С в м б л е в атындаты гылыми

Химиялык  egicmep  —  кауымдастыктагы  жеке  организмдерде 
минералды  заттардын,  органикалык,  заттардын  жинак,талуын 
аныктау.
Физиологиялык,  agicmep 
— 
ж ек е  организм дер  мен 
к,ауымдастык,тагы  болып  жатк,ан  физиологиялык  процесстерд1 
аныктау.
Г  еоботамикальщ  кар тага  mycipy  —  картага  еспмджтер 
ассоциациялары   нем есе  ассоциация  топтары   т у с 1р1л е д ь  
Аэрофотосуреттер к,олданылады.
Экологиялык.  болжам жэне мониторинг  —  коршаган  ортанын 
жагдайын жане коршаган орта жагдайын бакылау, баскару.
Математикалык,  agicmep жэне модельдеу  -   математикалык, 
б елп л ер д щ   кем епм ен  зерттеуге  алынган  ж уйеш ц  кейб1р 
параметрлершщ мэндер1 езгерилш, жасанды жуйенщ езгеруш, 
я гни  соцгы  нэтижесшщ  калай  езгеруш  аныктау.  Модельдер 
далалык  бакылаулар  мен  лабораториялык  зерттеулер  аркылы 
алынган  малтметтер  непзшде  курылады.  Бул  эд1ст1н  мшдет1  - 
алынган тужырымдарды, биологиялык, жуйелердщ жумыс icrey 
ерекшелгктерш жасанды жолмен тэжфибе аркылы тексеру.
Экология  зандарыныц  непзшде  -  ес1мдйстер,  жануарлар, 
микроорганизмдер  мен  абиотикалык  ортаны  зерттеу  кезшдеп 
сандык, жане сапалык, мэлдметтер жатыр. Теменде экологиялык 
зерттеулердщ  сандык;  жане  сапалык  жактары  карастырылып, 
кейб1р  зерттеу  aAicrepi  мен  мал1меттерд1  жинау,  коршаган 
ортанын абиотикалык жэне биотикалык ко мпоненттерш зерттеу 
нэтижелерш ендеу туралы жалпы тусипктеме бер1лген.
К ез-келген  экологиялы к  зер ттеулер д !  бастамас  бурын 
зерттеудщ максаты мей мшдеттерш айкьшдап ал у керек. Бул ез 
кезепнде аддсп дурыс тандауга, мал^меттер жинауга жэне соган 
сэйкес непзделген тужырымдар жасауга кемектеседд.
Биотикалык  анализ.  Белнл1  6ip  ортада  тдршШк  ететш 
организмдерд1  зерттеу  кезш де  (экожуйен1н  биотикалык 
компоненттер1)  кауымдастык,тын курылымына сипаттама жасау 
керек.  Ягни,  прпплйс  ету  ортасындагы  кездесетш  турлер  мен 
ap6ip турдщ популяциялар санын аныктау кажет. Эрине турге 
жататын  барлык  организмдерд1  тауып,  санау  мумюн  емес, 
сондыктан кездескен турлерлд жэне олардьщ санын аныктау уппн 
тек кажетп эAicrep колдану керек.  Эдетте дал нэтижелер алу 
уппн кеп уакытты кажет ететш эддстер колданылады. Сондыктан 
зерттеу  алдында  жумыстыц  максатын  дурыс  аныктап  алган
225

дурыс. Мумкшддгшше 
табиги ортага зиян келтфмейтш еддстердд 
тацдаган  дуры с.  УдпдердД 
жинау  жене  сурыптауда  на^ты 
эдктерлд танда у керек. Ce6e6i, организмдер 
кез-келген жерлерде 
TipnriAiK 
ете 
6epyi 
мумкш. 
Мысалы, 
6ip 
к,араганда шабындык,тьщ, 
топырактын, кумиын, таулы-тасты жагаиьщ немесе еэен тубшщ 
эр 
6ip 
шаршы  метршде 
TipmiAiK 
ететш 
турдер аз болып 
KspiHyi 
мумкш. 
B ip a K , 
топырактын 
eciMAiKTi, 
тамырын,  сабагын, 
субстратна 
6eKiHin 
турган 
талломдарын,  тастардын  а стык, 
аныктап Караганда элдекайда кап 
турлердд кездеспруге болады.
Мал
1
меттерд
1
 жинау кезшде барлык эймдйс немесе жануарлар 
турлерш  мумкшдшнше  сол  дала  жагдайда  аныктаган  дурыс. 
Турлердд жинау кезшде си рек турлерге жатпайтьш сол жерлерде 
кен тараган организмдердд гана жинау керек. Турлерш кап жинау 
со л  ж ер лер д еп   кауымдастыктар  ушш  зиянын  ти п зед ь 
Жануарларды  жинау  кезшде зерттеулерден сон мумкшдшнше 
оларды  елт^рмей,  ездер! 
T ip m iA iK  
ететш  жерлерге  босатып 
ж^беру  керек.  Организмдерд! тек  тукымдас,  туыстарына д етн 
емес,  турлерше  д етн  аныкталуы  тик.  Кейде  оларды  аныктау 
к,иын  болтан 
жагдайда,  олардын  кай  класса,  катарга  немесе 
тукымдаска  жататыны аныкталуы керек.  Аныктауыш  кестелер 
организмдердщ уксастыктарын б!луд! ете жаксы жетелдетед]. Ен 
дурысы 
алдымен 
организмдердш  
морфологиялык, 
айырмашылыктарын  бШ п ,  сосын  ж еке  таксондардын 
диагностикалык  белп лер
1
мен  салыстырган  дурыс.  Аныктау 
кезшде форма сы, туа.  буындарынын,  еегменттершш саны тх х . 
онай кезге кершетш белплерш 
пайдаланады. Я гни, турдш мундай 
тек сырт пишнше карал аныктауды 
жасаиды
 немесе 
феиопттЫ 
аныктау
 дел а тайлы.
Диагностикалык, кестелердщ 
бфиеше турлер! бар, алабда ен 
карапайымы 
дмхотомяялын
  кестелер  болып  табылады.  Бул 
кестелер ннмфм  (1,2,3 сол 
сиякты) баспалдакты кос аныкггауыш 
белплерден (тезадан жене 
антитеэадан) туралы.  Эрбф баспалдак 
жеке белгълерд! керсеггедь Эрбхр баспалдактагы кос 
аныктауыш 
б е л п л е р ! 
6
ip-
6
ipiHe 
царама-кярсы
  немесе 
6
ip-
6
ipnсвйщес 
белп лер  болуы   керек.  Осы 
кестелер бойынша  аныктау кезшде 
организм дер Д1Н улкен тобы 
6
ipTe-
6
ipre ыдырап,  азайып теменп 
таксономмялык топка дейш 
жетеуи.
Диагностикалык (аныктауыш) кестелерде онай ажыратылатыи 
морфологиялык  белг!лер   к елтф и у*  керек.  Олар 
сапа лык 
(насекомнын  курсагынын  форма сы  немесе ту а )  жене  с п и м
226

(талшык,тарыныц  саны  немесе  сабагынын  узындыгы)  болуы  
мумкш. Анык,тау уппн коршаган ортанын эсершен езгермейтш 
кез-келген  белплерш   алуга  болады.  ©йткеш  организмнщ 
Tyci 
немесе  элшемД  сиякты  белплерД  маусымга,  жасына  немесе 
организмнщ  сол  кездеп  куйше  байланысты  коршаган  орта 
эсершен езгеруг мумюн.
0p6ip  аныктауыш  белгглерден  кейш  керектД  баспалдакты 
керсететш нэмДрлерД туралы. Егер сол баспалдактагы аныктауыш 
белплерД  организмнщ  сырт  турше  сэйкес  келсе,  одан  к ет н и  
немДр келеа карайтын баспалдакты кэрсетедд.
Мысалы:
Мэдени буршак тукымдастарын аныктайтьш кестеден узшдД.
1.  Агапггар немесе бута ла р.................................................. 2
Bip 
жылдьгк жэне кэпжылдык шептесш эомддктер............ 15
2.  Шырмалып эсетш эамдш тер............................................. 3
Шырмалмай эсетш эомдж тер.................................................4
3.  ГулдерД ашык кызыл тусп........................ Clianthus dampieri
Гулдершщ т уа  кызгылт, акшыл кок, кейде а к ............ Wisteria
4.  Гулдершщ 
6ip 
бэлш  немесе толыгымен сары т у с п ........... 5
ГулдерД сары тусп ем ес.......................................................... 8
5.  Сабактары тДкендД............. ................................................ 6
Сабактары тженсзз................................................................ 7
6.  Жапьграксыз, бугал эомдДк тДкенекл..................................
Жас эркендерД жапыракты, 
Kepi 
эркендерД тДкенектД..............
............................................................................ Genista anglika
7.  Жас сабактарыньщ келденен кесшдДсДтэртбурышты,
майда уш жапырак.............................................. ......... Cytisus
Сабактарыньщ келденен кесшдДсД тэртбурышты емес,
жапырактарьшын узындыгы 2,5 см-ден к эп ........................... 9
8.  Таты сол сияк,ты
Барлык  турлердщ  пзДмше  карап  сол  жердегД  науымдастьщ 
к,урылымыныц алуаитурлглш туралы белуге болады.
Осы  мэлДметтердДн  кемепмен  коректж  тДзбектД  немесе 
трофикалык байланысты 
K Y P y r a  
болады. БДрак кауымдастыктын 
сандык  сипатын  б1лу  ушш  б ул  жеткДлДксДз.  Алуан  турлДлДктщ 
денгеш  туралы  тек  эр  турге  жататын  организмдердщ  саны 
аныкталган сон гана айтута болады. Бул мэлДметтер кауымдасгык 
туралы  толык  маглумат  6epin,  сандык  пирамиданы  куруга 
мумкщаДк берелД.
227

А л ы н га н   санды к  ж а н е  сапалык;  м э л 1м м еттер  улг1лерд! 
с у р ы п т а у   э д !с т е р 1  мен  о р га н и зм д ер д щ   саны н  б а г а л а у  
ерекш ел1ктер!не  т !к ел ей   байланы сты .  0 д к гп   Tipm iAix  ету 
жагдайына,  мшез-к;улк,ьша жене организмнш мадшерше сэйкес 
тандайды.
10.2 Организмдерд1 жинау едгстер]
Кез-келген  зерттеулерд!  ж урпзер  алдында  —  зерттеулердш 
максаттары мен мшдегтерш аныктап ал у  кджет. Бул вз кезегшде 
зерттеу  вдгстерш  тандауга,  мэлдметтер/й  то лык,  жинауга  жене 
накты  тужырымдар  жасауга,  сондай-ак,  уак,ытты  к.ыск,артып, 
ак,шаны  к у п т   у н е м д е у г е   н е п з   б о л а д ы .  А л а й л а   а р т у р л ! 
м есе лел ер д щ   туы ндауы на  байланысты  зерттеу  барысында 
езгерюгер болуы  да мумюн.
Организмдерл! жинау кезщде ескериепн б1рнеше жагдайлар 
бар:
1. Зерттеулер журпэетш жерге байланысты шывдан заыдармен 
танысу.
2.  Э к о л о г и я л ы к   з е р т т е у л е р д !  ж у р п з е р   алды нда  с о л  
территориянын иесшен (жеке адам.  занды тулга) руксат алу.
3.  Жсрг1л1кт1,  е л к е л ш   к,огамдардан,  ж о га р гы   о к у  
орындарынан, табигатты коргау к,огамдарынан кенес алу.
4.  Организмдерд1  TipuiiAiK  ету  ортасынан  шыгармау  ж ене 
оларды кереказ жоймау.
5.  Мумкшдйтнше  пршьмк  ету  ортасына  ну к,сан  келттрмей 
шымды, тесты, беремен! т.б. орнына кою.
6.  Зерттеу  уппн  кджетп организмдердщ особьтарын  мейлшше 
аэырак, алып, мумхщддк болса болса артыгын бурынгы орнына дою.
7.  Ж ануарларды  аныктау  уппн  лабораториям  тасымалдау 
кезшде  оларды 
6ip-6ipiHeH 
белек  устау.  Мысалы, 
6ip 
ылыста 
квпк,ылтанды курттар мен шаянды 
6ipre 
угтамау керек. О л ушш 
« р т у р л ! 
ш ины  
ы ды старды . 
п о л и э т и л е н  
пахеттердд, 
пробиркаларды колданган дурыс.
8. 
Зерттеу кезшде сол жердщ 
TipmiAiK 
ету ортасы.  климаттык 
жагдайлары  сиякды  барынша  кэп  мал1меттердд  жазып  отыру 
кажет.  ©йткеш б у л  мелжеттер жинаган 
улп-иускдларды талдау 
кезшде вте манызды болып табылады. Органи змдердш 
TipmiAiK 
ету ортасы ерекшел истерт дурыс, 
рет-ретЫен жазган хим.
а) 
тау  жыныстары мен субстрат туралы сипаттама  |«с1и ш п р 
жабыны, топырагы ж ене т.б.);
228

э) жергшкп жердщ сипаты (мысалы, жалпак, беткей, онтуспк 
жаты, ылдильщ бурышы жэне т.б.);
б) су ащрппггМ;
в)
 к,умныц, топырак,тьщ Typi;
г) топырак,тьщ, судьщ, ауанын температурасы;
г) топырак,тьщ, судын к,ыпщылдыгы немесе одтшп;
д) булттануы, жауын-шашыны;
е) ауанын салыстырмалы ылгалдыгы;
ж)  жарык,тын к,арк,ындылыгы  (мысалы,  кэленке жэне ашык, 
жер);
з)  желдщ  багыты мен жылдамдыгы  (акырын,  к,атты,  дауыл, 
онтуспк-шыгыстан, т.б.);
и) 
мезгш, уак^ыты;
Осы ерекшелжтердщ кейб!реушщ к,алай жазылуын темендеп 
улпден кэруте болады.
Эдафикалык;,  физиологиялык,,  климаттык,  ерекшелжтерш 
жазудын далалык, кунделш:
Аудан
____________ 
__________________________  
■ 
. 
________________________________
Координатасы
М езгШ
1. Субстрат (топырак)
а) жер бет  ерекшелйипер1
э) А кабатыньщ терендт
б) В кабатыньщ терендт
в) С кабатыньщ mepengiri
г) pH
г) температура
2. Топография
а) беткейдщ орналасуы 
бурышы
___________________________
229

а) тещз бетшен бииигил________________ ;__________;_____________
б)релье  ф  
___________________________  
.  • .  :
в)_су сиирпшпйп ________________________________________________
г) жердш, пайдаланылуы________________________________________
f
) судын денгейшщ твмендйп немесе жогары болуы, бииигип _
3. Климат
а) ауа температураш_____________________________ ___________
в) жауын-шашын мвлищя _________________________________ ___
б) булттылыгы (куннщ ашык болуы)_______________________ ■
вI салыстырмалы ылгалдыгы____________________________ ;_______
г) желдщ багыты_______________________________________________
г) желдщ жылдамдыгы_______________________________ __________
д) у акыты 
_________________ _  ■.. __ 
, 
'
Мунан  баска  малшеттерА!  жинаудын  кептеген  aAicrepi  бар. 
Олар 23 кестеде керсеплген.
23 касте
Организмдерд! жннау ед!стер1нщ турлер!
Жинау a Aid 
Жумигша ж ytad, ватагты
Ж аилш
Жандисгерд) 
БелгЫ <Ц> т  ш ш П  мазаны жяналатьш 
мдтв бстпю м гу 
агаш мвдага бек!тщ бутактин асгына
УшпаЯтын
жайып турады. Сосыя бутвгш с М м я  
тусм» жанлисгерш шргыапык 
*n«m 
imiw
1 4 t l l l .
ЯШН *•*'"Г
етрпч*.
ярмшшжмф
230

Жинау а д а
Жумыстьщ жуиеа, багьггы
Жиналатын
организмдер
Кдкдеыш (сачок) 
аркылы ауадан 
жинау
Тазвда KiimripiM к,ап сшщты бекгплген торлы 
Магадан жасалган К,акдьшпы (сачок) ауада 
apu-6epi сермеу аркылы ушатын жэндисгердд 
жинайды. Эддсгщ 6ip к,алыпты болуы уппн 
жэнддктердд б1рнеше рет (бес, с е т ) сермеген сон 
жинаган дурыс. Ауада ep6ip сермеу сепз саны 
сшщты болуы керек.
Ушатын
жэнддктер
Кдккьшшен 
(сачок) шалгы 
орган сшщты 
инау
Таякда бекгплген нейлон матадан жасалган 
к,акдышты (сачок) шегггесш вомдштердщ, 
буталардьщ устшен судын бетшен шалгы орган 
сияк,ты тез сермеу
Жвндштер,
шаян
тэр1зддлер
Планктондык,
тор
Торлы матаны темгр кэдрсауга бекггш, сосын мьщты 
жшке байлайды да су бойымен тартады.
Арткы жагына организмдерд! жинау ушш KinnripiM 
ыдыс бектледь
Планктон
Жабыск,ак, тузак, 
(тузак,)
Калыц полиэтиленнщ бетше тэтп арке мен 
к,антты к,осып к,айнатып жагады. Муны агапща 
бекггш ертурл1 биштшке шп к,ояды.
Ушатын
жэнддктер
Шыны ыдыспен
(цилиндрмен)
аулау
Организмдердд кызык,тыру уппн сыра немесе джем 
досуга болады. Шыны немесе баск,а к,утыны 
жогаргы жагын топырак, бепмен бфдеи етш 
кемедд (44-сурет). Жауыннан цоргау ушш 
бетш шиферддн сыныгымен £алк,алап кою керек. 
А л к,утынын шпне жану арларды елекпру ушш 
татп джем немесе пори бастаган erri салады.
Жоргалайгын 
жэндштер, кеп 
аяк,тылар, шаян 
тэр1зд1лер
Лампа аркылы 
аулау
Сынап лампасыньщ жарыгына жиналган ушатын 
жануарлар к,алк,ага согысып, картон кррагща немесе 
к;агаз пакетке туседь Кораптын шпндеп жэнддктердд 
алар алдында оларды жансыздандыру уппн 
хлороформга салынган жйгп к,ою керек.
Тунп жэндштер
Ирдей аулау
Жануарлар су йпетш жерге бетш к^ргак, шеппен 
жауып тузак, к^рылады. Елжпргйп жем ретшде 
туза^ган нш-сыртына к,ургак, жемк: немесе жарманы 
коюга болады. Жануарларды "прядей усгау ушш 
жш-жш тузак,ты тексерш туру керек.
Тыпщандар, жер 
тесерлер
Су к,акдышымен 
(сачок) аулау
Бул ддкгп акдайтын сулардагы жануарлар уппн 
колданады. Су к;акдышымен (сачок) немесе 
планктондык, торды судын агысы бойынша к;ажетп 
жерге к,ояды. Сосын суда жатк,ан тасты аударып 
ондагы организмдердд тастан кырнаиды. Немесе 
аякдген суды араласгырып шащайды. С у даты 
организмдер судын агысымен торга туседд.
Су жвнддктер1, 
шаян тар1зд!лер
231

Жинау 
адИ
Жумысгьщ 
жуйеа, 
багыты
Жив 
адапгыи 
организмдер
Эксгаустер
(ооргыш)
Бул ЭЛ1С еамдпггер бетшен майда жандктерш 
саиау немесе зерттеу уппн к,олданылады.
ЦЦриймр,
маяда
Жвшггф,
«рмеяшлер
Колмен 
жинау
Топыракты, тимды немесе орман твсешшш 
жалпа* ыдысгын 
6ip 
шетюе к,ойып шетшен 
подмен ipocren 
алады  Табыдгяи 
оргаяизмдерд! 
шыны ыдыск/) салып, сурыпталган нусмны 
жадна* ыдысгын еквят 
жагьша 
жянайды.
Кене
эгитреидтер. 
курттяр. 
маида
ЖЛНДЖТРр
Экстрахтпен
жинау
4% -ды формальдегидтщ 5 см3 
мелшерш 50см3 сугв 
араластырып цмтшдш> 
1 шаршы 
метр 
топыракда 
куяды- Жауын курттары топырак, 
бетше шыклан 
сом олард ы жинап алып 
ершил* к.уиг«н ящ т  
сумей шаяды.
Жауын
едргары
Флотация
©лшенген 
«в е к  тояырак,ты 
вушыкдан 
туз 
ерггяшЬ 
бар лаборатс >риялык, стаканга 
сальш шаимйды 
Топырак, тунба болып ыдыс ту£ннде 
м д щ  бетше 
органюмдер 
кдлкдеп шыгады 
Ертндшн 
бетю 
кдлдыл алып Петри табаадшюдаа сальш 
биникулярмен караяды. Табацшага 
70%-ды спирт 
к,уйыл 
организмдердг елттред*. Сосын 
удпго затшк 
шыиыиьщ бетше 
койыв 
оган 
бф твмшы глицерин 
тамызады  Бетт 
жабындык, мыиымея жауыо 
бииокулярмен 
немеет кодмп жары», мзкроскобымен 
эертгейд1
К о я м р ,
жяммкпр
^уцш нспры
мен
■ 
умыргкдлары
Берман май 
куйшшы (суды 
экгтракшш)
Топырак, улпаи жешл жук* мап мяпгадм с а ш  
швиде сум бар май к,укгышм салады  Куатшдыгы 
100 Вт дампа темзр рефлектордын астьша б ж ш у и  
145<урезп). Кпдпмк 
25 см 
тямемде 
ш п  
ту рады. Дамианы 
24 
о и т м  к и ц ц и т  ш мы  
Жылу 
МП н и м  о р ш м к ц м  ЦП— ЩТ» II 
топырактан суга шыгуъша икдвл етед*. 
Май 
куГгшштын губЫе 
тупвян эрганитмдерд! Ofivtu 
бф уацдлтм 
соя мкэмигты 
ашмл 
шзгтял4? спирт? 
бар ыдыска туфед!
Т о п ф щ ш ы
и й м
органиiM iy
... 
J
Зерттеу кезшде топыракда тускеи оргамизмлерд] жмиап, санао, 
аны^тап  кажет  болса  босатып  туру  керек.  Егер  т у э д   туккыр 
туртде болса оган  жыргдаш  та,  крреп де тусу! мумкш. С§йтш
232

жинау  кезш де  Koperi  болм ай  да  к;алуы  мумкш.  Сондык,тан 
зерттеу объекплерш  жансыздандыру ушш ыдыстын 
iniiHe 
70%- 
ды спирт куйътлдды.
44 сурет. Топыракла квмиген шыны ыдыс
45 сурет. Берман май куйгышы (сулы экстракция)
Экожуйенщ  абиотикалык,  жэне  биотикальщ  компоненттер1 
з е р т т е л е т ш   уч а с к е л е р   6ip  к,алыпта  б о л у   уш ш ,  эд ет т е 
трансекталар  жэне  шаршы  тэртбурьпптар  (квадраттар)  сальш, 
улплерд! жинау сол аумак,та журпз1\едд.
Сызыкты  трансекта.  Б ул  эд1ст1  бдртектес  аумак,тарда  да 
к,олданута болады. Алайда,  ic жузшде сызьщты трансекта эдюш
233

зерттелетш  аумактагы  6ip  популяциялардын  баска  TipmiAix 
ортасы мен попу ляциял а рта ауыскдн жерлершде колданады. Ею 
к;азык, арасында  жер беттмен тартылган  ж  in  трансекта  багытын 
кврсетедь Сейтш тек трансекта сызыгы бойындагы организмдер 
гана жиналады.
Таспалы  (лен та) трансекта. Таспалы трансекта эдйз бойынша 
зерттелетш Tipmi/UK 
ету ортасы бойымен бф-бфЬнен 0,5 м немесе 
1,0 м ара 
кашыктыкта болатын ею сызьщта трансекта тартылады. 
Есеп осы ею сызык, ортасында ж урпзиедь
Сызьщта немесе таспалы трансекта бойында бижтйгпн езгеру! 
трансекта  профил1н курайды да,  бул  взгерютерд!  мвламеттердд 
жазу кезшде сызып керсетеш (46 сурет).
Судын койтымы денгейшен apa цашъщтык
 м
46 сурет. Трансекта профим (вертикаль сыэыц бойынша - келген судын 
бетшен бшкаик м/. Суретте А нуктеОнен J нуктесЫе дейшп тостах, 
жагалаудын профим кврсетлген. 
X 
оа 
10 
м ж 
I 
шартты тлшемф, 
У 
оа 
Ы   —  1  шартты олшемд! масштабы екенте нет \ аударынылдар  By л 
профиль кдлпын жасанды бурмалап кврсеткешмен. бфак жагалаудын 
пик жане колосу арналаацшшн жаксы K&pcemegi.
Трансекта  турш  тандау  зерттеу дщ  сапалык  жене  сандык, 
сипатына, кджетп деллтне, пршм1к етш жатцан органнзмдердш 
ерекшел!гше,  зерттелетш  территоришнын  квле&юне,  уакштын 
а злы - ке птцтне.  байланысты.  Шагын  к-нцыктыктарда  сызыкты 
трансектаны  салып,  сызык  бойындагы  ep6ip  ociMAiim  жазуга
234

болады.  А л   улк ен  келем д еп  учаскелерд! зерттеу кезшде ар 6ip 
метр немесе баск,а белгЬй 6ip елш ем деп турлердД жазып  отыру 
керек.
К в а д р а т  (т е р т б у р ы ш ).  Б у л   к у р а л   б ели л1   6ip  к е л е м д е п , 
мысалы 0,25 м2,  1м2 металл немесе агаштан жасалган тертбурыш 
рама. А лы п  ж уруге колайлы б о л у  ушш алмалы-салмалы болтаны 
жак,сы (47 сурет).
гайка
сым темгр
металл немесе агаш рама
47 сурет. Сым темтмен юшкене твртбурыштарга 
(400см2) бвлшген тертбурыш рама
meMip 
взек (спица)
тесттер
гайка
агаш рама 
топырак, 6emi
meMip 
взекке жанаскан 
3 ecmgix mypi
1м
20 см 20 см
____- U __ ;
“1 м*
= У
48 сурет.  TeMip взекш  (6i3gi) рама
235

Раманы  трансектаньщ  6ip  жагына  к,ойып  шпндеп  аумак,ты 
есептеп  шыгады.  Сонан  сон  раманы  сызык,  бойымен  орнын 
ауыстырып баска нуктелерге ауыстырып отырады. Зерпггеу турше 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: