
ауаны н  вднша  б е л ю   ластанады?  Бензин  шыгымы  1  км-ге  *  0,1 
литр.  Коргасын ушш ШМК  -  0,0007 мг/м*.
252

Illenryi:
1) автокелж 200 км жол журген кездеп шыгын болтан бензин 
салмагын аньщта:
т =  р х  L,
мундагы m - бензин салмагы, л;
L - жол узындыгы, км;
р — шыгын болтан бензин мелшерг, л/км;
2)  бен зин   ж ан ган   кезд е  атм осф ерага  ^ан ш а  коргасы н 
белшетшш аньщта:
М  __ 
=   т  х а,  г,
яоргасын 
~
'
мундагы q -  1  л бензин жанган кездеп атмосферага белшген 
коргасьш.
3)  ауаньщ канша колем! (м3) ластанатынын аньщта:
М
Коргасьш
V  = ---------------, м3.
ауа
шмк
9. Есеп. 
Ауданы  10 м2,  тебе бшктш 3,2 м  ас уйд1 санитарльщ 
ендеу  кезшде  салмагы  200  гр  хлорофос  жумсалды.  Хлорофос 
уппн  ШМК  0,04  м г/м 3  курай д ы .  Осы  б елм ед е  орн ал асу 
денсаулыкда зиян емес пе?
Шешу1:
1)  белме келемш есепте:
V =  Sxh,
2) белмедеп хлорофос концентрациясьш анык,та:
М
С  = ------- , г/м3.
V
10. Есеп. 
Колорадо коцызымен закымдалган  1000 м2 картофель 
ericTiri 
2  кг  гептахлормен  онделдь  Пестицидтщ  концентра- 
циясынын уакьггк,а байланысты ыдырауын жене сол жерге к,анша 
жылдан кейш дакылдар егуге болатынын аньщта. Гептахлордыц
253

ыдырауы 9 жыл, ал гептахлор ушш ШМК - 5 мг/.м2.
Шешу1:
1) 
к а р то ф ел ь   еп л ген   ж е р д е п   гептахлорды н   бастапк,ы 
концентрациясьш анык,та:
М
С,  ---------, мг/м2;
S
2) 
у ак ы тк а  байланысты   гептахлор  концентрациясыыын 
ыдырауын 6Uy ушш кесте KYP:
Гептахлор концентрациясы (У)
С ,
Сс
Ыдырау  уакыты  (X)
0
9
В
3)  кесте мвлшеттер! бойынша график KYP:
С  гептахлор  ==  /  (г1/а) 
мундагы тхп - ыдырау уакыты;
4) 
график  бойынша 
В 
мвлшерш 
аныкта, 
ягни 
гептахлор 
концентрациясынын 
ШМК 
мёлшёронё 
(5  мг/м1)  тен  болатын 
уакытын аныкта.
11. Есеп. Авария натижеанле курамынла 
60 
ф  сурьма (М.п_)
бар 
акца 
су 
1000 м1 (S)  жайылымды 
ластады. 
Судын 
топыракда
254

ену  теренддп  0,5  м  (h).  0p6ip  к,оректж  тазбекте  улы  заттардыц 
жинак,талуы  10  есе кебейетшш ескерсек,  онда осы жайылымда 
жайылган сиыр сутш iinyre бола ма? Суттеп сурьманын ШМК -
0,05 мг/кг.
Шешук
1)  акра сулармен ластанган топырак, массасын аньщта:
М 
=   S x h x p ,
топырак, 
г
мундагы р   —  1000 кг/м3;
2) топырактагы сурьманын концентрациясын аньщта:
^сурьма
топыра^
3) 
к о р е к п к   т1збек  схемасын 
к¥Рып 
су тте п   сурьманы н 
концентрациясын аньщта: топырак, - ecmgix -  сиыр - сулг
См 
=   С 
х 100.
сурьма 
т   сурьма
С
т   сурьма
Есеп жауаптары:
1  есеп жауабы: 43 %.
2 есеп жауабы: 36 %.
3 есеп жауабы: 4230.
5 есеп жауабы:  1,5 х 10'° м3
6 есеп жауабы: 41,7 х 106 м2
7 есеп жауабы: сынап LLIMK-сы артады, ейткеш сынап 
концентрациясы  18,38 мг/м3-д1 курайды.
8 есеп жауабы: 28,571  х  103 м3
9 есеп жауабы:  зиян,  ейткеш хлорофос концентрациясы 6,25 
г/м3-д1 курайды.
10 есеп жауабы: 77 жыл.
11  есеп  жауабы:  кнуте болмайды,  ейткеш суттеп сурьманын 
концентрациясы  12 мг/кг.
255

КЫСКДША ЭКОЛОГИЯЛЫК ТЕРМИНДЕР
АВТОТРОФТАР  -  
в;орек  ретшдё 
бейорганикалык,  заттарды 
пайдаланатын организмдер 
(жасыл встмддктер)
АГРОЦЕНОЗ  -  
ауыл  шаруашылыгы  внЫдерш 
енддру  ушш 
адам  ^олымен  жасалган 
жасанды  экожуйе  (шалгынлык,, 
бау- 
бак,ша жене т.б.).
АДАПТАЦИЯ  -  
T ipi 
организмдердш  коршаган  ортанын 
жагдайларына бетмделуь
АЛЛЕЛОПАТИЯ -   зат алмасу вшмдер! ар*ылы есьчддктердш 
6ip-6ipiHe химиялык, веер eryi.
АМЕНСАЛИЗМ -  
6ipre т1рппл1к 
ететш 
турлердщ 6ipimn зиян 
да,  пайда да алмай,  ал еюнпп турдщ 
зиян 
meryi.
АНАБИОЗ -  
к,оршаган 
ортаньщ 
к,олайсыз жагдайлары кезшде 
(температуранын  взгеру!,  ылгал 
тапшылыгы) 
организмдердщ 
уак,ытша ешр суруш 
ток,татуы.
АРЕАЛ  -  
T i p i 
организмдер 
немеее кдуымдасгык, 
топтарынын 
таралган жер бетшщ бвлМ.
АЭРОЗОЛЬ  -  
газ тэрй/й 
ортада 
кездесетш 
заттардын 
цатгы 
немесе суйык; белшектерь
БЭСЕКЕЛЕСТ1К  —
  цоршаган  ортанын  ортак,  ресурстарын 
(территория, 
цорек) 
пайдаланган 
кезде пайда болатын 
вр 
турге 
жататын  немесе  6ip 
турге  жататын  организмдер  арасындагы 
к;арым-к,атынас.
БЕНТОС  -  
кол, 
теш здердщ   туб!нде 
TipmixiK 
ететш 
организмдер (бактериялар, балдырлар).
БИОМАССА  —
 
белпл!  6ip 
квлемде  немесе  аума*та 
TipuiiAiK 
ететш Tipi организмдердш 
салмагы.
БИОСФЕРА  -  
буюл 
T i p i 
организмдер  т1рш1л1к  ететш  жене 
планетанын  осы 
организмдермен  зат  алмасу да  болатын  Жер 
к, аба ты, 
я 
гни  атмосферанын 
теменг!,  бук!л  гидросфера  жене 
литосферакын жогаргы набаты.
БИОЦЕНОЗ  -  
белг1л!  6ip 
жерде 
т1ршШх 
ететш 
eciMAirrep 
(фитоценоз),  жануарлар 
(зооценоз)  жене  мнкроорганиэмдер 
(микробоценоз) 
топтарынын жиынтыгы.
ГАЛОФИ ГТЕР  -   тузды  топырак,тарда  (шел,  шелейт,  тещз 
жагасы) есетш еомдиггер.
ГЕТЕРЕТРОФТАР  —
  к;орек  ретшде  оргвникалык,  заттарды 
пайдаланатын организмдер (санырау^улактар, жануарлар).
256

Г И Д Р О Б И О Н Т Т А Р  
-  унем1 суда трппллк ететш жане -приолж 
циклынын  6ip  боли!  суда  ж уретш   (кейб1р  насекомдардын 
личинкалары) организмдер.
ГОМОЙОТЕРМИЯ  -   к,оршаган  ортаныц  температурасына 
тэуелсйз,  дене  температурасын  унем1  6ip  к,алыпта  устайтын 
организмдер  (кустар,  сут к,орект1\ер).
Д.АДЛЕН ЕРЕЖЕС1  -   жылы к,анды жануарлардын 6ip турге 
не  жа^ын  турлерге  жататын  особьтарынын  кейб1р  ден е 
бел ж т ер ш щ   (ая^тары,  куйрык,,  к;улак,тары)  молш ерш щ  
солтуспктен онтуспкке к,арай ауыск,ан сайьш улгаюы.
ДОМИНАНТ ТУР Л HP  — к,ауымд асты к,тагы  ен  кеп мелшерде 
кездесетш турлер.
ДЕТРИТ  -  организмдердщ ыдырау жане белшу ешмдер1,  ел1 
органикалык, заттар.
ЖЫРТКЫШТЫК  -   эр  турге  жататын  жануарлардын  6ipiH- 
6ipi аулап, у стал к,орек eTyi.
ЗООЦЕНОЗ  -   белгШ   6ip  биоценоздагы  жануарлардын 
к,ауымдастыгы.
ЗООФАГТАР  —  жануарлармен  к;оректенетш  организмдер 
(каннибализм).
ЗООХОРИЯ  -   оамджтердщ  жемгстершщ,  тукымдарынын, 
спораларыньщ жануарлар аркылы таралуы.
ИНТРОДУКЦИЯ  -  ес1мджтер  мен  жануарлардын  белгШ  6ip 
турше жататын особьтарын пршшк ету ареалынан баск,а Жана 
табити климаттык, жагдайларга ауыстыру.
К.  БЕРГМАН  ЕРЕЖЕС1  —  географиялык,  езгерггштпске 
ушыраган жылы канды жануарларда особьтардын дене мелшер1 
ареалдын  суык,  аудандарында  мекендейтш  популяцияларга 
Караганда улкен болады.
КОММЕНСАЛИЗМ  —  белгШ  ортада  тхршШк  ететш  6ip 
турлердщ  екшпн  турлерге  зиян  келпрмей  к,алдык,тарымен 
к;оректену
1.
КОНСОРЦИЯ  -   6ip  турге  жататын  особьтын  денесш де 
■прпплис ететш эртурл! организмдер.
КОНСУМЕНТТЕР  -   гетеророфты  организмдер  (непзшен 
жануарлар),  баска  организмдердщ  ёамддктер  (оамдгк  коректь 
фитофагтар)  мен жануарлардын  (жануар к,ореюп  — зоофагтар) 
органикалык, заттарымен конректенетшдер
КБ1ШКБ1Л  ЖАЦБЫРЛАР  — атмосфералык;  к,алдык,тардыц 
жауын,  к;ар,  туманный  курамындагы  техногенд1  кдлдьщтар
257

есершен  олардын  к,ышк,ылдыгы  кдлыиты  мелшердеы  артып 
кетедд, pH 5,6-дан кшп болады.
КОРЕКТ1К  (ТРОФИКАЛЬЩ)  Т13БЕКТЕР  -   биоценоздын 
э р т у р л
1
 
тр о ф и к ал ы к  
д ен гей л ер д еп  
м у ш е л е р ш т  
алдынгыларынын сонындагыларымен к,оре*тену| аркылы затгар 
мен энергиянын тасымалдануы.
ЛАНДШАФТ  — непзп  компоненттер!  (рельеф,  климат,  су, 
топырак,,  вамд1ктер  жене  жануарлар  элем!)  курлел!  к;арым- 
к,атынаста болып,  бфкелю жуйе к,уратын табиги географиялык, 
комплекс.
МАКРОЭКОЛОГИЯ  -   классикалык  экологиянын  ен  непзп 
туж ы ры м дары ,  адам  мен  таб и гат  арасы ндагы   царым- 
катынастардын проблемалары туралы шм, адам экологиясымен 
6ipiKripiAreH гылыми пан.
МЕЛИОРАЦИЯ  —  ауыл  шаруашылыгында  пайдаланатын 
жерлерш ж а к,са рту.
МЕТАБОЛИЗМ — органнзмдеп,  биологиялык, системадагы зет 
пен энергиянын алмасуы.
МИНИМУМ  ЗАНЫ  (Ю.  ЛИБИХ 
ЗАНЫ) 
-   вн1мд1л1к 
потенциал  (организмдердщ,  попу ляциялардын,  турдж ешмдшп, 
п роник  кабинет)  баска  барлык,  жагдайлар  крлайлы  болел  да, 
ортадагы ен аз мелшердеп фактормен шектелелд (толеранттылык; 
занын караныз).
МИМИКРИЯ  —  ес!мд
1
ктер  мен  ж ануарларды н   сырт 
KepiHirrepiHiH Tipi жене ел! табигатк,а уксас беймделуЬ
МОДИФИКАЦИЯ  — коршаган  орта  асершен  (температура, 
ылгал  ж ен е  т.б.)  организм  б елп лёрш ш   тукы м  куаламай 
(фенологи)  езгеруь
МОНИТОРИНГ  (ЭКОЛОГИЯЛЫК)  -   корш аган  орта 
жагдайларынын  сапасын  ж ене  биологиялык  объекплердш  
жагдайын бакылау.
МУТАЦИЯ  -   организмш н  тукым  к,уалау  б ел п л ер ш ш  
(геноттпжн) табиги немесе жасанды жолмен (химиялык, затгар, 
радиация) езгеруь
НЕЙТРАЛИЗМ  -   6ip территорняда приплл еггпн турлердш 
6ip-6ipiHe знялыи да.  пайдасын да типэбей 6ipre прпилш eryL 
НООСФЕРА  -   ойлаушы  кабат,  акыл-ой  сферасы,  В.И. 
Вернадскийдщ  евзш ея  айтканда,  адамнын  акыл-ой 
ерекет 
нетижесшде  биосферанын  сапалых;  жагынан  жана,  жогаргы 
сатыдагы даму кезещ.
258

ОЗОН  КАБАТЫ  — Tipi  организмдер  ушш  аса  KiayinTi  к;ыск;а 
толкынды  Куннщ  ультракулгш  сэулелерш  
c i n i p e T i H  
озон 
молекулаларыныц  (Оэ)  жогары  концентрациясы  жинак,талган 
атмосфера к,абаты.
ПАРАЗИТИЗМ  — 6ip турдщ екшпн 6ip турд1 TipnriAiK ортасы 
етш eMip cypyi жане сол организм арк,ылы к,оректену1.
ПАРНИКТЖ  ЭФФЕКТ  — куннщ  жылу  сэулелерш  свдретш 
парникпк газдардыц мелшершщ кебекп нэтижесшде атмосфера 
температурасьшьщ жогарылауы.
ПЕСТИЦИДТЕР  -  ауыл  шаруашылык  дакылдарын  арам 
шептердщ  (гербицидтер)  насекомдардыц  (инсектицидтер), 
сацыраукулак,тардыц (фунгицидтер), т.б. зиянды эсершен к,оргау 
уппн колданылатьш химиялык, заттар.
ПИРАМИДА  (ЭКОЛОГИЯЛЫК)  — биоценоздардыц  коректж 
децгейлер1 — продуценттер, консументтер жане редуценттердщ 
арасындагы  сапалык,  катынастардыц,  олардын  саны  (сандьщ 
пирамида), биомассасы (биомасса пирамидасы)  немесе энергиясы 
(энергия пирамидасы)  бойынша графикалык, бейнелену1.
ПОЙКИЛОТЕРМИЯ  -   к;оршатан  ортаныц  температурасына 
байланысты дене температурасы да езгерш туратын организмдер 
(микрюорганизмдер,  есгмджтер, омырткасыздар).
ПОЛАЮТАНТТАР  -   ортаныц  техногещц  ластаушылары  -  
ауада - аэропланктондар, суда - гидрополлютанттар,  топырак,та
- терраполлютантгар.
ПОПУЛЯЦИЯ  —  салыстырмалы  б1рдей  экологиялык 
жагдайлардагы кещспкп мекендеп, генофонды ортак. 6ip-6ipiMeH 
еркш будандасып евомдд урпак беретш особьтардыц жиынтыгы.
ПРОДУЦЕНТТЕР  — органикалык  заттардан  алташкы  OHiM 
тузетш автотрофты организмдер  (непзшен,  жасыл еамджтер).
РЕДУЦЕНТТЕР  -   ел!  органикалык  заттармен  коректешп, 
бейорганикалык заттарга айналдыратын организмдер.
РЕКУЛЬТИВАЦИЯ  —  бузылган  табиги  ландшафтарды, 
бузылган жерлердщ втмдШгш калпына келпруге багытталган 
ic-шаралар комплекс!.
С АПРОФАГТАР  -  ел!  органикалык  заттармен  коректенетш 
жануарлар  (детрифагтар).
СИМБИОЗ — эр турге жататын организмдердщ 6ip-6ipiHe тек 
пайда экелш, 6ipre селбесш тфшШк eryi.
СИНЭКОЛОГИЯ -  квп турлй кауымдастыктар мен экожуйелер 
экологиясы.
259

СУКЦЕССИЯ  -  белгхм  пршьмк 
ортасынлагы 
организмдердщ 
тур к,урамы взгер
1
стерш
1
н уздзкоз жене 
багытталган 
ж уй а.
ТАКСОН  -  бф -бф
1
мен 
туыс, 
барак, 
жеке 
тур, 
туью, 
тук,ымдас 
т.б. таксономиялык, категорияларга ие бола алатьш организмдер 
топтары.
ТЕРАТОГЕНДЕР  -   органи 
змдерге эсер ету  арк;ылы  олардын 
урпактарында аномалиялар 
тугызатын техника мен материалдык, 
мадениеттщ даму процеа.
ТЕХНОСФЕРА  -   адам затты н  елеуметтпс-экономикалык; 
к,ажетт
1
лш н   к,амтамасыз 
ету 
ушш 
техникалык, 
куралдардын 
квмепмен взгертплген 
биосферанын 
6ip 
бели!
ТОЛЕРАНТТЫЛЫК  ЗАЦЫ  (В.  ШЕЛФОРД  ЗАНЫ)  -  
белгйи 
жагдайларда пессимальдд манде 
болатьш орта 
факторлары баск;а 
оптимальд!  жагдайларга  к,арамастан  турддн  сол 
жагдайларда 
■прпплш ету  мумкщдштерш шектейдд.
Т1РШ1Л1К  ОРТАСЫ  -  
T i p i  
организмд!  к;оршап  турган 
табигатты н  6ip  болнч  (суды 
орта,  к,урыАык,ты-ауа  ортасы, 
тоиырак,,  организмдердщ 
в:и(.
РЕДУЦЕНТТЕР 
-  
органи калы 
к, заттарды жай 
бейорганикалык, 
заттар -  су,  кем]ркышкыл 
газы, 
куюртсутек жене туздарга дейта 
ыды рататын  гетеротрофты  
организмдер  (бактериялар  мен 
саныраукулак,та.
УРБАНИЗАЦИЯ  -   калалардин  ecyi 
мен  дамуы,  ауылдын 
к, ал ага айналуы,  ауыл  тургындарынын 
калаларга  кешу],  котом 
вм1ршде к,алалардын ролшщ артуы.
ФАУНА  -  
тарихи  калыптасщан,  белпл!  бф   территорияда 
немесе акваторияда 
TipmiAix 
ететш жаиуарлар 
жиыктыгы.
ФЕНОТИП  -   организмдердш   сыртцы  белплерй  мен 
кдоиеттершщ 
жиынтыгы.
ФИТОПЛАНКТОН  -   суда  TipmiAix 
ететш   майда 
вамдш 
организмдер! 
мен 
микробалдырлардын 
жиынтыгы.
ФИТОФАГТАР - еамдисгермем хоректенетш жануарлар.
ФИТОЦЕНОЗ -  кен 
турш 
вамддкгер кдуымдастыгы.
ФЛОРА  — тарнхи  калыытаскан,  белгШ  6ip  территорияда 
немесе акваторияда 
есетш 
есишктер жиынтыгы.
ФОТОПЕРИОДИЗМ -  кун уэак,тыгынын маусымдык взгерутнш 
оргакизмге 
веера.
ХЕМОСИНТЕЗ  -   кейбф бейорганикалык; заттардын тотыгуы 
кезшде белшетш энергияны пайд алану  арк,ылы хемоавтотрофты 
бактерияллрдын органи калы* зат синтездеу процеа.

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: