І. Қазақ тілінің жасалым негізі (акустика-артикуляциялықбазасы)
1. Вокализмдер, олардың классификациясы
Жауап: Акустикалық, артикуляциялық және басқа белгі-қасиеттеріне қарай тіл дыбыстарды алдымен дауыстылар және дауыссыздар деп екі үлкен топқа топтастырылады. Қазіргі казақ тілінде дауысты дыбыстардың саны, сапасы жөнінде әлі күнге бірізділік болмай келеді.
А.Байтұрсынов: «Қазак тілінде 24 дыбыс бар. Олардын бесеуі дауыстылардың таңбасы деп кәрсетеді». Мүның өзі сол кездегі араб графикасының мүмкіндігіне негізделген.
Жалпы, ертелі-кеш жарык көрген оқулыктар мен зерттеулерде қазақ тіліндегі дауыстылардың саны төмендегідей: Қ.Жүбанов — 7, Ильминский — 8, В.Радлов — 9, Қазіргі қазақ тілі-11, Н.Сауранбаев — 12, Н.Созонтов — 13, С.Аманжолов — 14, А.Исаев — 15 — дейді.
С.Мырзабековтің де айтуынша, қазіргі қазақ тілінде 11 дауысты фонема бар.
Ал шындығында, жуан-жіңішке болып жүптасатын 8 дыбысты (а-е(ә), о-о, ү-у, ы-і) дауысты дыбыс деп есептеу керек. Бүл тіліміздің үндестік заңына негізделген жүйе болып табылады. Ал тіл. -у. дыбыстары қосарлы дыбыстар (дифтонг), я, ю, е, ё — әріптер. Бүл топтан сырт қалған «ә» дыбысы араб тілінен ен-ген. Мүның дәлелі қосымшаларда «а» дыбысының жіңішке сыңары «е» болып келеді (-лар-лер, -дай-дей, -ша-ше т.б.). Екіншіден «ә» сөздің бірінші буынында ғана қолданылады: оке, дәптер т.б.
2. Тілдің қатысына қарай топтастырылуы
Жауап:
Тілдің қатысына қарай:
Жуан: а, о, ы, ұ, э, (у), (и)
Жіңішке: ә, ө, і, ү, е, (у), (и)
Жақтың қатысына қарай топтастырылуы
Жауап:
Жақтың қатысына қарай:
Ашық : а, ә, о, ө
Қысаң: ұ, ү, ы, і
Еріннің қатысына қарай топтастырылуы
Жауап:
Еріннің қатысына қарай:
Еріндік: о, ө, ұ, ү
Езулік: а, ә, е, ы, і
№ 6-7 практикалық сабақтар
Достарыңызбен бөлісу: |
