Садыћов Т. С., т б. Дљниежљзi тарихы
ХХ ѕасырдыѓ 80-жылдары мен ХХI ѕасырдыѓ басындаѕы Иран
жүктеу/скачать 14,18 Mb. Pdf көрінісі
|
дүниежүзі тарихы 11
| ХХ ѕасырдыѓ 80-жылдары мен ХХI ѕасырдыѓ басындаѕы Иран.
1980—1988 жылдардаѕы Иран-Ирак соѕысы елге зор экономикалыћ зиян келтiрдi, онда 600 мыѓнан астам адам ћаза тапты. ;кiмет орындарыныѓ алдында экономиканы ћалпына келтiру жќне оны даѕдарыстан шыѕару мiндетi тџрды. 1989 жылы президент А.Рафсанджани басћарѕан елдiѓ жаѓа басшылыѕы бџл мiндеттi шешу iсiн мемлекеттiк сектордыѓ едќуiр б)лiгiн жекешелендiрудi жљргiзумен, ћоѕамдыћ-саяси ћџрылымдарды либералдандырумен, шетел капиталын ћатыстырумен, шетелдерден ћазiргi заманѕы жабдыћтар алумен, шетел мамандарын шаћырумен байланыстырды. 1989 жылы конституцияѕа тљзетулер енгiзiлдi, бџл тљзетулер љкiметтiѓ статусы мен президенттiѓ р)лiн к)тердi. ;мiр сљрiп отырѕан режiмдi )згертудi )здерiне маћсат етiп ћоймайтын партиялар мен џйымдарды ресми тiркеуге рџћсат етiлдi. Президент А.Рафсанджани экономикалыћ реформалар жасауѕа кiрiстi. Баѕаны еркiне жiберу, шыѕынѕа џшыраѕан кќсiпорындарѕа демеу ћаржы беруден бас тарту, мемлекеттiк секторды iшiнара жекешелендiру, еркiн экономикалыћ аймаћтар ћџру, шетелдiк ћаржы салымдарын тарту, сыртћы саудаѕа баћылауды бќсеѓдету — осыныѓ бќрi Иранныѓ нарыћтыћ даму љлгiсiне к)шуiнiѓ дќлелi едi. Басшылыћ жљргiзген экономикалыћ либералдандыру саясатыныѓ нќтижесiнде ел ныѕайып, Орта Шыѕыстаѕы жетекшi елдердiѓ бiрiне айналды. 1997 жылы Сейд Мохаммед Хатами Иранныѓ президентi болып сайланды, ол реформалар саясатын одан ќрi жалѕастырды. Бiраћ ол Иранныѓ саяси )мiрiн либералдандыру — елдiѓ мемлекеттiк ћџрылы- сындаѕы дiндарлардыѓ р)лiн ќлсiрету жќне Ирандаѕы бљкiл )кiмет жљйесiн тљбегейлi )згерту мiндетiн шеше алмады. Дегенмен де рефор- малар дiндарлардыѓ мемлекет билiгiн дара )здерi жљргiзуiн бќсеѓ- детуге едќуiр к)мектестi. Иранныѓ консервативтiк дiндарларыныѓ к)пшiлiгi бџѕан жол берiп отыра алмайтын едi. Осыныѓ нќтижесiнде 2004 жылѕы парламент сайлауында реформаторлар жеѓiлiске џшырап, консерваторлар жеѓiске жеттi. 2005 жылы консервативтiк дiндарлардыѓ ћолдауымен Махмуд Ахмадинежад президент болып сайланды. Ол елдiѓ экономикасын елдегi саяси ћџрылыс шеѓберiнде жаѓартып, шиит дiндарларыныѓ саяси жетекшiлiгiн саћтауѕа ќзiр жаѓа консерваторлар ћатарына жататын «Ислам революциясына» белсене ћатысћан адам едi. 2005 жылѕы президент сайлауынан кейiн Ирандаѕы )кiмет билiгiнiѓ барлыћ тармаћтары консерваторлардыѓ ћолына к)штi. 2009 жылы президент сайлауында М.Ахмадинежад ћайтара жеѓiске жеттi. Бiраћ оппозиция сайлаудыѓ ресми ћорытындыларын мойындаудан бас тартты. Тегеранда жќне Иранныѓ басћа ћалаларында демонстрациялар жќне полициямен ћаћтыѕыстар басталды. Кейбiр оппозициялардыѓ мљшелерi ћамауѕа алынды. Осы жаѕдайда Ислам Иран республикасыныѓ еѓ жоѕарѕы басшысы аятолла Али Хаменеи сайлауда жеѓiп шыћћан М.Ахмадинежадтыѓ ћарсыластарын 218 «Сайлаудыѓ ћорытындыларын мойындауѕа жќне арандатушылыћ мќлiмдемелер мен ћимылдар жасаудан тартынуѕа» шаћырды. М.Ахмадинежадтыѓ )кiметке келуiмен байланысты Иранныѓ сыртћы саяси баѕыты батылыраћ жљргiзiлетiн болды. Аятолла Хомейнидiѓ Иранды мџсылман дљниесiнiѓ орталыѕына, исламныѓ мџраттары љшiн ћайратты кљрескерге жќне аймаћтаѕы iрi державаѕа айналдыру ж)нiндегi тџжырымдамасы елдiѓ сыртћы саясатыныѓ еѓ басты маћсатына айналды. Елдiѓ ќскери ќлеуетi к)терiле бастады, бџл )з кезiнде дљниежљзiнде Иран жљргiзiп жатћан ядролыћ баѕдарла- маныѓ бейбiт сипатына кљмќн туѕызды. Иранныѓ ядролыћ державаѕа айналу мљмкiндiгi дегеннiѓ мќнi — оныѓ ќскери ћуаты шексiз џлѕай- тылады, демек, оныѓ аймаћтыћ ыћпалы да кљшейедi деген с)з едi. Мџндай жаѕдайда АЋШ Иранныѓ басшылыѕын ядролыћ ћару жасап жатыр деп айыптап, Иранды оћшаулау маћсатымен дљниежљзiлiк ћоѕамдастыћћа ћысым жасауды кљшейттi. 2006 жылѕы 23 желтоћ- санда БЏЏ Ћауiпсiздiк Кеѓесi Иранныѓ «ядролыћ мќселесi» ж)нiнде ћарар ћабылдады. Бџл ћџжатћа сќйкес Иран бейбiт маћсаттаѕы да, сондай-аћ ќскери маћсаттаѕы да уранды байыту iсiн тоћтатуѕа тиiс болды. Ћарар, сонымен ћатар дљниежљзiлiк ћауымдастыћты ядролыћ баѕдарламамен немесе баллистикалыћ зымырандар жасау ж)нiндегi баѕдарламамен байланысты бiрћатар Иран џйымдарыныѓ, компания- ларыныѓ жќне азаматтарыныѓ активтерiн, ћызметiн тоћтатуѕа шаћырды. Соѓѕы жылдарда Иранныѓ аймаћтаѕы ыћпалы едќуiр )стi. Ол к)ршiлерiмен тџраћты ћатынастар орнатты, Американыѓ аймаћта болуын )зiне дџшпан талибтер режiмi мен С.Хусейндi жою љшiн пайдаланды. Иран аймаћтыћ џйымдардаѕы ћызметiн жандандырды. 2005 жылы ол Шанхай Ынтымаћтастыћ Џйымында баћылаушы жүктеу/скачать 14,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|