С в м б л е в атындаты гылыми

личинкалары) организмдердд гидробионттар деп атайды.
Элемдщ  мухитты  2  экологиялык,  облыскд  беледд:  бугал  су 
к,абаты -  пелагиаль жене су туб! -   бенталь.
С у  - езше тэн ерекшелистер! бар ерекше тдршьик ортасы. Бул 
ортанын непзп ерекш елт -   тыгыздыгы. Э у е ортасынан 800 есе 
тыгыз. Дисгилденген судын тыгыздыгы 1 г/см3-ке тен. Туздылыгы 
арткан сайын тыгыздылыгы да артып  1,35 г/см3-ка дейш жетедь 
Сондыктан онда TipmiAiK ететш организмдерге улкен кысым эсер 
етедь 0p6ip  10 метр теренддкте кысым  10 атмосферага кэбейедД. 
КейбДр организмдер,  мысалы,  шаян тэр1зддлер,  погонофоралар, 
тещ з  жулдыздары  ж эне  т.б.  улкен  терецадкте,  400-500  атм. 
кысымда нршдлж етедД.
С у   ортасыныц  езшдж  оттеп  режим1  де  бар.  Суда  оттеп 
атмосферамен салыстырганда 21  есе аз. Судын температурасы, 
T e p e H A ir i, 
туздылыгы  арткан  сайын  ондагы 
O T T e r i 
медшерД 
азайып,  ал  судыц  агысы  катты  болган  сайын  оттеп  мелшер1 
кебейедд.
Баска  орталармен  салыстырганда  судын  температуралык 
режим1 б1ркелю болуымен ерекшеленедД. Коцыржай аймактарда 
тущы сулардыц температурасы 0,9°С-25°С аралыгында (ыстьщ су 
кездерш есептемегенде,  онда су температурасы  100°С-ка дешн 
жетедд), тущы сулардыц терен кабатында температура 4°С-5°С- 
ты курайды.
С у   ортасыныц  жарык  режимшщ  эуе-курылык  ортасынан 
айырмашылыктары  кеп.  Жарыктыц  су  бетшен  шагылысуына 
жэне  су  imiHeH  eTyi  кезшде  сщдрглетщ  болгандыктан  суда 
жарыктыц  мелшер1  аз  болады.  Сондыктан  терен  суларды  уш 
аймакка:  жарык,  алакелецке  жэне  толык  карацгы  бэлйсгерге 
беледД.
Мухиттын карацгы, терец бэлгктершде гидробионттар кэру 
ymiH  Tipi  организмдерден  белш етш   жарыкты  пайдаланады. 
Мундай  кубылыс  биолюминесценция деп  аталады.  Мысалы, 
кейб1р балыктардыц арка ж узу канаттарыныц алгашкы сэулеа 
жогарга жак суйегше жакын майыскан, кармакша тэр1здд болып 
орналаскан.  Осы  кармакшаныц  ушында  шырышты  жарык 
беретш бактериялары бар. Оттепмен бактерияларды камтамасыз 
ету1 аркылы жарык берш, корегш езше елДкпредД.
YHeMi карацгылыкта TipniiAiK ету немесе жарыктыц жепспеуД 
гидробионттардын  кэру  мумкшш1лжтерш  шектейд1  (5  сурет). 
С улы ортада ауага Караганда дыбыс тез1рек тарайды. Сондыктан
43

гидробионттарда  керу 
мушелерше  Караганда  есту  мушелер! 
жаксы  дамыган.  КейбДр 
турлер  Tiirri  ете  темен  ж я ш к т е п  
(инфрадыбыс) толк,ындардьщ 
ыргактарынын взгеруш дер кезшде 
сезш, дауыл турардын 
алдында су терендтне карай темендейд! 
(мысалы,  медуза).  Суда 
TipmiAiK  ететш  кептеген  турлер  -   сут
^оректтлер,  балыктар,  моллюс- 
калар,  шаян  тер1зд1лер  вздерз 
эртурл1  дыбыстар  шыгарады. 
Шаян тарщддлер денесшщ вртурл! 
бвлштершен 
6ip-6ipiHe 
уйкелу 
аркылы; 
балыктар 
- 
ж узу 
KenipmiKTepi,  TicTepi, 
жак,тары 
аркылы  дыбыстар  шыгарады. 
Дыбыс аркылы сигнал беру едетте 
тур шплж катынастарда,  мысалы, 
баска жынысты особьтарды езше 
елиспру немесе багыт-багдар ушш 
кызмет  етедд.  Мундай  ерекше- 
лйсгер 
ocipece 
лай суларда,  катты 
T e p e H A i K T e  
ж ене  карангыда 
TipmL\iK 
ететш  турлерде  жаксы 
дамыган.
5 сурет. Судын 
т ер е н  к а б а т ы н д а  аирш иик ет еп й н  Scopelidae 
тукымдасына жататын 
ба л ы к т а р   к в з д е р ш щ  ж ойы луы   (Ш в е р д п ф а ге р  
бойынша
);  1 
- 
7
50 метр терендшне (С 
hlorophthalm  us product us),  2 
- 
800- 
1000 метр терендйапе 
(Bathypterois dubius),  3 - 3000 м ет р  m e p e n g ix m e  
(Benthosaurus grallator), 
4 
- 5000 
м ет р  т ер е н д й а п е  (B athym icrops 
regis)
Кейбдр  гидробионттардын  (кит  тэр!зд
1
дерде)  багыт-багдар 
алуы, 
K o p e r i H  
Дздеп  табуы  —  толкындардын  шагылган 
дыбыстарын  кабылдау  (эхолокация)  аркылы  жузеге  асады. 
Кепшшп  жузу  кезшде  артурл1  жиШктеп  электр  зарядтарын 
тудырып,  шагылган электр импульстарын кабылдайды. Электр 
зарядтарын  тудырып,  оны  езшщ  багыт-багдар  алуында  жене 
сигнал  ушш пайдаланатын  300-ге тарта  балык, турлер
1
  белгш. 
Мысалы,  тущы  суда 
T ip m iA iK  
ететш  су  пШ  балыгы  (Mormyms 
каплите)  секундына  30 импульс ж1берш,  су тубшдеп тунбадан 
e 3 i 
коректенетш омырткасыздарлы онай табады.  Импульстары 
секундына 2000-га дейш ж ететш тещз балыктары да бар. Кеибф
44

бальщтар электр импульсгарын шабуыл жасау немесе жауьшан 
к;органу упнн пайдаланады (скат, жыланбалык,).
Ж е р   6eTiHiH  к еп теген   ш ункы рлы ,  ойык  ж ер ле р ш д е 
езендердщ тасуьшан, катты несер жауыннан сон, кардын ерушен 
жэне  т.б.  жагдайларда  уакытша  келппктер,  тогандар  пайда 
болады.  Мундай келгшктерде де кыска  уакытта ирш ш к ететш 
эртурлД  гидробионттар  кездеседь  Булардын  ерекш елт  сол,  аз 
гана  уакыт  шпнде  кебейш,  езшен  сон  кептеген  урпактарын 
Калдырып, келеа ылгал болатын уакытка дейш тунбага кемшп 
анабиоз  жагдайга  тусед!  (кейб1р  шаяндар,  планариилер,  аз 
Кылтанды курттар, моллюскалар, тигп кейб1р балыктар -  африка 
протоптерусы  жэне  оцтустдк америка  лепидосиреш).  Кептеген 
майда  организмдер  кургакш ылы к  жагдайда  циста  тузед1 
(инфузорилар,  тамыраяктылар,  кейб1р  ескекаякты  шаяндар, 
турбеллярий жэне т.б.).
Ж ердщ су коры теория жузшде саркылмайды, 
ce6e6i 
теймдд 
пайдаланган жагдайда су ресурстарынын элемдцс су айналымы 
барысында узджаз калпына келш отырады- ©кшипке орай, сонгы 
жылдары  Э лем д ж   мухиттарга  мунай  ешмдергнщ 
T e r iA y i, 
биологиялык  адуантурдщ ктщ   азаюы  улгайып,  тропикалык 
ж а га ла у ла р га   антропорендш   кысым  кеп  т у су д е.  Т е щ з 
жагалауларынын  еамдпстер  жамылгысы  тозып  (Индонезия, 
Филиппин, Тайланд), куркп алкаптарын кенейту жэне асшаяндар 
ecipy ушш тогандар жасалып, мантра тогайлары жойылуда.
3.2. К¥Рылык.-эуе ортасы
Эволюция кезшде эуе-курылык ортасы сулы ортадан кешн 
T ip i 
организмдермен  игер1лдь  Бул  орта  ушш  температура,  жарык, 
ылгал, ауа курамы манызды факторлар болып табылады.
T ip i 
организмдер  уш ш  
e c ip e c e  
к ер уге  болаты н  (орта 
толкы нды )  жарыктыц  мацызы  зор.  Ж ары кты ц  эсерш ен 
хАорофиллдердщ  тузДлуД  ж эне  биосферадагы  аса  манызды 
процесс  —  фотосинтез  журедд.  Кун  энергиясынын  Ж ер  бетше 
Tycyi 
жылдык маусымга жэне тэулйс узактыгына байланысты. 
Организмдердщ жарыктыц тэулжтж ыргагына реакциясы, ягни, 
тэулштщ жарык  (кун  узактыгы)  жэне карацгы  (тун узактыгы) 
мезгшне ара катынасы фотопериодизм (грекше photos — жарык,, 
peridos  —  ШёцберлЙ  айналым)  деп  аталады. 
© c iM A iK T e p re  
жарыктыц белсенддлш мен сапасымен катар, жарыктыц узактыгы 
да  эсер  етедь 
©ciMAiKTep  6eAceHAiAiriHiH 
Фэул1кт1к  жэне
45

маусымдык  режиш  осыган  байланысты.  Олардын  TipmiAiK 
процестерппн  маусымдык,  ыргагы  кузде  —  теулштщ  жарык, 
белщнщ  кыскаруымен,  кектемде  —  узаруымен  аньщталады. 
Осыган байланысты организмдерде куннщ узактыгын сезшетш 
механизмдер калыптаскан. Олар дамудын кептеген процестерш, 
маусымдык езгерйггердд сигнал ретшде камтамасыз етш отырады. 
Мысалы, жаз сонына карай теулдктщ жарык мезплшш кыскаруы 
всу  процеонщ  тежелуше,  корльщ  заттардын  жиналуына, 
тыныштык куйге ауысуына альш келедд. К,ыс сонында, кектемде 
твулжтщ жарык мезплшщ узаруы еомджтердщ гулдеуш жене 
дамудын  баска да  кезендерш  аныктайды  (6 сурет).  Коныржай 
жане  полярлык  ендштерде  узак  кундд  еомджтер  (кара  бидай, 
бидай, зыгыр), субтропика жакта кыска кундд еомджтер (темекд, 
хризантема, курпп, тары) кен таралган.
Фотопериодизм жануарларда да байкалады: жуп куру, тулеу, 
кыскы уйкыга кету, миграция, кун узактыгына байланысты.
Егер  Жер  бетше  келш  ж ететш  кун  энергиясын  100%  деп 
еоептесек, онын шамамен 19% атмосферадан ету кезшде жутылады, 
34% 
Kepi 
карай атмосферага шагылысады, тек 47% гана жер бетше 
тже жене шашыранды радиация репнде жегедд. Тжелей тусетш кун 
радиациясы бул — толкын узындыктары 0,1 -ден 30000 нм-ге дейнп 
электромагниттж саулелер.  Жер бетше тусетш радиациялардын 
ультракулгш  спектр  белшне  шамамен  1-5%,  орта  толкынды 
жарыктыц  ешшсзне  16-45%  жене  инфракызыл  белшне  49-84%
46

тиесШ.  Энергиянын  спектр  бойынша  белшуа  атмосферанын 
салмагына,  Куннщ  артурл!  бижтжте  орналасуьша  байланысты. 
Шашыранды  радиациянын 
(Kepi 
шагылган  сауле) 
MOAmepi 
Кун 
кекжиекке жакын орналаск,анда жэне атмосферанын булдырлыгы 
артканда  кебейедд.  Бултсыз  аспандагы  радиациянын  спектрлж 
курамы энергияньщ кегшпмен (400-800 нм) сипатталады.
Ультракулгш   сэулелер д щ   щинде  Ж е р   бетш е  тек  узын 
толкынды сэулелер1 гана  (290-380 нм)  жетед1,  ал TipmiAiK ушш 
аса Kayiirri кыска толкынды ультракулгш саулелерд1 - солтуспк 
жене онтуспк полюстерде 20-25 км,  ал эквотор бойында 7-8 км 
бшктжтеп Оэ молекуласьшан туратын атмосферанын озон кабаты 
епизбейдь Узын толкынды ультракулгш сэулелердщ химиялык 
бёлсендШ й  жогары.  Олардын  мелшерД  кеп  болса  организмге 
Kayin  тудырады,  ал  аздаган  дозасы  TinTi  организмдер  ушш 
пайдалы.  250-300  нм  диапазонда  у л ь т р а к у л гш   с э у л е л е р  
бактерецидп  эсер  етш,  жануарларда  стер ол дан  рахит  ауруын 
болдырмайтын  D  витаминшщ  туз1дугне  эсер  етедь  200-400  нм 
толкын узьшдьщтары тершщ корганыштык кызметш арттырып, 
адамнын теркпнщ караюына алып келедь А л  толкьш узындыгы 
750 нм-ден узын инфрак,ызыл сэулелер жылу береди
Ж ер бетшде жарык, р еж и т эртурл! Кей жерлерге кун сэулеса 
кеп тусетш болса, ал баска бф жерлерде жарык, мулдем аз туседй 
Сондыктан  ес1мд1ктерде  табиги  сурыпталу 
npoueci 
кезшде 
жарыктын  apTypAi  жагдайларында  есуге  бешмделуш1лжтер1 
пайда болды. Жарыкка байланысты еамдгктерлд уш экологиялык 
топка  беледд:  гелиофиттер  —  жарык  суйгпп 
eciMAiKTep, 
сцио- 
фиттер  —  келенке  суйпш  
eciMAiKTep 
жене  факультативт! 
гелиофиттер — келенкеге тезшд1 еамдисгер.
Гелиофиттер немесе жарьщ су й гш  eciMAiKTep — кун 
c e y A e c i  
жаксы тусетш ашык, кещспкте есетгн 
e c iM A iK T e p . 
Мысалы уппн 
оларга кептеген шабьшдык, дала, шел жене шелейт 
e ciM A u ere p i, 
орманньщ бшк агаштары жатады. Эдетте олардын жапырактары 
калындау,  мезофилл жэне эпидермис клеткалары майда болып 
келедь  Буган  кургак  аймактарда  (шел,  дала,  саванна)  есетш 
астьщ тукымдастары, амаранттар, алабута тукымдасына жататын 
жэне т.б. 
e c iM A iK T e p  
жатады.
Сциофиттер немесе келецке су й гш  eciMAiKTep -   жарык аз 
тусетш жерде есетш еамдисгер. Буларга фитоценоздын теменп 
ярусында есетш саумалдык, (Oxalis acetosella), кусыкшеп (Asarum 
euiopaeum), жасыл муктер, плаундар жатады. Жарыктын 0,1-0,2%-
47

да тек муктер мен селягинеллалар еседь Плаундардын ecyi ушш 
кунддзп жарьщтыц 0,25-0,5%-да жеткшкп.  А л  гулм   еамджтер 
вдетте  аспаы  б у л т   кезде  жарыкгын  м елш ер
1
  0,5-1%  кем 
болмайтын жерлерде еседь
Факультативы  гелиофиттер  немесе  келенкеге  твзшдi 
вамдштер —  жарык,тьщ кеп мвлшершде де жене аз мвлшершде 
де есе беретш еомдцстердщ улкен тобы. Оларга жеке [Tilia cordata), 
мойыл  (Podus racemosa),  булддрген  (Fragaria  vesoal  жэне  шалгын- 
дьщта, орман алакк,айларында есетш кептеген еамджтер жатады.
Ж ары к  суйпш   ж эне  келен к е  суй пш   ео м д ж тер д щ  
ерекшелжтерш  салыстыра  отырып  олардын  анатомиялык, 
морфологиялык, жене физиологиялык, айырмашыльщтары эртурл! 
екенш керуге болады (4 кесте,  7 сурет).
Жануарлар уппн куннщ жарыгы жасыл еамджтердепдей аса 
к,ажегп  емес.  Алайда  жануарлар  ем1ршде  жарык,тын  манызы 
орасан  зор.  Осыган  байланысты  жануарларды  фотофчллдер 
(жарык,  суйпш )  ж эне  фотофобтар  (келенке  суйпш )  деп 
ажыратады. Жарык, жануарлар ушш кенгстжте баг дар алу, керу 
уппн  кджет.  Жарык,  аркылы  жануарлар  сыртк,ы  елем  туралы 
ак,параттар  алып  отырады.  Жануарларда кездщ  дамуы  жуйке 
жуйесшщ дамуымен к;атар журш отырды.
СМ
30. 
.
7 сурет.  Жарьщтын эртурл! мвлшершде вскен бак,бак, вамдт, 
(ИЛ.Пономарев бойынша,  1978);
1- 
жарыктын мелилерi жеткшкпи жагдайда, 2-жарык, жеткшказ 
жагдайда
48

4 кесте
Жарык суйгйп жэне келецке суйпш еомджтердщ 
езше твн кейб1р белплер1
№ 
Мушелер! мен 
улпалары
Жарык суйгйп 
еомджтерде
Квлецке суйгйп 
еомджтерде
1 
Тамыр  жуйеса
Жаксы  дамыган
Нашар  дамыган
2 
Сабактары
Буынаральщтары 
б^ршама  к;ыск,а
Буынаральщтары 
б1ршама  узын
3 
Жапырактары
Кебше майда, 
кальщ, к,атты, кейде 
етжецдд
Улкен, жука, 
жумсак
а) 
Эпидермис
Кутикулалы, 
хлоропласгары жок, 
майда  клеткалы
Кутикуласыз, 
хлоропласты, 
клеткалары ipi, 
6ip кабатты
б) 
Механикальщ улпа
Жаксы  дамыган
Нашар  дамыган, 
сондыктан
жапырактары жумсак
4 
Устьица
Майда,  TyKri,
1  мм2 жапырак 
бетшде 300-1000 
устьицалар
1 мм2 жапырак бетшде 
15-80  устьицалар
5 
Жарык сэулелерше 
карай  жапырак,та- 
рыныц орналасуы
Кырымен, 6ympAi
Келденец
Ж а н у а р л а р д а   корш аган  ортаны   к е р у   аркы лы   с е зш у  
эволю ци ялы к  дамуды н  д эр еж есш е  байланысты.  Кептеген 
ом ы рткасы здардагы   к,арапайым  к езд ер   —  б у л   ж ай  гана 
пигм ентпен  к о р ш алга н   ж ары к  се зи ш   к летк а ла р ,  а л  6ip 
клеткалыларда  —  жарык  сезгпп  цитоплазманын  белМ .  Толы к 
керу  тек ж  еплген,  курдещ  курылымды  кездерде  гана  болады. 
Мысалы,  ермекннлер  козгалып  турган  заттын  сулбасын  1-2  см 
кашыктыктан  гана  кередь  К еру  мушелер1  омырткалыларда, 
жэнджтерде, басаякты моллюскаларда бхршама жаксы дамыган. 
Олар заттын формасын,  мелшерш, тусш жене ара кашьщтыгын 
ажырата  алады.  Келемд1  керу  адамга,  приматтарга,  кейб1р 
кусгарга — угаге, буркгтке, ителпге,  кыранга жэне т.б. тэн. Адам 
уппн кершетш сеулелер аймагы кулгш туе пен коныркай-кызыл
49

тустёрдщ  аралыгында  жатыр.  Мысалы,  кейб1р  жыландар 
спектрдш  тек  инфракызыл  белшы  гана  кёред!,  сондыктан 
каращыда корепн жаксы аулайды. Бал аралары ушш жарьщтын 
кершетш  белш  к,ыск,а  толкынды  белшне  ж акын  келедд.  Олар 
ультракулгш  сэулелердщ  кеп  белшн  туе  ретшде  кабылдайды, 
6ipaK, кызыл TycrepAi ажырата алмайды.
Ымыртта  ж эне  тунде  белсенд1 
T i p m i A i K  
ететйй  сут 
коректдлердщ  KenmiAiri  тустердд  нашар  ажыратып,  барлыгын 
кара-ак  бейнеде  керед!  (ит  Tepi3AiAep,  мысык  тэр1зд1лер, 
атжалмандар жэне т.б.). Мундай керу ерекшелш сондай-ак тун 
кустары  -  ук1,  жапалактарга  да  тэн.  Кундй 
T ip m iA iK  
ететш 
кустарга  тустерд!  ажырата  алатын,  жаксы  жетьлген  керу 
MymeAepi тэн.
Жануарлар мен кустар керу аркылы узакты миграпиялар мен 
жылы жакка ушкан кезде багыт-багдар алып отырады. Осындай 
узакты  ушу  кезшде  кустар  Кунге,  жулдыздарга  карап  багдар 
алып отыратыны тэж!рибе жузшде дэлелденген. Аздаган туман 
кезшде  олар  ушуын  жалгастыра  берем  ал  калын туман  кезде 
уша бермейдд. Егер осындай жагдайда ушып келе жаткан кустар 
багыттарынан  ауыткитын  болса,  туман  еёюлген  сон  кайта  ез 
багыттарын дал тауып алады.
Температура  -   куннщ  узын  толкынды  инфракызыл 
сэулелершен  белшетш  жэне  организмдер  ушш  аса  кажетп, 
TipmiAiK  HeAepi  ymiH  манызды  экологиялык  фактор.  Tipi 
организмдер жылу энергиясын эртурл! жолмен алады. Кептеген 
Tipi  организмдер  температуранын  0°С  жене  50°С  арасында 
T i p m i A i K  
ете  алады.  © й т к е т   зат  алмасу  npoueci  осы 
температурада жаксы журедь
©су  жэне  TipmiAiK  ету  уппн  колайлы  температура  (-10°С 
+30°С) оптималды деп аталады. EipaK кейбф организмдер жогары 
температурада  TipmiAiK  етуге  бейамдёлген.  Мысалы,  ыстык  су 
кездершдеп  цианобактериялар 
+80°С  -ка  дейш,  бактериялар 
+88°С -ка дейш TipmiAiK ете бередд.
Салкьш  жерде  TipmiAiK  ететш  организмдердд 
криофилдер 
тобына  жаткызады.  О л а р   белсёндйаггн  клеткалардын 
температурасы -8°С...-10°С жагдайда да жогалтпайды. Криофилия 
теменп температура  жагдайында  (тундрада,  арктикалык  жене 
антарктикалык  шелдерле,  бшк  тауларда,  салкын  тещздердё) 
TipmiAiK  ететш  кептеген  организмдерге  —  бактерияларга, 
саныраукулакгарга, кыналарга, муктерге жене т.б. тан.
50

Оптимум аймагы жогары температурада орналаск,ан турлердД 
термофилдер  деп  атайды.  Буларга  микроорганизмдер  мен 
жануарлардыц кептеген топтары, мысалы, нематодтар, жэндисгер 
личинкалары,  кенелер  жэне  шелд1  аймакта  тфшШ к  ететш 
квптеген организмдер жатады.
Keft6ip  бактериялардын  споралары 
TinTi 
+  180°С  ыстьщка 
б1рнеше  минут  бойы  шыдайды.  Лабораториялык  жагдайда 
вамджтердщ споралары, тозандары жэне тукымдары, нематодтар, 
коловраткалар,  карапайымдылардьщ  цисталары  клеткаларын 
кеппргеннен  сон  -217°С  -ка дешнп температурага  шыдап,  кешн 
температура калыпты жагдайга келгенде бурынгы белсендшкгерше 
Кайта оралган.  Мундай  жагдайда цитоплазма гранит тас сиякты 
Катты  болып,  барлык  молекулалар  тольщтай дерлж тыныштык 
жагдайга  кешедь  Организмдеп  барлык 
TipiimiK 
процестершщ 
уакытша токтауын жогарыда айткандай - анабиоз деп атайды.
Tipi организмдер  коршаган  ортадагы  температура  езгерген 
кезде  зат  алмасу  процестерш  реттейтш  эртурл!  эволюциялык 
бешмделупплиегерге ие болды. Бул era жолмен журедк
1) эртурлд биохимиялык, жэне физиологиялык кайта курулар 
(ферменттердщ  концентрациясынын.  белсенддлдггащ  eerepyi, 
сусыздану,  дене  ертнднд  температурасынын  кату  нуктесшщ 
темендеуд жене т.б.);
2)  коршаган  орта  температурасына  Караганда  дене 
температурасьш  б1ркалыпты денгейде  устау,  бул  калыптаскан 
биохимиялык реакциялардын журушщ катты бузылмауьша алып 
келедь
Организмде  era  экзотермиялык  процестер  клеткалардагы 
жылу тузддудщ квз1 болып табылады: тотьщсыздану реакциялары 
жэне"АТФ-тын (аденозинтрифосфат немесе аденилпирофосфор 
кьппкылы) ыдырауы. АТФ-тьщ ыдьфауы кезшде белшген энергия 
клетканын барлык кызметтершщ ioce асуына,  ал тотыксыздану 
энергиясы АТФ-тьщ калпына келуше жумсалады.
BipmaMa 
темен  тунп  температура  мен  кунадзп  жогары 
температураньщ алмасуы (термопериодизм) квптеген турлер уппн 
вте колайлы.  Континента л ды  аймактагы  еамджтер тэулдктжтгк 
температуранын ауыткуы 10°С-15°С -ты кураган кезде жаксы еседд. 
Коныржай аймактагы квптеген еамдисгер ухшн температураньщ 
тэулиспк ауыткуы 5°С-10°С -ты, тропикалык есшджтерде 3°С 
-Ti, 
ал  кейбдр  eciMAiKTep  (кант  кызылшасы,  жержангак)  TinTi 
температуралык ауыткусыз жагдайда да все бередд.
51

Температура еаоддк есушщ барлык, кезендершде веер етедд. 
©амдштёрдщ дамуьшьщ эр кезешнде температурага к,ажегплт 
де  эртурла  дврежеде  болады.  Мысалы,  шыршанын  кептеген 
ecxiHAepi мен жас особьтары теменп температурада, acipece к,ар 
кабаты мен  коргалм ай,  ашык,  калса  у с т   к е тед ь  О лар 
температуранын  твулжт1к  жэне  маусымдык  e3repyi  аса  катты 
байк,алмайтын  баска  ес1мджтердщ  панасында  немесе  орманда 
болса вмфшенддгш жаксы сактайды. Ал ересек шыршалар катты 
аяздарга да тетеп бередд.
Коршаган  ортанын  температурасы  жене  топы рак 
температурасы вомджтердеп физиологиялык, процестерге гана 
емес, мушелерддн тузнлуше де эсер етедд. Твжфибе салкын жерде 
вс}р1лген  вс1мд1ктерд1н  жапырак  так,таларыньщ  жиегмпц 
взгеретщш  керсетп.  Салк,ын  жерде  ( +  4°С...+6°С)  еар!лген 
бакбактын  жапыракгарынын  жиектер!  тиимделген,  ал  жылы 
жерде вскен  ( +  15ЧС... +  18°С)  особьтарында  жапырак жиектер
1 
тепе болатыны байкалды (8 сурет).
8 
сурет.  Бакбак жапырагы жиектершщ эртурм температурадагы 
формалары, (ГЛЛоплавская бойьшша);  1 -салкьш жерден жылы 
оранжереяга алып келген сон meric жиекпи жапырактар дамыды, 2- 
катты пйлтделген. ерте кектемдеп жапырак, 3-срапжереяда +4"С...+бвС 
-та вскен жапырак,  А-оранжереяда * 15“С. .+ 18*С -та васен жапырак
1
2
3
4
52

Ж ы л у д ы н   ж еткШ ж стздШ не  б е ш м д ел у ш е  байланы сты  
еомдштер р н  топка белшедк
1)  суыкка тезтаз встдишхер — тропикалык орман eciMAiicrepi 
мен жылы тешз балдырлары. Судын кату температурасында бул 
e c iM A iK T e p  
е л е   бастайды.  О л  ферменттердщ  белеендШ тш щ  
темендеуше,  белоктар  мен нуклеин  кыпщылдары  алмасуынын 
бузы луы н а ,  м ембраналарды н 
6 T K i 3 r i n i T i K  
каб1леттерш щ  
темендеуше байланысты;
2)  аязга тезтаз  вамдштер  -   бДршама темен  температурага 
шыдайтын, 
6 ip a K  
улпаларында муз туз^ле бастаган кезде 
TipnriA iriH  
токтататын еамдисгер. Мундай еамдисгер температуранын -5°С...- 
7°С-ка дешн 
T ip im A iriH  
жоймайды.  Буларга  субтропикада  есетш 
мэцп  жасыл  eciMAiKTep  жатады.  Вегетация  кезшде  барлык 
жапыракты-сабакты еамдисгер аязга тезгмаз;
3)  аязга твзтср вамдштер — маусымдык климатты жане кысы 
суык жерлерде есетш еамджтер.  К,атты аяздарда агаштар мен 
буталардьщ жер ycri мушелер1 тоцганымен ем1ршендшн сактап 
калады.
Аязга шыдамдылык еамдштерде есу 
n p o u e c r e p i 
токтаган сон 
6 i p T e - 6 i p T e  
ж уредь  Ш ыныгу  кеашд(е  клеткаларда  канттыц 
MBAinepi  (20%-30%),  кем1рсулардыц  туындылары,  кейб^р  амин 
кышкылдарьшьщ мелшер1 кебейедд.
К,ыс  ортасында, 
e c i p e c e  
сонында  куннщ  бДрден  жылынуы 
еомдисгердщ аязга тез4мдШгш эларетедд. BipAen болган кектемп 
суыктар eHAi дамып келе жаткан еркендд немесе гулад закымдап 
усжке ушыратуы мумкш.
Ж ога р ы   тем пературага  беш м д ел у ге  байланы сты  
организмдердд мынадай топтарга беледд;
1)  ыстыкка тезтаз турлер -   +30°С...+40°С  тёмпературада 
закымданатын организмдер (кейб1р балдырлар, суда есетш гулдд 
еамдисгер);
2)  ыстьщка  me3mgi  эукариоттар -   кургакшылык  аймак,та 
есетш   (дала,  ш ел,  саванна) 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: