кезде байкдлады (мысалы, кейб

Семьялык,  т р щ щ к   етуде  ата-аналары  мен  урпактары 
арасындагы байланыстар купт болады  (мысалы,  ата-анасынын 
6ipeyiHiH 
жумырткасын  басып  шыгару,  жауларынан  б!рлесш 
коргану  жане  т.б.).  Кустарда  балапандары  улкейгенше,  аю, 
жолбарыс  популяцияларында  балалары  б1рнеше  жыл  ата- 
аналарыньщ жанында, жыныстык; жаска жеткенше тэрбиеленедд.
Урпактарын  ата-анасынын  кайсысы  кутуше  байланысты 
аталык,, аналык; жэне аралас 
THrrrepi 
болады. Семьялык, 
TipmiAiK 
етуде  жануарлардын  территориялдык  мшез-кулкы  анык 
байкдлады: эртурлл белплер, ез территориясын белплеу, т.б.
Жануарлардын  мунан  да  улкен 
6ipAecin  TipmiAiK  eTyi  -  
колониялар, 
ушрлер, 
табындар.  Олардын  нёгазщде 
популяциядагы байланыстардыц курделене 
Tycyi 
жатыр.
Колония -   жануарлардын 
6ip 
жерде топтасып 
T ip m iA iK   e T y i. 
Олар узак; уадыт боны немесе уакытта кебею кезшде гана болуы 
мумкш  (мысалы,  шагала,  гагар,  тупиктерде  уакытта). 
Колонияныц  курдел! 
Typi 
-   особьтар  арасында  кызметтердщ 
6eAiHyi. 
Бул  кейб!р особьтардын 
TipmiAiriH 
сактап  калуга  эсер 
етедд. Мысалы, 
6ip-6ipiH apiypAi 
белплер берш сактандыру жэне 
жауларынан 
6ipirin 
кортану. 
Keft6ip 
каздар, шагала, карлыгаштар 
т у  лап жауларынан уяларын,  балапандарын  коргап калады.  Ен 
курдем колониялар кейбф жэнддктерде — термиттерде, араларда, 
кумырскаларда кездесед! (кебею, коргану, уя салу). Мунда 
T i m i  
ецбекп 
6eAicy 
де байкалады.
YHip -   жануарлардын уакытта 
6ipirin 
Tipm iA iriH  
жещлдету! 
(жауларынан  коргану,  корегш  табу,  миграция).  Мундай 
6ipiry 
кустарда, балыктарда, иттерде кеп кездесед! (20 сурет).
Кимыл-козгалыстарын  уйлеспру бойынша  ушрлер 2 топка 
белшедц
1.  Эквипотенциалды,  ягни,  уйф  мушелершде  айкын 
доминанттар болмайды (балыктарда, кейбф кустарда).
2. 
KeceMAepi 
бар ушрлер 
(ipi 
кустарда, сут корекплерде).
Табын — 
ушрлерге Караганда бфшама 
узак. 
туракты 
T ip m iA iK
етёдЬ  Мундай  топтардыц  негхзщ  доминант-багыныштылык 
катынастар курайды.  Табындардыц 6ip rypi  —  уакытта немесе 
б1ршама  уакытта  туракты  KeceMAepi  бар  топтар.  Кесем  —  бул 
таж1рибел1  топ  Mymeci.  Табыннын  миграциясын,  коректенетш 
жердд жане т.б. касиеттерш квсемдер1 аныктайды.
KeceMAiKTin  б и о логи я лы к   манызы  -  ж ек е  особьтарды н 
теж!рибеа буюл топка 
пайдалы болуында.
84

20  сурет. Су кабатын даты бальщтардын непзп курылымдык 
munmepi 
(ДВРадаков бойынша,  1972):  1-козгалыс кезшде, 2-3 цоргану, 4-айналаны 
шолу, 5-фитопланктонмен крректенуг, 6-жырткыш бальщтардын баска 
балык турлершен Kopenmenyi
Топ  эффект.1  —  6ipre  TipmiAiK  ету  барысында  особьтарда 
физиологиялык  процестердщ  к,алыпты  ж урт ,  вм!ршецдггшщ 
артуы.  Топта  TipmiAiK  ету  жуйке  жане  гормоналдык  жуйелер 
бойынша  жануарлар  организмшдеп  кептеген  физиологиялык, 
процестерге эсер етед1.  Особьтарды жеке устаган кезде  (эдетте 
топталйрнилцс ететш) зат алмасу nponecrepi езгерш,  екпршендш 
нашарлай туседд. Мысалы, к,ойлар отардан жеке щалганда журек 
согуы, тыныс алуы жшлей туседд де, отарга к,осылганда к,алпына 
келедь  Жарканаттарда колониядан жеке кыстап шык,к,анда зат 
алмасу процеа тез журт, энергияныц кеп белшуше алып келедд. 
Эдетте мундайда жарк,анаттар кебше елш к,алады.
Топ эффект! жеке TipmiAiK ететш турлерде байк,алмайды. Егер 
мундай турлердд жасанды турде баска турлермен косса,  оларда 
•птаркену,  6ip-6ipiMeH  согысу  жшлеп  кептеген  физиологиялык 
Kepcendurrepi оптимумнан ауытки бастайды. Мысалы, кулакты 
KipnL\ep жеке TipmiAiK еткен кезбен салыстырганда топта orrerim 
134%-га кеп пайдаланады.

4.4. Популяция динамикасы
Популяция динамикасы -  популяциядагы особьтардыц сандык, 
мелшерш  жэне  оларды  реттеудщ  механизмдерш  зерттейт1н 
популяциялык, экологияньщ белйй.
Популяция динамикасыныц непзп белгтлерше жататындар:
-  популяциянын.  сандык  мелшерш  -   белгШ  6ip  аумак,тагы 
немесе келемдеп особьтардыц жалпы саны;
|  популяция  тыгыздыгы  —  белгШ  6ip  жер  аумагындагы 
немесе келемдеп особьтардыц орташа саны;
г  популяциядагы туылу саны -  белгш 6ip уакыт шпнде кебею 
нэтижесшде популяцияда пайда болган жана особьтар саны;
-  популяциядагы  влу  саны  —  белгал!  6ip  кезецдеп 
популяциядагы елген особьтар саны;
-  популяция ecmi -  популяциядагы особьтардыц туылуы мен 
елу! арасындагы сандык, айырмашылык,;
-  всу каркыны  -   белпл1  6ip  уакыт  пшндеп  популяциядагы 
орташа есхм.
Мундай  демографиялык,  белплерд1  зерттеу  популяция 
прпплШтн  зандылык,тарын,  сейкесшше  жалпы  экожуйедеП 
гурак,тылык, неттздерш аньщтаута мумкшддк бередд.
Популяциянын  сандык;  мелшер1  мен  тыгыздыгы  -  
популяциянын  сандык,  сипаттамасын  керсететш 
H eri3ri 
керсетгаштер.
Эрбф популяцияга биотикалык потенциал тэн, ягни, белгш бф 
уакыт аралыгында популяциядагы особьтардыц сандык мвлшершщ 
квбеюше  Ka6iAemmiAiri.  Эртурл1  организмдерде  биотикалык, 
потенциал эркалай. Кебеюдщ жогары потенциалы бар организм- 
дерге, мысалы, кейб1р бактерияларды жаткызуга болады. Dp6ip 20 
минут сайын жай белшу аркылы кебейетш Bacillus coli бактериялары 
колайлы жагдайларда бугал жер шарын 36 сагатта игеретш едд. Ал
7,5  млрд-ка  дейш  спора  тузетш  жауын  саныраукулагы  екшпп 
урпагында бугал Жер бетш басып калатын ед1
Биотикалык  потенциалдын  меЛш'ер!  ер  турл1  турлерде 
эркалай.  Мысалы,  елпстш  аналыгы  бугал  ем1ршде  10-15  лакты 
дуниеге алып  келедд,  нематод трихина  (Trichinella spiralis)  -   1,8 
мын жумыргка салса, бал арасынын аналыгы -  50 мын жумырткд 
ал  ай-балык  (M ola  то]а)  3  млрд.  уылдырык  шашады.  Бул 
турлердщ  биоткалык  потенциалы  мунан  да  жогары,  ейткеш 
дамып  келе  жаткан  жумырткалар  мен  урыктардын  кеппплт 
туылмай жатып елш кетедд.
86

График бойынша популяциянын осылай ©суш керсететш кисык 
сызыкты  экспоненциалды   деп  атайды.  Сонымен,  колайлы 
жагдайларда  ap6ip  турдщ  сандык  мелшер1  экспоненциалды 
(логарифмдцс) кисык бойынша есуге кабьлетть Сандык, мелшердщ 
геометриялык, есу каркынын экспоненциалды есу деп атайды.
4.5. Популяция гомеостазы
Популяциялардьщ iurni туращпылыгын вз механизмдер! аркылы 
рештеуш гомеостаз, ал популяцияньщ сандык, мвлшершщ opmauia 
шамадан ауыткуъш олардьщ динамикалык тепе-тецдт gen, яти, 
бел гш  6ip жагдайдагы популяцияньщ вз санын 6ip калыпты устап 
туруьш атайды. 
Qp6ip 
жуйенщ 
T ip n riA iK  
erryi -  онын к,урамы мен 
курылымы,  imKi  байланыстары  жене  уакыт  пен  кещстжтеп 
езгерш 
e3iH-e3i 
реттеу  аркылы  жузеге асып  отырады. 
©3iH-e3i 
реттеу  -   организм дердщ   унем 1  езгерш   отыратын  орта 
жагдайларында 
TipmiAiKTepiH 
сактап  калу 
ym iH  
бей1мделу1, 
ьщгайлануы.  Популяциянын 
e3iH-e3i 
peireyi  табигатта  тец  ею 
куш аркылы жузеге асып отырады. 
Bip 
жагынан, бул популяция 
санынын есуше алып келетш барлык факторлардыц жиынтыгын 
Курайтын  биотикалык  потенциал  (туылу,  ж ана  ж ерлерге 
коныстану,  корганыс механизмдер!,  т.б.),  ал  еюшш  жагынан  -  
популяция  санын  азайтатын  факторлар  жиынтыгы  (судыц, 
коректщ  тапшылыгы,  ауа-райынын  колайсыз  жагдайлары, 
жырткыпггар, паразиттер, бесекелестер, аурулар).
Сонымен популяция саныныц ecyi, азаюы немесе 6ip калыпты 
болуы   биотикалык  потенциал  мен  орта  салмагыныц  ара 
салмагына  байланысты.  Тур  популяциясы  санынын  e3repyi  -  
онын  биотикалык потенциалы  мен коршаган орта жагдайлары 
арасындагы тепе-тендысгщ бузылуынын нетижеа.
Реттеунт факторлар  эсерш организмдердщ тураралык, жэне 
T yp im i 
карым-катынастары  децгейшде  карастыруга  болады. 
Гомеостаздыц  тураралык  механизмше  жырткыш-жемтйс,  иеа- 
паразит, басекелестщ карым-катынастары жатады. Бесекелестж 
популяция 
iini 
гомеостазыныц непзшде жатыр. Ол цатты жэне 
жумсак,  формада  болуы  мумкш.  Катты  формасы  особьтардын 
елгмше алып келедд. Мысалы, орман кауымдастыктарында есюн 
кезшде  1  га жерде агашты еамдйсгердщ б1рнеше жуз мыц особы 
кездесе/ц. Кылкан жапыракты агаштардын саны  100-120 жылдан 
кейш,  жапыракты  агапггар  саны  50-70  жылдан  сон  1  га  жерде 
эдетте  1000 особьтан, кебше б1рнеше жузден аспайды. КепиплМ
87

бэсекелеспк эсершен вледд.
Ж ануарлар  элемшдё 
Typiu ii  K yp eci 
каннибализм 
(е з ! 
сияктыларды жеу) аркылы 
KepiHic бередь 
Мысалы, каннибализм 
к,убылысы  кейб1р  кем1руш1лерге, 
жанд1ктер 
личинкаларына, 
алабуга, шортан балыктарына тан.
Тыгыз популяцияларда сандык, мвлшердщ реттелушщ басты 
механизм!  стресс-реакция  болып  табылады.  Егер  популяцияга 
купил ттпргенддрпш асер етсе, популяция оган стресс-реакциям ен 
жауап  бередь  Табигатта  стресстщ  кептеген  турлер!  бар: 
антропикалык,, жуйкелж-психологиялык,. шуыл acepi жэне т.б.
Пысьщтау сурадтары:
/. Турдщ популяидялык курылымы неге байланысты?.
2. Популяцияньщ кещспикте орналасуыньщ кандай турлер! бар?
3. Популяциядагы жыныстардьщ ара катынасына не acep emegi?
4. Популяцияньщ жастьщ спектра дегенти не?
5. Популяцияньщ этологиялык курылымына не эсер emegi?
6. Топ эффект! угымьш калай туанесщ?
7. Популяция динамикасыньщ кандай белплерг бар?
8. Популяцияньщ взш-вМ pemmeyi калай /схе асады?
88

5. СИНЭКОЛОГИЯ -  КДУЫМДАСТЬЩТАР 
(БИОЦЕНОЗДАР) ЭКОЛОГИЯСЫ
5.1. Синэкологияньщ непзп угымдары
Табигатта  эр  турге  жататын  популяциялар  6 ipirin  -  
к,ауымдастык,  немесе  биоценоз  тузедь  Биоценоз  (грекше  bios  — 
eMip, 
koinos  —  жалпы,  ортак,)  — 6ipged орта жагдайларында 6ipre 
mipuiiAiK ememin  вамдштер,  жануарлар жэне микроорганизмдер 
популяцияларынын, жиынтыгы.
Биоценоз угымын колдануды  1877 жылы немк зоолога Карл 
Мебиус усынды.  Биоценоз 
Tipi 
организмдердщ жай  жиынтыгы 
емес,  ретп, 
6ip-6ipiMeH 
байланыск,ан  фитоценоздан  (эамджтер 
жиынтыгы),  зооценоздан  (жануарлар жиынтыгы), микоценоздан 
(саны раукулактар  жиынтыгы) 
ж эне  м икробоценоздан 
(микроорганизмдер жиынтыгы) туратын жуйе (21 сурет).
21  сурет. Биоценоздын, курамдас 6eAuanepi
Епщандай биоценоз коршаган ортадан тэуелаз не одан тыс 
ездшнен дами алмайды. Нэтижесшде жеке белжтершщ курдел1 
эзара  калыптаскан, 
T ip i 
жэне  елД  белжтершщ  жиынтыгынан 
туратын кешендер тумледд. 
B ip re K T i 
жагдайлармен сипатталатын, 
организмдердщ белгш 
6 ip  
б1рлеспктер1мен коныстанган кещстж
—  биотоп деп аталады.  Егер биотопты биоценоз TipmiAiK ететш 
орын  ретшде  карастырсак.  онда  биоценозды  белгш 
6 ip  
накты 
биотопка  тэн,  тарихи  калыптаскан  организмдер  кешеш  деп 
карауга болады.
89

Шркёлга 
eciMAiKTep 
жамылгысы  бар  кауымдастыктарды, 
мысалы,  шалгындык, биоценозы,  батпак биоценозы деп атайды. 
BipmaMa 
майда  кауымдастыктарга:  «микрокауымдастык», 
«синузиялар»,  «консорциялар» жэне т.б. угымдары колданылады. 
Адам колымен жасалган биоценоздарды «агроценоз» деп атайды.
Кез-келгек  жуйешц  курылымы  -   ондагы  белштердщ 
байланыстары мен ара катынастарындагы зандылык,тар. Биоценоз 
курылымы  кепкырлы,  соган  байланысты  оны  зерттеу  кезшде 
артурл1  аспект1лер1н  (биоценоздын  турл1к, 
K e H ic T iK T e r i, 
экологиялык КУрылымдарын) белш карайды.
5.2 Биоценоздьщ турлш курылымы
0 p 6 ip  
биоценоздын  езшдж  турлдк  курамы  калыптас^ан. 
Сондыктан биоценозда 6ip турдщ популяциялары ете кеп болса, 
ейнпплерн 
KepiciHme 
аз  болуы  мумкш.  Осыган  байланысты 
биоценоз ондагы турлердщ санымен жене сапасымен сипатталады 
Биоценоздын 
турлис  курылымы
 
деп  ондагы  турлердщ 
алуантурлШ гщ   жэне  олардын  салмактары  мен  сандык 
мелшершщ  ара  катынасын  айтады.  Турге  бай  жене  кедей 
биоценоз турлер1 бар. Жылуы аз полярлык арктикалык шелдерде 
жене  солтусгж  тундраларда,  ылгалы  жепилжоз  ыстык  шелдд 
аймактарда, катты ластанган акаба суларда — 6ip немесе б^рнеше 
фактордыц орташа оптималды мелшерден ауыткыган орталарда 
кауымдастыктар турге жутан,  кедей  болады.  Мундай ортанын 
колайсыз  жагдайында  тек  аз  гана  турлер  TipmiAiK  ете  алады. 
Сондай-ак жш-жш езгерктерге ушырап туратын, мысалы,  жыл 
сайын  езендёрдщ  арнасынан  шыгып  су  басып  калатын, 
гербицидтер колданылып жер жыртылатын епстжтерде немесе 
баска  да  антропогендж  есерлерге  ушырап  отыратын 
биоценоздарда да турлж курам темен болады. Kepicmme, ортанын 
абиотикалык факторлары оптималга жакын жерлердщ бершде 
биоценоздар турлж курамга бай болады. Буларга мысал ретшде 
тропикалык  ормандарды,  маржанды  рифтердь  шелд! 
аймактардагы езен ангарларын айту га болады.
Сонымен  катар  биоценоздардын  турлж  курамы,  сол 
биоценоздардын каншалыкты узак уакыттан 6epi 
eMip 
cypin келе 
жатканына да байланысты.  Эдетте жас,  ж а на дан  пайда болган 
биоценоздарда  ертерек  калыптаскан  кауымдастыктармен 
салыстырганда турлж курам аз болады. Адам колымен жасалган 
биоценоздарда  да 
(ericTiK, 
бау-бакша)  табиги  жуйеа  уксас
90

кауымдастыктарга (орман, дала, шалгындык,, батпак,) 
Караганда 
турлж курам жупыны болады.
Алайда ен турге кедей деген биоценоздардын езшде ертурл1 
систематикалык,  жене экологиялык,  топтарга жататын б1рнеше 
ондаган  турлер  TipmiAiK  етедь  Мысалы,  бидай  еплген 
агроценоздарда бидайдан баска аз да болса ертурлд арам шептер, 
жэндштер  —  бидай  зиянкестер1  жене  фитофагтармен 
коректенетш  жырткыштар,  тышкан  Tepi3Ai  KeMipriurrep, 
омырткасыздар,  топырак  кабатындагы  майда  организмдер, 
патогендг  саныраукулактар  жене  баска  да  кептеген  турлер 
TipmiAiK етедд.
Б у т л  
курылыктагы 
дерлж  
жене 
кептеген 
су 
биоценоздарыньщ курамына микроорганизмдер, еамдйсгер жене 
жануарлар  гаредь  Алайда  кей  жагдайларда 
eciMAiKTepi 
жок 
(мысалы, унпрлерде, судьщ терец кабаттарында), сирек жагдайда 
тек  микроорганизмдерден  туратын  (мысалы,  су  тубшдеп 
анаэробты  ортада,  кем1рсутект1  су  кездершде  жене  т.б.) 
биоценоздар туз1ледд.
Микроскопиялык  организмдер  болуына  жене  кептеген 
топтардын  систематикасыныц  толык  курастырылмаганына 
байланысты  биоценоздагы  турлердщ  санын  б1л.у  ете  киын. 
Биоценоз  курамына 
K ipeTiH  
турлердщ  санымен  катар,  турлж 
курылымына сипаттама беру ушш олардыц сандык мелшерш де 
бглген дурыс.
Саны  жагынан  кеп  турлер  доминанпипы  болып  есептеледь 
Мысалы,  б1здщ  шыршалы  ормандарда  шырша  доминант,  сол 
сиякты шептеон есшддктер жамылгысыныц ез доминант турлерш 
кустар мен кем1рупплер арасында да ез доминанттары болады.
Кауымдастыкта доминанттар «турлж непзш» курайды. Алайда 
барлык  доминант  турлер  биоценозга  есер  ете  бермейдь  Осы 
турлердщ шпнде 
TipmiAiri 
барысында кауымдастык уппн непзшен 
орта курайтын,  ол болмаса баска турлердщ 
TipmiAiK eTyi 
киын 
болатын  турлер  болады.  Мундай  турлердд  эдификаторлар  деп 
атайды. Биоценоздан эдификатор-тур алынса ортанын физикалык, 
e3repyiHe,  6ipiHmi 
кезекте  биотоптын  микроклиматына  есер 
еттледд.
Курылыктагы  биоценоздардын  непзп  эдификаторлары 
болып: шыршалы ормандарда — шырша, карагайлы ормандарда
— карагай, дал алы аймакта — птымды астьгк, тукымдастары болып 
табылады.  Алайда,  кей  жагдайларда  жануарлар  да
91

эдификаторлар  болуы  мумюн.  Мысалы,  суырлар  колониясы 
мекендейтш территорияда ландшафттын, микроклиматтын жэне 
вамддктердщ есу жатдайлары сол суырлардын йршшпне, жердд 
казуына байланысты.
Биоценоздьщ турлш курамындагы жеке бф турдщ ролш йлу 
ушхн  сандык,  есепке  непзделген  эртурл1  кврсеткшгаерд! 
пайдаланады. Белгш 6ip келемдеп немесе кенкгпктеп бф турге 
жататын  особьтардыц  санын  —  турдщ молдыгы деп  атайды. 
Мысалы,  келдеп  судын  1  дм3 мвлшершдеп  майда  шаян 
тэр1зд1лерд!н  саны  немесе  1  км2 далалы  жердеп  уя  салган 
кустардын саны жэне т.с.с. Кейде турдщ молдьпъш ееептеу уппн 
особьтар  саныныц  орнына  олардын  жалпы  салмагынын  мэнш 
есептейд).  Биоценоздагы турлердщ бфкалыпты немесе эркалай 
таралуын  кез  болудын  ж и ш п   деп  атайды.  Ол  аланкайдагы 
есептелген саннын пайыздык, катьгнасы ретшде есептеледь
5.3 Биоценоздьщ кещспктеп курылымы
Биоценоздын 
K e H ic T iK T e ri 
курылымы  ондагы  еешдштер 
жамылгысымен (фитоценоз)  - вамддктердщ жер асты жэне жер 
yen мушелер1 салмактарыныц бвлшу! бойынша аныкталады.
Биоцено зда рта организмдер алгаш рет коныстанганнан бастап 
квптеген  экологиялык,  факторлага  байланысты  орналасады. 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: