С в м б л е в атындаты гылыми

ПойкилотермА!  (грекше poikilos  -   эртурл!,  therme  -   жылу) 
немесе  суык,  канды  организмдердщ  денесшщ  температурасы 
к,оршаган орта температурасына байланысты. Ягни коршаган орта 
температурасы  темендесе  организмнщ  лене  температурасы  да 
темендейдь  Буларга  кустар  мен  сут  корекплерден  баска 
организмдер жатады.
Кептеген  суык  канды  организмдерге  анабиоз  npoueci  тэн. 
Ж ануарларда  анабиоз  теменп  температурада  да,  жогаргы 
температурада  да  болуы   мумкш.  Мысалы,  жыландар  мен 
кесфткелерде  ауа  температурасы  +45°С  -тан  асканда  анабиоз 
npoueci басталады.
Гомойотермд]  (грекше  homoios  —  б!рдей,  therme  —  жылу) 
немесе жылы панды организмдердщ дене температурасы коршаган 
орта  температурасына  байланысты  болмай,  унем1  6ip  калыпта 
болады. Сут корекплерде дене темперагурасы  +35“С...+38°С  - 
ты ал, кептеген кустарда +  41°С... +  43°С  -ты курайды.
П ойки лотерм д! 
организмдер 
мен 
гомойотермд! 
организмдердщ арасын 
remepomepMgi 
организмдер алып жатыр. 
Б ел сеид!  кездерде  оларда  дене  температурасы  кетерШ п, 
тыныштык  жагдайда  темендейдь  Буларга  Kipni,  жарканат, 
колибри,  сарышунак,  суыр,  аю  жэне  т.б.  жатады.  Жылдын 
колайсыз жагдайларьшда бул жануарлар уйкыга кетедд.
Терморегуляция  механизм!  жумысы  кеп  энергетикалык 
ШЫ
1
 ьшды кажет етедд, сондыктан ол шыгынды толыктыру уипн 
жануар  у н е-Mi  корек и   кажет  етедк  Осыган  байланысты 
жануарлар  дене  температурасын  реттеп  отыру  уш!н  узддказ 
белсендд  козгалыста  болады.  Сондыктан  салкын  аймактарда 
жануарлардын  таралуын  шектейтш  фактор температура  емес, 
корект! табу мумкшдш болып табылады.
Тем пература  есдмдштер  ушан  аса  манызды,  ейткеш  
фотосинтез npoueci  +  15°С...+25°С -та белсендд журедд.
Температура  да  жарык  сиякты  теулиске,  жыл  маусымына, 
аймактын географиялык енддпне байланысты езгерш ту рады.
©с!мддктермен  салыстырганда  ж ануарларда  дене 
температурасын  yneMi  немесе  уакытша  б^ркалыпты  устап 
турудын  эртурл!  мумкш mi AiKTepi  бар.  Жануардын  денесе 
негурлым улкен, булшык errepi жаксы дамыган болса, согурлым 
жылуды  кеп  жумсайды.  Жануарларда  непзп  температуралык, 
бешмделудщ жолдары мынадай:
I)  химиялык реттеу  -   ортанын  температурасы  темендеген

жагдайда жауап ретшде жылу белудд улгайту;
2)  физикалык, реттеу  -   ж ы лу  б е л у   дэреж есш щ   езгеру!, 
жылуды усгап калу немесе артьнъш ысырап ету. Температураны 
физикалык;  реттеу  жануардын  ерекше  анатомиялык,  немесе 
морфологиялык,  ерекш елгктерш е:  д ен ед еп   жунд1  немесе 
кауы рсы нды   кабаты ,  к;ан  а й н алу  ж у й е с ш щ   ор н а ла су  
ерекшелжтер1, майлы корлардын болуы жэне т.б. байланысты.
3)  Организмдер  мшез-к,улкы.  Кевдстгкте 
6 i p  
жерден  екшпп 
жерге орын ауыстыру аркылы жануарлар вте суьщ жерлерден 
кете  алады.  Кептеген  жануарлар  уппн  осы  мшез-кулкы  жылу 
балансын сактауда ерекше роль атк,арады.
Дене температурасы бхрдей жагдайдьщ езшде пойкилотермдд 
жануарлар гомойотермд1д.ерге Караганда зат алмасу процесшщ 
баяу  журетшддпмен  ерекшеленедд.  Мысалы,  шелде  TipmiAiK 
ететш  игуана  +37°С  температурада  езш щ   дене  мелшерш е 
шамалас 
K e M ip y m ir e  
Караганда оттепш 7 рет аз пайдаланады.
Кезшде  американдык,  галым  Д .А ллен   (1877  ж.),  кептеген 
солтустж   жарты  шарда  TipmiAiK  ететш  сутк,орекплер  мен 
кустардын  денесшщ  кейб1р  белпстергшн  (куйрыгы,  тумсыгы, 
кулагы)  негурлым  онтуспкке  (экваторга)  жакын TipmiAiK етсе, 
согурлы м   узы н  болаты ны н  байкаган  (9  сурет).  Кептеген 
суткорекплер уппн дене температурасын б1ркалыпты устауда к,ан 
тамырлары кеп орналаскан кулактарьшьщ мацызы зор. Африка 
тл ш щ  улкен, шел тулюсгтн юшкене кулактары жэне американ 
кояндарынын кулактары аса манызды жылу реттейтш орнайы 
мушелерге айналган.
Организмдер  ушш  судын  экологиялык  фактор  ретшде 
манызы  зор.  Онсыз 
T i p m i A i K  
уппн  к а ж етп   биохимиялык 
процестер журмейдд.
Организмде  су  алдымен  улпа  клеткалары 
y m i H  
кажет, 
©йткеш ,  клетка  протоплазмасындагы  барлык  зат  алмасу 
n p o n e c r e p i  
судын  катысуымен  журедд.  С у   корльщ  заттардын 
тасымалдануына, зиянды заттардын организмнен шыгарылуына 
кажегп ортаны курап, клетка тарпплшнщ жылу режимш реттеп 
отырады.  Клетканын  суды 
c iH ip y i 
клетка  мембранасынын  е й  
жагьшдагы  осмостык  кысымдардын  эсерппц  эртурлд  болуына 
байланысты,  ягни,  судагы  туздардын  концентрациясы  клетка 
пшндёп  суйыктыкка  Караганда  аз  болса  суды 
c iH ip y  
журед1. 
©ймддктер мен жануарлардын тущы суды кажет етуд де осыган 
байланысты.  Тевдздщ  ащы  суын  imKeH  адам  организмн1н
55

сусы здануы нан  е л ш   кетед ь  © й тк еш   клетка  мембранасы 
жанындагы осмостык кысым белпсш езгертш, су клеткадан клетка 
аралык кещстштерге тусе бастайды.
9   с у р е т .  К,оян  к у л а к ш а р ы н ы н   с а л ы с т ы р м а л ы   е л щ е м д е р и  
С о л д а н   о ц т а   к а р а й :  а к  к о я н ,  т о л а й ,  а м е р и к а н   к о я н ы
Клетка  iniiHAeri  су  жалпы  организм деп  суды н  70%-ын 
курайды.  23%  су  клетка  аралык  кещспктерде  (улпа  аралык 
суйыктык)  орналаскан.  Калган  7%  канныц  плазмасы  мен  кан 
тамырлары  аркылы  айналып  отырады.  18-50  жастагы  ересек 
адамнын бугал  организмшщ  (салмагынын)  61 %-ын су  курайды. 
Эйелдерде  б у л   керсетгаш  б1ршама  аз  (54%).  ©йткеш  ересек 
эйелдерд)н  организмш де  майлы  улп а ла р   кеб1рек  болады . 
С ем
1
здишен ауыратын адамдардын салмагында судын мвлшер
1 
40%-га дешн темен болуы мумюн.
С у   ас  к оры ту,  канныц  туз1лу1,  улп а ла р д ы н   си нтез! 
процестерше белсендд к,атысады. ©йткеш бул процестер тек сулы 
ертнддлерде гана журедд.
Организмдеп  сулы -тузды лы к  тепе-тендж п  сактау  ушш 
кажетп судын мелшер
1
, онын дэмше байланысты. 1шетш судын 
курамында натрий туздары негурлым аз болса, согурлым су шалдд 
жаксы  кандырып,  организмдеп  судын  ж еп сп еупн лн’ш  тез 
толтырады.  Дамаз,  жагымсыз  суды  адам  iuiraci  келмейд
1
.  Кез 
аркылы  жагымсыз  керцпстер  адамда  эмоционалдык  сез!м
56

тудырмауы  мумюн,  ал  дам  аркылы  адам 
6 e T i  
тыжырынып 
эмоционалдык, белп беремаз. ТэжДрибе жузшде дэлелденгендей, 
жагымды  дэмдер  адамнын  кару  в;аб1летш,  ж урек  булш ы к 
еттершщ жиырылу жшлшн жак,сартады.
Судыц  температурасы,  мелд1рдМ,  Tyci,  Hici,  AaMi  сияк,ты 
организмнщ  ce3iM  мушелерД  аркылы  к,абылдайтьш  физикалык, 
касиеттерш - органолептикалык, к,асиеттер деп атайды. Суды к,ай 
жерден ал сак, та (кудык,  булан,, су кубыры)  жэне суды ендеудщ 
aAici  кандай  болса  да,  онын  жагымды  органолептикалык; 
касиеттер1 болуы тшс.
Тем ени  сатыдагы  есщдштер  субстраттан  ылгалды  бую л 
талломы  (вегетативп денеа)  аркылы,  ал жацбыр тамшыларын, 
тттмк, туман ылгал ын буюл денеамен свдредд. Кыналар ездершщ 
кургак салмагьшан 2-3 есе кеп ылгалды бойында сак,тай алады.
©амдштердщ тамыр жуйелершщ айналасында ылгал коры 
азайган  кезде  eciMAiK  тамырлары  есу  аркылы  бетю  ауданын 
улкейтедь  Далалы  жэне  щелд1  аймактардагы  еамдштерден 
эфемерл!  тамыр  жуйелерш   байкауга  болады.  Олар  топырак 
ылгалды  кезде  тез  ecin,  кургакшыльщ  басталганда  тез  курап 
кетедд.
©с1мд1ктерде  тамыр  ж уйелерш щ   шашактануы  бойынша 
экстенсивт1  жэне  интенсшиш  тамыр  жуйелерш  ажыратады. 
Экстенсивт! тамыр  ж уйеа топырак  кабатына  терен  енгешмен, 
эла з тттдтттдктдндльт. Мундай тамьф жуйелер1 кептеген дала жэне 
шел ес1млдктершде (сексеу1л, жантак)  кездесед1 (10 сурет).
Интенсивт1  тамыр  ж уй е  топырактын  аз  гана  белггш  
алганымен, шашактануы купгп болады  (квптеген шымды астык, 
тукымдастарда, бидайда, кара бидайда).
Жогарыда айтылгандай кургак жердеп вамджтердщ тамыр 
ж уйеа жаксы дамыган, мысалы, теректщ тамыр ж уйеа 2-3 метр, 
кара сексеу1лдйа 8 метр, жантактш  15 метр, эвкалипта 152 метр 
терендшке  дейш  топырак  кабатына  енедь  Ш елд е  есетш  
eciMAiKTepAiH  жалпы  салмагынын  9/10  белМ   жердщ  астында 
болса,  сулы  жердеп  еЬмджтердщ  салмагы 
K e p ic iH m e  
жердщ 
бетшде,  ягни  топырактын  уЕтщп  кабатында  шогырланады. 
Ш елдеп буталардын жапырактары катты 
a p i 
кшп, кабыгы тыгыз 
болы п  к елед ь  Б ул  ерекшел1ктер  ез  кезегш де  ес1мджтщ 
бойындагы судьщ булануын азайтады. А л  кептеген еамдйегердщ 
жапьфактары  нэзж, 
a p i 
жука болады.  Олар  ылгал  бар  кездер1 
жапырак жаяды да, кургакшылык кездер1 тусш калады.
57

10 сурет. Эртурм ылгал мвлшершдеп вамджтердщ тамыр жуйелерi,
(
МС.Шалыт жане 
БА.Тихоыиров бойынша):
1-бетеге 
(Festuca sulcata
), 2-сутпиген 
(Euphorbia gerardiana), 
З-уллабас 
(Eriophonun scheucheri), 4-щлщяр (Hierodhloe aJpina)
А л  жануарлардын ылгалды сак,тауынын, унемдеутнщ езшдДк 
eperaneAiicrepi бар. Кептеген кустар, бауырымен жоргалаушылар, 
жэнд1ктер  суды  буландыруды   азайтатын,  су  етю збейтщ  
жамылгылармен  камтамасыз  еплген.  Тер  шыгару  бездерйпн 
болмауы  жануарлардын  судын  бостан-бос  булануына  жол 
бермейд
1
,  олар  сумен  емес,  ауамен  «салкындату  ж уйесш » 
пайдаланады.  Мысалы,  Афрйкадагы  Намиб  шел!нде  жанбыр

мулдем  жаумайды,  ондагы  еамджтер  мен  жануарлар  шелге 
мухит  жактан  келетш  тумандардан  жинак,талатын  ылгалмен 
TipmiAiK  етедг.  Кппкентай  су т  к о р е к п л е р д щ   де,  мысалы, 
тыпщандардын  да  тер  шыгару  бездер1  болмайды.  Олар  ушш 
терлеу  суды  ж ен аз  шыгындаумен  тец.  Ж энджтердщ   денеа 
гашкентай болтан сайын олардын денеонщ к,ыздырынуы улгайып, 
суьщта  тонуы  кеми  тусед
1
.  Егер  олар  ыстыкта  терлеп  ездерш 
салкындатар  болса,  гашкентай  сут  корекплер  онда  ете  кеп  су 
шыгындайтын  eAi.  Кез-келген  жануарлар  организмше  сырткы 
ортадан тусетш суйьщтан баска, ездершщ организмдершде азык 
еткен  коректщ тотыгуы немесе кажетаз улпалардын бузылуы 
салдарынан  пайда  болатын  «innd»  суларын  да  колдануларына 
тура келеМ. Адамнын бойында ппкен 2 литр су орта есеппен 7-8 
литр  «ш ва1
»   су га  айналып  отырады.  Мысалы,  америкалык 
«Косаяк»-кенгуралык сабаукуйрык еш уакытта су шшейдй Онын 
3api, шелде TipmiAiK ететш кептеген жануарлардын 3epi сиякты 
ете коюланган,  ал нежкп мулде сусыз деуге болады. 
K e c ip T K e H iH  
буйреп суйык несеп зэрдш орнына катты кристалланган несеп 
зерш шыгарады.  Мундай жагдай кустарда да,  жануарларда да 
кездеседь  Мысалы,  туйе  «жетолдарзлтен су  машинасы»  сиякты. 
1954-1955 жылдары белпл! галым Ж.Л.Мононын экспедициясы 
туйеге  мшш  уш  аптада  Сахара  шелш  кесш  етедь  Керуен  осы 
уакытта  944  км  ж ол  журш,  6ipAe-6ip  рет  шелш  кандыруга 
мумгандж бодмаган. Туйе кеп уакыт су ш тей журе алады. Онын 
есесше  туйе  суга  жеткенде  6ip  бешке  суды  толыгымен  ime 
алады.  Бул туйенщ жарты салмагына жуык деген  сез.  Мундай 
«ш елге  шыдамдылыктыч»  ce6e6i  imiAreH  сумен  елшенбейдъ 
Оныц  басты  ce6e6i  суды  калай  унемд1  пайдалануда  жатыр. 
Б1ршпйден туйеш терлемейлд десе де болады. Тыгыз, калын жуш 
туйеш кызьт кетуден сактайды. Туйе кандай ыстык болсын аузын 
ашпайды. Ауыз апщанда inrreri су ете тез буга айналып, сыртка 
шыгады  (сондык'гаи  иттер  ыстык  болганда  аузын  ашып,  тш н 
салактатып  демш  алады.  Bip  жагынан  б у л   и г п   шелдетсе, 
еганпцден, шине ауа гарш онын денесш салкындатады).
Организмдеп  су  балансы  оган  тусетш  ылгал  мелшер1  мен 
шыгындалатын  мелш ердщ   арасында 
T e n e - T e H A i K  
болганда 
бДркалыпты болады.
Ы лгалды лы кк а  байланысты  ес1мдгктерд1  бДрнеше 
экологиялык топтарга белелд:
Гидатофиттер  (грекше  hygor  -  су)  -   кеп  б е л ш   немесе
59

тольпымен  суда  есетш  еамджтер  (элодея,  кезшешек,  шылан, 
балдырлар).  Судан  шыгарган  кезде  бул  еамддктер  тез  курап 
кетеда.  Буларда  жапырак,  санлауы  (устьица)  жэне  кутикула 
болмайды.  Гулд1  гидатофиттердщ  тамыр  жуйелер!  катты 
редукцияланган немесе мулдем болмайды. Суды жене минералды 
туздарды  буюл  денесшен  ciHipeAi.  Гу лад  еркендер1  гулдерш 
судын бетше шыгарады (кейде тозандану су астында да журед1) 
да,  тозацданган  сон  кайта  суга  кем1ледь  Жемктершщ  nidn 
ж етш р су астында журедд (валлиснерия, элодея, шылан).
Гидрофиттер (грекше hygor - су) -  жартылай суда, ягни езен, 
кал, тещз жагалауларында, батпадты жерлерде есетш еамдисгер 
(камыс,  к,ога).  Оларда  гидатофиттерге  Караганда  механикальщ 
жэне  етюзпш  улпалары  жаксы  дамыган,  аэренхима  жаксы 
байк алады. Гидрофиттерде жапырак санылаулары (устьица) бар 
эпидермис те дамыган.
Гигрофиттер (грекше hygros - ылгалды, сулы, phyton- есдмддк)
— ылгалды жерде есетш еамдисгер. Буларга жогары температура 
жэне ылгалды ауадагы тропикалык еамдисгер жатады. Сондай- 
ак, гигрофиттерге салкын жэне коныржай аймактарда, келенкеде 
есетш  жене батпак  eciMAUcrepi  жатады.  Ауанын ылгалдылыгы 
жогары болгандыктан оларда булану процесипн журу1 нашар. 
Сондыктан су алмасу жаксы журу ушш жапырактарында тамшы 
туршде суды бел етш rugamogmap немесе сулы санылаулар жаксы 
жеттлген. Жапырактары кебше жука, кутикула нашар жеплген 
болып келедд.  Жарыкты гигрофиттерге папирус, курйп жэне т.
б. жатады.
Мезифиттер (грекше itiesos - орташа, аралык) -  ылгалдылыгы 
орташа ортанын eciMAiicrepi. Буларга кептеген шалгындык> орман 
eciMAUcrepi, жапыракты агаштар, ауыл шаруашылык дакылдары 
мен арам шептер жатады.
Ксерофиттер (грекше xeros - кургак)  — кургак жерде есетш 
еамдисгер. Ксерофиттер сукхуленпипер мен схлерофшшпер болып 
белшедг.
Суккуленттер  (латынша  sukkulentus  -   жуан,  шырынды)  — 
ылгалы  тапшы  аймактарда,  ылгал  корын  сабагында  немесе 
жапырагьшда сактап есетш еамдисгер (сабагы — кактус, сутпген, 
жапырагы -  алоэ, агава). Кейбф кактустар сабагында  1000-3000 
кг суды сактай алады.
Склерофиттер (грекше skleros -  катты)  —  жапырактары  мен 
сабактары  катты,  кургакшылыкка  тез
1
мд
1
  ес!мд1ктер.
60

С у  ккуленттерден  айырмашылыгы,  склерофиттер  ылгал  к,орын 
ж инамайды, 
K e p ic iH in e  
олард а  белсенд1  б у л а н у   ж у р е д ь  
Склерофиттерге шел, жартылай шел, дала еамджтер1 (сексеуь\, 
жантак,, жусан, акселеу) жатады. Эдетте олар аласа, 6ipan; тамыр 
жуйелер1 жак,сы дамыган болады.  Жапырак,тары кебше майда, 
кургак,  к,абыршак,ты,  тжещд  немесе  катты  тарамдалган,  туки 
болып келедд..
С у ы к   ж ане  ы лгалды   аймактарда  есетш   ес1мдпстерд1 
психрофнттер  (грекше psychros - салдын,  муздай),  ал суык; жэне 
кургак, жерде есетш еамддктердд -  криофиттер (грекше kryos - аяз, 
муз) деп атайды. А л  жылжымалы к,умды жерде есетш еамддктердд 
псаммофшшпер деп атайды. Мундай еамддкгерд щ ез ерекшелйсгер1 
бар. Бугалы жэне агашты псаммофиттердщ кумга кемдлген к у п т  
косалкы тамырлары бар (сексеу1л). Шептесш еамддктер узын, тез 
есетш жер асгы еркендерш тузедд (кум когасы). Псаммофиттердщ 
кешшлш  —  эфемерлер,  ягни даму циклы  кыска  (2-6  аптадан 5-6 
айга дешн) б1ржылдык ес±мдцсгер. Тасты, жартасты жерде есетш 
еамддктердд  (балдырлар,  кьшалар,  муктер  жэне  кейб!р  жогары 
сатыдагы еамддктер — папоротникгер,  бетеге, коньфаугул, арша, 
Карагай) петрофшптер деп атайды.
вамдш пщ  суды буландыруы  (транспирация)  -  еамджтердеп 
судыц  ауага  белшш  шыгуы.  С у   еамджтщ  ауамен  жанасатын 
барлык  сырткы  ж эне  ншй  беттерь  ягни  жапырак  санлауы 
(устьица),  эпидермистдц  сырткы  кабыргаларыныц  кабыктары, 
сабагы  аркылы  журедь  ©стмдЬктщ  суды  буландыруы  аркылы 
еамддк жапырагында сору купи пайда болады, дэллрек айтканда, 
топырактын тамыр аркылы турдл минералды туздар ертнд1лер1 
сумен 
6ip re 
жапыракка кетер1лед1 де,  онда органикалык заттар 
тузшедд жэне еамдисп кур ап кетуден сактайды. ©омддкгщ суды 
булан д ы р уы   кептеген  табиги-климатты к  эк ологи ялы к 
факторларга  (жарык,  ауа ылгалдылыгы,  ж ел,  жер бедер! жэне 
т.б.)  байланысты. Судыц ен кеп буланатын кезше еамджтердщ 
вегетация кезевд жатады.  Мысалы,  1  га бидай алкабы 2 млн.  кг 
суды,  жугер1 3,2 млн.  кг,  капуста 8 млн.  кг суды буландырады. 
©амджтщ  1  сагатта буландыратын  су мелшер1 оныц  жапырак 
6eTi 
аумагымен немесе салмак елшем1мен есептелед1. Батпакты 
жэне  сулы  орта  еамддктер!  суды  булгшдырудыц  ен  жогаргы 
шамасымен сипатталады (1800-4000 мг/дм2-саг.). Кун кеп тусетш 
аймактардагы еамджтщ суды буландыру шамасы  1700-2500 мг/ 
дм2-саг. аралыгында болса, келецке жерде есетш еамджтерде ею
61

еседей аз болады. Манп жасыл к,ылк,ан жапырак,ты агапггардьщ 
суды  буландыру  шамасы  400-550  мг/дм2-саг.,  ал  тропикалык 
ылгалды ормандардагы агапггарда орта есеппен 600 мг/дм2-саг,- 
к,а дейш болады.
Ылгалды режимге байланысты жануарларды уш экологиялык 
топка беледд:
-  гигрофилдер — ылгал суйетш, ортанын ылгалдылыгьш кажет 
ететш жануарлар (масалар, моллюскалар, амфибиялар);
-  незофилдер  —  орташа  ылгалдылыкта 
T i p m i A i K  
ететш 
жануарлардын улкен тобы;
-  ксерофилдер  —  жогары  ылгалдылыкка  теэбейпн  кургак 
суйпш   ж ануарлар  (туйе,  ш ел 
K e M ip y m iA e p i , 
бауырымен 
жоргалау шылар).
А уа ортасыньщ прпшшк иелерД денелерш  устап туру  ушш 
ездершщ TipeK жуйелер1мен:  еамддктер - эртур/ц механикалык 
улпалармен, жануарлар -  катты немесе кейб/реулершдеп сиякты 
гидросгатикалык канкалармен (скелет)  камтамасыэ еплуд керек. 
Одан баска ауа оргасында ттрпшик ететш организмдер прек жене 
субстрат  болып  есептелетш  жер  беттмен  тыгыз  байланысты. 
Эрине  ауада  калкып  eMip суру  мумкш  емес,  соган  карамастан 
кептеген  микроорганизмдер  мен  жануарлар,  еамджтердш  
споралары, тукымдары жене тозандары желмен 
6ipre 
унеап ушып 
журедд.  Кептеген жануарлар ушуга кабдлетп.  Алайда  олардын 
T ip m iA iK  
циклынын  непзп  функциясы  -   кебею  жер  бетшде 
журедд. Олардын кеш ш лт ушш ауада болу орнын ауысгыруга 
жене корепн 1здеуге байланысты.
Атмосферанын  теменп  кабаттарындагы  ауа  массасынын 
т т н е н   ж ене  келденен  козгалуына  байланысты  б>ркатар 
организмдердщ  ушуга  мумкшш1лдктер1  бар.  Сондыктан  кеп 
турлерде  анемохория  —  ауа  агыны  кемепмен  орын  ауыстыру 
дамыган (11,  12 суреттер). Анемохория еамдистерддн споралары, 
тукымдары  жене  жем
1
стер
1
,  к,арапайымдар  цисталары,  майда 
жэнджтер, ермекпйлер жене т.б. ушш тан. Булай ушып козгалу 
ушш арнайы бешмдел уmL\iKTepi — дене мелшер! ете кппкентай, 
катты  тармакталган  еонддлершщ  есебшен  ауданынын  улкен 
болуы жене т.б. бар.
Оамджтердщ анемохоралык тукымдары мен жемхлершщ де 
осындай ете гашкентай мелшер! (орхидея тукымы) немесе ертурл!
-  канат TepisAi,  парашют тер1здд  ушуга  к,аб1летп  ерекшелiKTepi 
бар.
62

11  сурет. Жэндштердщ жел агынымен 6ipre тасымалдануга 
бейшделуп,  (НМНернова  бойынша): 
i-Cardiocrepls brevirostris 
масасы, 2-галлица
 fPorrycordyla sp.j,
3-жаргакканапипы
 Anargus fuscus, 
4-хермес
 fDreyfusia nordmannianaey,
5-шбекк,урт личинкасы
  (Lymantria  monachal
12 сурет. 
QcmgiKmep жем1стер1 (1,2,4,6) мен туцымдарынын 
(3,5) желмен тасымалдануга бейтделyi:
1-бакбак
 (Taraxacum), 
2-шыршай
  (Geum), 
З-макдха
 (Gossypium),
4-туйеттен
 (Cirsium), 
5-курецот
 (Epilobium),
6-квктерек
 (Populus), 
(а.-ашылган жемт, б-тукымы)
63

3.3 Топырак, -  TipmiAiK ортасы
Топырак  -   литосферанын  жогаргы  e y e   кабатымен 
байланысатын  кабат,  буюл  биосферадагы  тфодджпц  Tiperi. 
Топырак гасырлар бойы топырак тузупп факторлардын узддказ 
эрекетшен пайда болган табигаттын ерекше табиги,  api тарихи 
AeHeci. 
Топырактану  гылымынын  неп зш   орыс  галымы
В.В.Докучаев  к алады.  Онын  Петербургте  басылып  шыккан 
«Орыстын кара топырагы» (1883 ж.)  атты енбегшде топырактын 
дурыс аныктамасы, онын касиеттер! туралы гылыми непзделген 
туатктер бер1\ген. В.В.Докучаев топырак тузьлу nponeciHiH бес 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: