карым катынастары — бул урпак экелуге катысты байланыстар

тукымдас-отряд-класс-патшалык,  керсететш  генетикалык- 
эволюциялык  катарына  йретдн  эволюциялык,  процестш 
элементарлык, 6ipAiri.
4.2 Турдщ популяцпялык, курылымы
0p6ip  тур  белгш  бер  территорияда  (ареадда)  TipuilAiK  ете 
отырып сол территорияда популяциялар жуйеа ретщде кершедд. 
Тур TipmiAiK егкен ареал негурлым курдедд,  белшектенген болса 
популяциялар арасындагы алшактык та согурлым жогары болады. 
Алайда  турдщ  популяциялык  курылымын  онын  биологиялык 
ерекшелЬстерД  -   особьтардыц  козгалу 
6eAceHAiAiri, 
табиги 
кедерплердд, тоска уылдарды жене 6L\yi жэне т.б. аныктайды.
Егер тур мушелер! улкен кешспкте унеш козгалып, а рал асы п 
жатса  мундай тур аз гана ipi-ipi популяциялардан туратын тур 
болып  сипаттталады.  Кешш-кону  (миграция)  кабь\ептл1пмен 
эдетте солтустгк  бугылары,  Африка саванналарьшдагы туякты 
жануарлар ерекшеленедд. Олар маусымдык кешш-кону кезшде 
жуздеген  шакырым  жерлерд!  артка  тастайды.  Мундай  турге 
жататын  популяциялардын  шекаралары  адетте,  улкен 
географиялык тоскауыл, бегеттер - улкен езендер, тау жоталары 
т.б. бойынша етедд.
Козгалуга  белсендмМ  томен  жагдайда  турдщ  курамында 
ландшафттын  мозайкалыгын  б1лддретщ  кептеген  майда 
популяциялар  курылады.  Мозайкальщ  -   кауымдастьщтыц 
KeHicTiKTe  келденен  таралуы.  ©ciMAiKTep  мен  аз  жэне  баяу 
козгалатын жануарларда популяция саны ортанын эртурлъигше 
тткелей байланыста  болады.  Мысалы,  мундай  турлердщ  таулы 
аудандарда  жазык  жерлермен  салыстырганда  территория 
бойынша  6ip-6ipiHeH  алыстап,  белшу!  жогары.  Кейде  турдщ 
кппкентай  ареалда  т1рпплж  ету1  ортанын  эртурл1л 1пне  емес, 
организмнщ мшез-кулкына да байланысты. Мысалы, аюлар ездер 
T ip m iA iK  
етш жаткдн жерге бауыр басып калатындыктан ол жердд 
тастап  кетпейдд,  сондыктан  улкен  ареалда  6ip-6ipiHeH  кейбдр 
Kacnerrepi  бойынша  езгешелжтерд  бар  квптеген  майда  топтар 
болып прпшцк етедд.
Кврпплес  популяциялардын  бф-бфшен  алшак 
e M i p  
суру 
ерекдгелжтерд  эртурлд.  Кей  жагдайда  олар  тарщ1л!к  етуге 
колайсыз  жерлермен 
6ip-6ipiHeH 
окшауланса,  кейде  прццлдкке 
колайлы ортада  (шелд1 жердеп езен ангарлары мен оазистерде) 
6ip 
жерге кептеп шогырланган.
74

Bip  турге  жататын  популяциялардьщ  пшнде  шекаралары 
жак,сы байщалатын жэне керхсшше, анык, байкалмайтын ареалда 
TipmiAiK 
ететш  популяциялар  да  болуы 
MyMKiH. 
Кешшлжке 
белил!,  а стык,  тукымдастардын  зиянкеа  тасбак,алы  щандала 
(Eurygaster integriceps)  -   жумырткдны  ж арьт  шык,к,ан сон  2,5-3 
айдан  кейш  дэнд!  алк,аптардан  ондаган,  жуздеген  шакырым 
ж ердег!  тау  eTeriHAeri  ормандарга  ушып,  коныс  аудару 
басталады.  О л  жерде  олар  келеа  кектемге  дейш  агаштардан 
тускен  жапырактар  арасында  кыстап  шыгады.  Уш у  узактыгы 
особьтардын  коцдылыгына  байланысты.  Нэтижесшде  кыстап 
шыгатын 6ip жерде aprypAi жерлерден ушып келетш кандалалар 
араласып  кетедь  А л   кектемн  уш у  багыты  желдщ  багытына 
байланысты  болады.  Осыган  байланысты  улкен  кешстжте 
особьтардын  унеш козгалуы  жэне 
6ip-6ipiMeH 
араласуы  больш 
жатады  да  жекелеген  популяциялардьщ  шекаралары  бола 
бермейдь Сондьщтан тур шпнде популяциялар эртурл1 келемдеп 
топтар ретшде кездесу! мумкш.
Популяциялар  арасында  жекелеген  особьтардын  алмасуы 
удайы немесе ара-тура больш жатады. К,аргалардыц маусымдык, 
кешу! кезшде жас кустардыц 6ip белш  к,ыстайтын жершде сол 
жердеп баска особьтармен жуп тузш калып кояды.
Жекелеген  особьтар  арасындагы  байланыстар 
6ip 
нетижеге, 
популяция арасындагы байланыстар  баскаша нэтижелерге алып 
келедд. Мысалы, белгш 
6ip 
паразиттщ узак уакыт бойы эсер eryi 
иеанщ физиологиялык жагдайьшьщ, урпак шыгаруыньщ, 
eMip 
суру 
узактыгынын  езгеруше  байланысты  болуы  мумкш.  Осы  турге 
жататын  популяциялар  арасындагы  карым-катынастар  олардын 
топтык сипаттарынын  -   саньшыц,  жастык курамьшын,  o/vyi мен 
популяциянын есу каркьшдылыгыньщ езгеруше алып келедд.
Популяциялар арасындагы байланыстар оларды бутш 6ip тур 
ретшде усгап туруга кемектеседд. Популяциялар арасындагы узак 
жэне толык окшаулану  эдетте жаца турлердщ пайда  болуьша 
алып келедь
Kefi6ip 
популяциялар  арасындагы  езгешелшгер  эртурл! 
децгейде болады. О л езгешелштер олардьщ тек топтык сипатына 
гана емес, жеке особьтарыньщ мшез-кульге,, морфологиялык жэне 
физиологиялык  ерекшелжтерше  де  катысты  болуы  мумкш. 
Ареалдыц  эртурл! белдгшдеп аК  кояндар 
6ip-6ipiMeH Tyci, 
дене 
MOAinepi, 
ас  корыту  жуйес1н1н  курылысы  бойынша 
айырмашылыктары  болады.  Мысалы,  Ямал  тубегшАеп  ак
75

кояндардын 
аш 
цпектершщ 
узындыгы Орал тауынъщ орманды 
далаларындагы еюлдерше Караганда 
2 есе узын. Бул к,оректену 
ерекш ел
1
ктерше, 
корек 
курамындагы  катты  азыктардыц 
мелшерше 
байланысты.
TipmiAiK  орталарынын  айырмашылыктары 
негурлым  кеп 
жене  особьтар  арасындагы  алмасу  нашар 
болса,  согурлым 
популяциялардыц 
6ip -6 ip iH eH  
езгешел
iK Tepi 
кеп болады.
Генетикалык, бДртутасгыгына жене кебею турше байланысты 
популяциялар: 
панмиктикалык  (айкас урыктану),  клонды жене 
клонды-панмиктикалык  (мысалы,  ш1ркейлерде  партеногене- 
тикалык, урпак жынысты 
урпакпен алмасады) болып белшедь
4.3 Популяциялар курылымы
Популяциялар курылымы -  6ip жагынан 
турдщ 
биологиялык 
касиеттерше непзделш, екшпп жагынан -  ортанын абиотикалык 
факторлары  мен  баска  турлердщ  популяциялары  эсершен 
калыптасып  к¥РылаАЫ. 
Популяциялар  КУРЫЛЫМЫ  туракты 
болмайды.  Территориялагы  особьтардыц  таралуы  топтардын 
жынысы,  жасы, 
морфологиялык, 
физиологиялык.  мшез- 
кулыктары  жэне 
генетикальщ 
ерекшел1ктер1  бойынша  ара 
катьшастары популяцияньщ курылымын. керсетедд.
Популяцияныц  кещспктеп  курылымы  —  популяция 
особьтарынын  кещстиапе  орналасу ерекшемктерГ. Ол 
TipmiAiK 
ортасынын  жэне турдщ биологиялык ерекшелнтне байланысты. 
Жылдын маусымы, популяцияныц сандык мелшер1 уакыт бойынша 
езгеру1  мумкш.  Сондыктан  популяция  особьтары  кещстжте 
бфкалыпты, кездейсок жэне топтанып орналасады (17 сурет!.
•   •   •  
•   •   •  
•   •   •
рЕйрт<
•   •
•
•
•   •
Топтык
Кездейсок!
17 сурет. Популяция особьтарынын кещстиапе орналасуы 
76

Табигатта особьтардьщ б1рк,алыпты орналасуы сирек кездеседд. 
Кездейсок;  (диффузиялык)  орналасу  кептеген  еомджтерде, 
жануарларда  кездеседь  Топтанып  орналасу да  (мозайкалык) 
особьтар  топ-топ  болып  кездеседД,  мысалы,  суткорекплер 
табыны,  к,устар колониясы. Топтанып орналасу популяция ушш 
колайсыз жагдайларда улкен турак,тылык, бередд.
Жануарлардыц  ортанын  колайсыз  жагдайларына  немесе 
олардын  даму  циклдарына  байланысты  жылжып  козгалуын 
миграция деп атайды. Олар жуйелг  (тэулиспк немесе маусымдык) 
жэне жуйеаз  (куацшылык,  су  таскыны,  ерт,  жэне  т.б.)  болуы 
мумкш.  Мысалы,  кустардын  жылы  жакка  ушуы  маусымдык 
миграцияга жатады.
Ценопопуляциядагы  есамдйстер  эркалай,  кейде  топтанып, 
кейде 
6 ip-6ipiH eH  
окшауланып  орналасып  микроценопопу- 
ляциялар, субпопуляциялар тузедд. Мундай топтанып орналасуда 
особьтардыц  саны,  тыгыздыгы,  жастык  курылымы  бойынша 
айырмашылыктар болады.
Ж ануарларды ц  козгалуы на  байланысты  территорияда 
орналасуы  эр  тегсп  болады.  Tirrri  субстратка  бекшш  TipmiAiK 
ететш турлершщ езшде кещспкп унемдд пайдалануга икемдиип 
болады.  Асцидияларда  (су  тубш е  6eKiHin  TipmiAiK  ететш 
омырткасыз  жануар)  ecin  келе  жаткан  колонияларынын  meTi 
баска турдщ колонияларына жанаскан соц олардын  у етш  орай 
ecin,  оны  кемш  тастайды.  Егер  6ip  турге  жататын  колониялар 
кездессе,  онын  эркайсысы  керппеш ц  ecyiH  токтатып  баска 
багытка карай есе бастайды.
Популяциядагы   ж екелеген   особьтарды н  кеш етж те 
орналасуы на  колдау  жасайтын  инстинктер  кустарда,  сут 
корекплерде, кейбгр бальщтарда жэне амфибияларда, сондай-ак 
ж уйке  жуйесщ-щ  курылысы  юурдела  кейб1р  ж эндж терде, 
ермекпплерде, сепзаяктарда жене т.б. кездеседд.
Кещ спкп  пайдалануына  байланысты  козгалатын  барлык 
жануарларды екд топка бвледк 6ip орнында mipuiiAix. ететш жэне 
квшш-к,оньт журетшдер.
Bip  орнында TipmiAiK ететш  организмдерде  емгршщ  барлык 
кезещ немесе непзп кезецдерД ортаныц белгии 6ip белптнде гана 
етедь  Мундай  ж ануарлар  езшщ  TipmiAiK  етш  жаткан  ж ерш  
тастап  кетпейдд.  Егер  кандай  да  6ip  жагдайлармен  сол  жерд1 
тастап кетуге межбур болса, кешшрек сол жерге кайтып оралады. 
Квптеген  турлер  узак  та  алые  миграциялардан  кешн  ездер1
77

кебейетш  жерге  к,айтып  келед1.  Муны  экологияда  «хоминг» 
(агыд.  ноте-уй)  деп  атайды.  Мысалы,  караторгайлардын  6ip 
жубы  жыл  сайын  езшщ  уясына  келш  конатыны  белгтль  А л 
кегершщдерд1 ic жузшде — хат тасу ушш пайдаланганы 
б э р 1 М 1 зге 
белпл!.
Популяциянын  жыныстык  курылымы  -   особьтардын, 
жыныстары  бойынша  ара  цатынасы.  Популяциядагы 
жыныстардын  ара  к,атынасы  генетикалык  зацдар  бойынша 
анъщталады  жэне  оларга  орта  веер  етедь  Кептеген  турлерде 
болашак особьтын жынысы урыктану кезшде хромосомдардын 
комбинацияларынын 
03repyi 
нэтижесшде  аныкталады. 
Жыныстык,  белгтлер1  кебше  аталык,тары  мен  аналыктарынын 
морфологиялык,  (влшеМ,  туа),  физиологиялык  (есу  каркыны, 
жыныстык  жеттлу  кезевд),  экологиялык,  жэне  м1нез-к,улык,тык, 
айырмашылыктарын аньщтайды.  Мысалы,  кан соргьгш масалар 
(Culiddae) тукымдасьша жататын масалардын аталык особьтары 
имаго кезевдйде (жэнддктер мен кейб!р буын аяктылардын жеке 
даму  кезешндеп  ересек  стадиясы)  аналык  особьтары  сияк,ты 
канмен емес, тек вомджтердеп шъщтарды жалаумен, еамддктер 
шырынымен к,оректенедд немесе тпгп коректенбейдд де.
Табигатта аналык, особьтары кеп влетш турлер де  (мысалы, 
ондатра,  пингвин,  жаркднат)  жэне KepiciHme аталык особьтары 
кеп  елет1н  турлерде  де  (кептеген  кем1рушьлер,  кыргауылдар) 
кездеседк  Keft6ip  жарканаттарда  кыекы  уйкыдан  сон  аналык 
особьтардын улеа популяциянын тек 20%-ын гана курайды.
Сондай-ак  популяциядагы  жыныстар  ара  катынасына  орта 
жагдайлары да  эсер етедд.  Keft6ip турлерде жыные  генетикалык 
факторларга емес, экологиялык факторларга байланысты. Мысалы, 
Ansaema japonica  еамддгшщ  жынысы  туйнектершдеп  корекпк 
заттар  корынын  жиналуына  байланысты.  Улкен  туйнектершен 
аналык  гулдер!  бар  особьтар,  майда  туйнектершен  аталык 
особьтары есш  шыгады. Сары  орман  к,умырскаларында  (Formica 
rufa}  +20°С  темен  температурадагы  салган  жумырткалардан 
аталык особьтары, ал жогары температурада - аналык особьтары 
дам иды.  Бул  кубылыс  урык,  сакталатьш  у рык  кабылдагыштын 
булшык  еттерше  байланысты,  ейткею  ол а р   тек  жогары 
температурада гана белсеадй болып, жумырткалардын урыктануын 
Камтамасыз  етедд.  А л  урыктанбаган  жумырткалардан  жаргак 
канаттыларда тек аталык особьтар дамиды.
dcipece  популяциянын  жыныстык  курылымьгаа  ортанын
78

ecepiH 
жынысты жэне партеногенетикалык (жынысты кебеюдщ 
6ip 
Typi 
— аналык, урык клеткалары урьщтанбай дами бастайды, 
эволюция  барысында  жеке  жынысты  ж эне  гермафродит 
формаларда  пайда  болган  6ip  жынысты  кебею)  урпактары 
кезектесш отыратын турлерде жаксы байкалады. Дафнияларда 
(.Daphnia  тадпа)  к,олайлы  температурада  партеногенетикалык 
жолмен аналык особьтар, ал жогары немесе томен температурада 
популяцияларда аталык особьтар пайда болады. А л  ппркейлерде 
кос  жынысты  урпактын  пайда  болуы на  кун  узактыгы, 
температура, особьтар тыгыздыгыньщ артуы жэне т.б. эсер етедд.
Популяциянын  генетикалык  курылымы  —  особьтардын 
apmypAi  дэрежедеп  генетикалык,  эр турлтлтмен  сипатталады. 
Популяция особьтарындагы гендердщ жиьштыгьш генефонд деп, 
ал  6 ip  организм нщ   хромосомасындагы  букДл  гендердщ  
жиьштыгьш генотип деп атайды. Генетика тургысынан, популяция
-  генотиптер жиынтыгы.
Генотип  орта  жагдайларымен  ез  ара  эрекеттесш  фенотип 
тузедд.  Фенотип  -   генотиптщ орта жагдайларымен эрекеттесуД 
аркы лы   куры латы н  особьтарды н  барлы к  белплерД  мен 
КасйеттерЬнщ  (морфологиялык.  физиологиялык  жэне  мшез- 
кулыктык) жиынтыгы.
Вирустар мен микроорганизмдерден бастап жогары сатыдагы 
есзмдйсгер мен жануарларга дешнп 
Tipi 
организмдердщ бэрше тэн 
касиет - мутацияга  ушырау мумкшддп.  Мутация -  табиги немесе 
жасанды жолмен  тукым  куалайтын  генетикалык,  материалдын 
esrepyi нэтижеанде организмнщ кейбф белплершщ esrepyi.
Популяцияньщ жастык курылымы особьтардын барлык жас 
топтарын,  онын шпнде организмнщ барлык даму стадиялары мен 
фазаларын  камтиды  (мысалы,  жэнджтердщ  куыршактары  мен 
личинкалары,  еамддктер ескшдер1).
Ж ануарлар популяциясында уш экологиялык жасты беледг. 
репродуктив  алды  (евццруге дешнп),  репродуктивтт  (енд1рупп) 
ж эне  репродуктив  соцы  (ендДруден  кеш н).  Ж алп ы   емДршщ 
узактыгына катысты ep6ip жастьщ  узактыгы эр турде эркалай 
болады.  Адамдарда  ep6ip  жас тобьша  буюл  емДршщ  уштен  6ip 
б елш  келедк А л  кептеген ес1мддктер мен ж ануарларда алгашкы 
ж ас тобы узак болып келедд.
©сдмдштердщ прпплдк циклын  4 кезецге 
6ipiKKeH 
11  жастьщ 
куйге беледд (5 кесте,  18 сурет):
79

5 кесте
Тукымды еамдштердщ ж а стык кезецдер1 мен куйлер1
Кезендер
Жастык куйлер1
Индекс
I  Латентпк
1.  Тукым
sm
(тыньшггык)
2 .  0 СКШ
Р
П  Прегенеративт!
3.  Ювенильдж
j
(вегетативт1)
4.  Имматурлык,
im
5.  Виргинильддк
V
Ш  Генеративта
6.  Жас
9 i
(жемс беретш)
7. Ересек
92
8.  Kepi
9 з
IV 
Постгенеративт1
9.  Субсенилд!
SS
(к э р ш к )
10. Секилд!
S
11. ©летш
SC
1
А
-4-
1 1
-
Ж
—
Л ?
-
4
I
1
—
1
1
Н
1
г~
Ам
I 
Ж 
'
р
j
im
V
в>
18 сурет.
 А  - 
бетеге (EestacaJ жане Б
 - 
гулкеыре
 fCentaureaJ 
ecmgixmepbdti  жастык, куйлери
80

Особыпыц жастык. куш -  ортамен белгии 6ip к,арым-к,атынасга 
болатьш онтогенездеп этаптары. Мысалы:
-  есюндер  тукымдагы  к,орлык,  заттармен  жэне  фотосинтез 
эсершен аралас к,оректенелд;
-  ювенильдж еамддктер ездшнен дербес к,оректенедд,  оларда 
тукым жарнак,тары болмайды;
-  имматурлык, есшдштердщ еркендер1 туптене бастайды;
-  есшдцсгщ  генеративтт  кезецге  ауысуымен  тек гулдер  мен 
жемгстер  пайда  болмайды,  организмде  iinra  биохимиялык,  жэне 
физиологиялык, езгер1стер журедь
Осы  куйдеп  популяциядагы  особьтар  ара  к,атынасын 
популяцияны н  жастьщ  спектр! деп  атайды.  Жастык,  спектр 
организмдердщ  елу  жэне  туылу  белсендьлитмен  байланысты. 
Популяциянын  жастык;  курылымы  сыртк;ы  факторлар  эсершен 
G3fepyi 
мумкш.  ©йткеш  сыртк;ы  факторлар  туылу  жэне  елу 
процестерш к,адагалап отырады.
Егер популяцияда барлык, жастагы особьтар б!ркелю мелшерде 
болса  согурлым  емарщец  болады.  Мундай  популяцияларды 
калыпты деп атайды. Егер популяцияларда кэрд особьтар кеп болса 
оны регрессивпй немесе влт бара 
жаткрп
 популяциялар деп, ал жас
2
Ц
 
,
j
4
-
i
p
if
e
-
1
1
1
4
 
. i 
•
I 
“
if:
1
f
g?
&
SS
s
р-вскш , j-WBeniiAhgiK,  im  -имматурлык,  у-виргинильдт,  д -ж а с  
renepamuBmi, д2-ересек генеративтi, g3-Kapi renepamuBmi, 
ss-cy6cenuAgi,  s-ceHUAgi
81

особьтар саны  кеп  популяцияларды  инвазияльщ немесе ест келе 
жатцан популяциялар деп атайды.
Популяциядагы  ар  жастагы  особьтардын  сандык  мелшерш 
салыстыру  ушш  жастык  курылымынын  гистограммасы 
к,урастъгрылады (19 сурет).
19 сурет.  Популяцияньщ жастьщ курыльты:
1-инвазиялыц,  2-калыпты,  3-perpeccuBmi 
Жасгык, курылымга талдау жасау ж акын арада популяцияньщ 
Шрнеше  урпактарынын  сандьщ  мелшерш  б1луге  кемектеседд. 
Мундай талдаулар ауланатын балык,тардын шамасын б1лу ушш 
балык шаруашылыгында 
ж т  
к,олданылады. Егер тацдап алынган 
табиги  популяциянын  жастьщ курылымынын  кврсеткшпгерше 
ортанын acepi дал аныкталып алынган болса, алдагы бес жылда 
аулаута болатын бальщтардьщ мвлшер! туралы двлдш жогары 
болжамдар алу га болады.
Популяцияныц  этологиялык  (мшез-кулык)  курылымы. 
Жануарлар  мшез-кулкы  ерекшел
iKTepin 
этология  гылымы 
зерттейд!,  ягни, 
6ip 
популяциядагы  особьтардын 
6ip-6ipiMeH 
карым-катынасын  популяциянын  этологиялык  немесе  юнез- 
кулык, курылымы деп атайды.
Популяциядагы жануарлардын мшез-кулкы турдщ калай: жеке 
приалж ете ме, алде топтаньш тфщиик ете ме -  соган байланысты.
82

Ж еке  m ip tcm m   ету  квптеген  турлерде,  6ipaK,  TipmiAiK 
циклынын кейб!р сгадияларында гана кездеседд. Турдщ е т р  бойы 
жеке  TipmiAiK  eTyi  табигатта  кездеспейдй  вйткеш  онда  Heri3ri 
функция  —-кебею болмайтын  едД:  Алайда  кейбДр 6ipre TipmiAiK 
ететш турлерде ете элаз, сирек байланыс болады. Буран мысал 
ретшде кейбДр су жануарларын айтуга болады. Оларда урьщтану 
сырттай  журедд  (сейзаяк;).  А л   кейб1р  пптей  урыщтанатын 
турлерде де аталык,  жэне  аналык,  особьтардыц  байланысы  ете 
кыща, тек копуляция (шагылысу) кезшде гана болады (хан к,ызы, 
кейбДр к,оныздарда, т.б.).
Жеке  TipmiAiK  ететш  турлерде  особьтардыц  шогырланып 
жиналуы уадытша — кебею алдында, к,ыск,ы суьщтан пана 1здеген 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: