Сапасын дамыту жолдары

201 
 
Ж
аң
а 
м
ате
ри
алд
ы
 қ
олд
ан
у 
 
1Сергіту 
сәті 
Интерактивті тақта 
 
 
 
 
2.Эссе 
жазуға 
ықпал 
ету.Егер 
мен 
қарбыз 
болсам... 
 
 
       3.Мәтіндегі 
түйінді 
ойды  шығаруға  нұсқау 
беру.      
 
Түйінді ойға сурет салу. 
 
 
Көршіңе әңгімелеп бер 
4"Дән қауынның жүрегі.Ол 
өлмесе ол мәңгі жасайды"  
 
Синквейн   Ойлан  жұптас 
бірік  
Не?  Қандай? 
Не істейді? 
4Сөйлем  
5 Синоним 
 
  
 
Интерактивті 
тақтадан 
қимылды  қайталау  арқылы 
әуенімен жаттығу жасайды. 
 
Әр  оқушы  жазған  эсселерін 
топта оқып береді.  
Ең  үздік  эссені  ортаға 
шығарып оқиды. 
 
 
 
Оқушылар  мәтіндегі  түйінді 
ойды тауып   айтады 
Әр топ сурет салады. 
 
 
Көршісіне түсіндіріп айта  
 
 
 
 
Мыс:Қарбыз ,қауын  
Дәмді 
шырынды 
пайдалы,тәтті 
Өседі шіриді,көбейеді піседі 
Біз 
бақшадан 
қарбыз 
жинадық. 
Көкөніс ды,талдайды. 
 
 
 
 
 
 
 
Үш шапалақ 
 
 
 
критерий 
арқылы 
бағалайды. 
 
 
Өзара бағалау 
 
 
 
От шашу 
 
Интерак- 
тивті 
тақта 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А3форма
т 
Қо
р
ытын
ды
 
 
Блум түймедағы 
 
Біз нені көріп тұрмыз? 
Менің түсінігімше... 
Не үшін? 
Неге? 
Сіз қалай ойлайсыз? 
Сіз нені өзгертер едіңіз? 
 
 
Үй тапсырмасын беру 
 
Мәтінді оқу 
 
 
 
 
 
 Мыс:Қарбыз ,қауын  
Дәмді 
шырынды 
пайдалы,тәтті 
Өседі шіриді,көбейеді піседі 
Біз 
бақшадан 
қарбыз 
жинадық. 
Көкөніс 
 
 
Оқушылар  үй  тапсырмасын 
күнделікке толтырады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бағалау  парағы 
Топ  басшысы  
дайын  бағалау 
парағы  арқылы 
бағалайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 

202 
 
«Коркемская  основная  школа» 
акимата Егиндыкольского  района,   
Акмолинской    области,   
сертифицированный учитель  
3 уровня, 1 категории   
                                                                                               Мухамедиярова   Шынар  Жаксыкельдиновна 
     
 
   
                  «Современное образование: проблемы и инновации» 
 
«Если ученик в школе не научился сам  
ничего творить, то и в жизни он будет 
                                                  только подражать, копировать».  
Л.Н.Толстой 
 
         Современный мир – это быстро изменяющаяся динамичная система. Каждый элемент этой системы 
представляет собой важное звено, от состояния которого зависит состояние системы в целом. И одним 
из  таких  важных  звеньев  является  современная  школа,  которая  сочетает  в  себе  множество  разных 
основополагающих аспектов.  
       Современные  дети  –  это  люди  нового  поколения,  нового  информационного  общества.  И  умение 
творить себя, свою жизнь очень важно! [2] 
  Как  отметил  Лидер  Нации  Нурсултан  Назарбаев:  «Сегодня  важно  взглянуть  на  образовательные 
процессы  как  можно  шире.  Каждому  человеку  надо  привить  умение  делать,  умение  учиться,  умение 
жить вместе в современном мире… Поэтому первостепенная задача современной системы образования - 
это  подготовка  людей,  обладающих  критическим  мышлением  и  способных  ориентироваться  в 
информационных потоках».[3] 
   Такой  результат  обучения  может  быть  осуществлен,  через  систему  формирования  ключевых 
компетенций учащихся. 
      В  образовании  Европейского  сообщества  придается  особое  значение  следующим  ключевым 
компетенциям: 
•  социальная  компетентность  (способность  взять  на  себя  ответственность,  совместно  вырабатывать 
решение  и  участвовать  в  его  реализации,  толерантность  к  разным  этнокультурам  и  религиям, 
проявление сопряженности личных интересов с потребностями предприятия и общества); 
•  коммуникативная  компетенция  (владение  технологиями  устного  и  письменного  общения  на  разных 
языках, в т.ч. и компьютерного программирования); 
•  социально-информационная  компетенция  (владение  информационными  технологиями  и  критическое 
отношение к социальной информации, распространяемой СМИ); 
•  когнитивная  (персональная)  компетенция  (готовность  к  постоянному  повышению  образовательного 
уровня,  потребность  в  актуализации  и  реализации  своего  личностного  потенциала,  способность 
самостоятельно приобретать новые знания и умения, способность к саморазвитию); 
• межкультурные компетенции; 
• компетентность в сфере самостоятельной познавательной деятельности 
•  специальная  компетенция  (подготовленность  к  самостоятельному  выполнению  профессиональных 
действий, 
оценке 
результатов 
своего 
труда).[6] 
            Общеобразовательная  школа  не  в  состоянии  сформировать  уровень  компетентности  учеников, 
достаточный  для  эффективного  решения  проблем  во  всех  сферах  деятельности  и  во  всех  конкретных 
ситуациях, тем более в условиях быстро меняющегося общества, в котором появляются и новые сферы 
деятельности, и новые ситуации. Но школе под силу – формирование основных ключевых компетенций.  
   В  этих  условиях,  главной  проблемой  учителя  является  «поиск  средств  и  методов  развития  основных 
образовательных  компетенций  учащихся  как  условие,  обеспечивающее  качественное  усвоение 
программы». [5] Следует сказать, что ключевые компетенции формируются лишь в опыте собственной 
деятельности,  поэтому  образовательная  среда  должна  выстраиваться  таким  образом,  чтобы  ребенок 
оказывался в ситуациях, способствующих их становлению. Ребенок должен уметь: 
• 
принимать решения, ставить цель и определять направление своих действий и поступков (а это 
ценностно-смысловая компетенция);  

203 
 
• 
работать в команде, принимать и понимать точку зрения другого человека (а это общекультурная 
компетенция);  
• 
самостоятельно  находить  материал,  необходимый  для  работы,  составлять  план,  оценивать  и 
анализировать, делать выводы и учиться на собственных ошибках и ошибках товарищей (а это учебно-
познавательная компетенция);  
• 
кроме  того,  ученику  приходится  осваивать  современные  средства  информации  и 
информационные технологии (а это информационная компетенция);  
• 
учиться  представлять  себя  и  свою  работу,  отстаивать  личную  точку  зрения,  вести  дискуссию, 
убеждать, задавать вопросы (а это коммуникативная компетенция);  
• 
ребёнок,  выполняя  работу  над  собственным  проектом,  учится  быть  личностью,  осознавая 
необходимость и значимость труда, который он выполняет (а это и социально-трудовая  компетенция, и 
компетенция личностного самосовершенствования); [1] 
       Наверное, каждый педагог в своей практике сталкивался с ситуациями, когда учащийся: 
- получает задание, но, прочитав его, не может понять, в чем его суть; 
-  не  может  применить  определенный  набор  знаний  (фактов),  которым  он  обладает,  к  решению 
конкретной задачи и теряется в нестандартной ситуации;  
- при выполнении коллективного задания не может согласовать свою позицию и действия с действиями 
других и т.д.  
         Введение  понятия  “компетенций”  в  нормативную  и  практическую  составляющую  образования 
обозначило  проблему,  типичную  для  школы,  когда  ученики  могут  хорошо  овладеть  набором 
теоретических  знаний,  но  испытывают  значительные  трудности  в  деятельности,  требующей 
использования этих знаний для решения конкретных задач или проблемных ситуаций: 
- извлекать главное из прочитанного или прослушанного; 
- точно формулировать свои мысли, высказываться по заданной теме;  
- сотрудничать с другими при выполнении общего задания;  
- планировать свои действия, оценивать полученный результат; 
-  предлагать  различные  варианты  решения  задачи  и  выбирать  наилучший,  принимая  во  внимания 
различные – критерии; 
- самоорганизовываться и т.д. [4] 
    Следует  также  отметить,  что  в  современных  условиях  главной  задачей  образования  является  не 
только получение учениками определенной суммы знаний, но и  формирование у них умений и навыков 
самостоятельного  приобретения  знания.  И  данную  задачу  дольно  успешно  можно  решить,  применяя 
ИКТ  на  уроках.  Использование  ИКТ  на  уроках  является  одним  из  важных  средств  формирования 
информационных  компетенций  учащихся.  На  таких  уроках  они  не  получают  информацию  в  «чистом 
виде»  от  учителя,  а  учатся  ее  добывать,  анализировать,  осуществлять  отбор,  что  и  является 
составляющими частями информационной компетентности. [2] 
   Формирование  ИКТ-компетентности  не  просто  требование  времени,  а  необходимость  для  любого 
человека, живущего в условиях информационного общества. 
      И в завершении, мне хотелось бы сказать, что учитель, проводя работу по формированию ключевых 
компетенций  на  своих  уроках,  должен,  прежде  всего,  начинать  с  себя.  Современный  учитель  должен 
обладать  большим  жизненным  опытом,  научными  знаниями,  быть  инициативной  и  творческой 
личностью. Это необходимо чтобы выработать достаточно высокую компетентность в передаче знаний 
учащимся и применение полученных знаний к жизни в комплексе. Тогда мы способны решить многие 
проблемы.  Ведь,  как  говорили  еще  древние  греки:  «Люди  не  хотят,  чтобы  ими  управляли,  они  хотят, 
чтобы их вели вперед»! 
 
 
Список используемой литературы 
1.Видюкова Н.В. Актуальность применения информационных технологий при формировании ключевых 
компетенций учащихся. Пед. мастерская 2004, №4 
2.Гиркин  И.  В.  Новые  подходы  к  организации  учебного  процесса  с  использованием  современных 
компьютерных технологий. // Информационные технологии.  1998. № 6. 
3.  интернет  сайт  http://www.zakon.kz  «Система  образования  в  Казахстане  ориентируется  на  стандарты 
XXI века» 
4.Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования.- М.,1999 
5.  Селевко  Г.К.  Современные  образовательные  технологии:  Учебное  пособие.  -  М.:  Народное 
образование, 1998. - с.14 - 15. 

204 
 
6.  Хуторской,  А.  В.  Ключевые  компетенции  как  компонент  личностно-ориентированного  образования 
/А. В. Хуторской // Народное образование. – 2003. – № 2. – С. 58–64. 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
Сайдина Жанар Тлеухановна 
Қарағанды қаласы 
«№74 ЖББОМ» КММ-сі 
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі 
 
МЕНІҢ СҮЙІКТІ КЕЙІПКЕРІМ. ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ. 
 
І.Сабақтың тақырыбы:  Менің сүйікті кейіпкерім.Етістіктің шақтары. 
ІІ.Сабақтың мақсаты:    а) білімділік:  оқушыларға жаңа тақырыпты жан- 
жақты меңгерту, оқушылардың сөздік қорын молайту, өздерінің сүйікті ке-йіпкерлері туралы айта білуге 
үйрету,  етістіктің  шақтары  туралы  түсінік  бе-ру;    ә)  дамытушылық:  оқушылардың  шығармашылық  
қабілеттерін дамыту, 
сөйлеу мәдениетіне баулу,алған білімдерін ізденіспен қолдана білуге үйрету; 
б) тәрбиелік: оқушылардың рухани байлықтарын байытып, сүйікті кейіпкер- 
лерінің бойындағы асыл қасиеттерінен үлгі алуға баулу.  
ІІІ.Сабақтың түрі:           жаңа тақырыпты меңгерту сабағы 
ІҮ.Сабақтың әдісі:           сұрақ-жауап, әңгімелесу, түсіндіру, ойын 
Ү.Сабақтың көрнекілігі: суреттер 
ҮІ.Пәнаралық байланыс: қазақ әдебиеті 
ҮІІ.Сабақтың барысы: 
                                                                 І.Ұйымдастыру 
    Түрлі-  түсті  белгілердің  ішінен  қазіргі  көңіл-күйлеріңе  қайсысы  жақын,сол  суретті  таңдай 
қойыңдар.               
 
 
 
 
 
көңіл-күйім жақсы            көңіл-күйім өте жақсы           көңіл-күйім жоқ 
                                                                 ІІ.Жаңа сабақ   
1.Сабақтың тақырыбы,мақсаты,барысымен таныстыру. 
2.Ой шақыру. 

 
Балалар, кино көргенді ұнатасыңдар ма? 

 
Қандай кейіпкерлерді білесіңдер? 

 
Қай кейіпкерлерге ұқсағыларың келеді? 
3. «Кейіпкер» сөзінен бірнеше сөздер шығарайық.  
 
 
 
 
 
 

205 
 
 
4.Грамматикалық тапсырма.Етістіктің шақтары. 
 
 
 
 
 
 
 
5.1-тапсырма.Берілген етістіктерді шақтарына қарай кестеге толтырың-дар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     Бардым, 
ойнап 
отырмын, келеміз, 
көрмекші,  барыпты, 
ойнарсың, 
жатыр, 
оқитын, 
тұрғансыңдар. 
6.  2-тапсырма.  Өз 
сүйікті 
кейіпкеріңді  сызба 
бойынша 
сипаттаңдар. 
 
Аты 
 
 
Мінезі 
 
Қызметі 
 
Жасы 
Етістіктің шақтары 
Осы шақ 
нақ осы 
шақ 
ауыспалы 
осы шақ 
Келер шақ 
мақсатты 
келер шақ 
болжалды 
келер шақ 
ауыспалы 
келер шақ 
Өткен шақ 
жедел 
өткен шақ 
бұрынғы 
өткен шақ 
ауыспалы 
өткен шақ 
• отыр,тұр,жүр,жатыр 
Нақ осы шақ 
• -а,-е,-й 
Ауыспалы осы шақ 
болжалды 
келер шақ 
• -ар,-ер,-р 
мақсатты 
келер шақ 
• -мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек 
ауыспалы 
келер шақ 
• -а,-е,-й 
Жедел өткен шақ 
-ды,-ді,-ты,-ті 
Бұрынғы өткен шақ 
-ған,-ген,-қан,-кен 
-ып,-іп,-п 
Ауыспалы өткен шақ 
-атын,-етін,-йтын, 
-йтін 
Осы шақ 
Келер шақ 
Өткен шақ 

206 
 
 
Рөлі 
 
Қай шығармадан? 
7.
 
3-тапсырма.Мәтінді түсініп оқып, өз сүйікті кейіпкерлерің туралы жазыңдар. 
8.
 
 
    Менің    ең  сүйікті  кітабым-  «Гарри  Потер».  Бұл  кітаптағы  басты  кейіпкер  Гарри 
Потер маған қатты ұнайды. Ол- мейі-рімді және адал дос. Мен одан мейірімділік пен 
шыншыл-дықты  үйренер  едім.  Ол  өзі  Сиқыр  мектебінде  оқиды.  Оның  достары  Рон, 
Грейджер,  Гермиона  да  үнемі  қызықты  оқиға-ларға  тап  болып  жүреді.  Мен  Гарри 
Потер туралы 3 кітап оқыдым.  
 
 
8. 4-тапсырма. Берілген етістіктерді үлгі бойынша үш шаққа қойыңдар. Ұстау,тазарту. 
 
Өткен шақ 
Нақ осы шақ 
Келер шақ 
Мен 
ұстадым 
ұстап отырмын 
ұстармын 
Сен 
 
 
 
Сіз 
 
 
 
Ол 
 
 
 
 
ІІІ.Қорытындылау 

 
Етістіктің неше шағы бар? 

 
Осы шақтың неше түрі бар? 

 
Келер шақ қалай жасалады? 

 
Жедел өткен шақтың жұрнақтарын ата. 
                                                          ІҮ.Үйге тапсырма 
      «Менің сүйікті кейіпкерім» шағын шығарма жазу. 
      Етістіктің шақтарын жаттау 
                                                                     Ү.Бағалау 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ақтөбе қаласы Шалқар ауданы  
 №8 жалпы орта білім беретін мектептің  1 «А» сынып оқушысы 
Муапықова Фатима  Фарабиқызы 
Жетекшісі : Отарова Айнұр Жалгаспаевна 
 
Ғылыми жоба  тақырыбы: Менің көшем - Ысқақ Абдуллин көшесі 
 
Ғылыми жобаның жоспары 
Мазмұны 
І. Кіріспе 
      Туған өлке  тарихы . 
ІІ.   Туған өлке мұражайы  сыр шертеді.... 
2.1. Көше атауын алған тұлғалы есімдер .  
2.2. Ысқақ  Абдуллин – туған өлке мақтанышы. 
ІІІ. Қорытынды 
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
 
Мақсаты:. Еңбек ері, таңдаулы шопан - Ысқақ Абдуллин  туралы толық мағлұмат алу 
Міндеті:. Туған өлкеміздің тарихы және  есімдері көше атауларына  берілген  еңбек ерлерін білу.   
Зерттеудегі жаңашылдығы:  Туған өлкедегі көше атауын  алған  Ысқақ Абдуллин  туралы мәлімет алу 
Зерттеу әдістері: салыстыру, түсіндіру, жинақтау 

207 
 
Кіріспе  
 
   Туған жердің тарихын  білу  әрбір ұрпақтың борышы, парызы.  Мен өзім тұратын Шалқар қаласының 
тарихын  және өзім тұратын көшенің  атауын білгім келеді. Мен тұратын көше –Ысқақ Абдуллин көшесі 
деп аталады.  Өзіміз тұратын көше атаулары туралы не білеміз? Осы сауал мен  қатты қызықтырды. Осы 
өзімнің  көшемнің  атауын  білу  үшін      көптеген  мәліметтер  іздедім.Өз  көшемнің  атауын  толықтай  білу 
мен үшін  жаңалық болды. Осындай таңғажайып , керемет  мағлұматты білу үшін бастауыш сыныптағы  
ұстазым-Отарова  Айнұр  Жалгаспаевна  көмектесті.  Біз  мектептептің,    қаламыздың  кітапханалары  мен 
жергілікті мұражайлардан және қала әкімшілігінен   мәліметтер іздедік. 
 
Туған өлкенің тарихы  
Шалқар қаласы қашан құрылды? 
Шалқар  ауданы  Ақтөбе  облысының  оңтүстігінде  Ақтөбе  қаласынан  363  шақырым  жерде  орналасқан.. 
Арал  аймағына  жатады.Жердің  көлемі  61,  2  мың  шаршы  км.  яғни  облыстағы  ең  ірі  аудан  болып 
табылады. 1932жылы Ақтөбе облысы құрамында Шалқар қайтадан аудан болып құрылды.Қазіргі таңда 
46000-дай халқы бар. 
Топырағы ашық қоңыр, жылжымалы құмды. Өсімдіктен жусан басым. 
 Жануарлар әлемі бай - киік, қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян.  
Құстардан - бүркіт, көкқұтан, қасқалдақ, аққу, үйрек, т.б мекендейді.  
Шалқар 
шаһарымыз 
шежіреге 
бай 
өлке. 
Шалқардың 
суы 
тұщы  
      
    Елбасы Н.Назарбаевтың «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша білім шаңырағының бірі 
– Шалқар қаласындағы №8 орта мектеп  3 қабатты, 1200 орындық  Мектеп ғимаратының жалпы аумағы 
21056 шаршы метр. Кітапханада 10 мың кітап қоры бар. 
 
  Ауданда  жаңа  емхана  мен  аурухана  бой көтерді   2007  жылы  аудандық  ауруханадан  денсаулық  сақтау 
Министрлігінің бұйрықтарына сәйкес емхана дербес бөлінді.  Аурухана 2006 жылы Аудандық аурухана 
ғимараты  салынып,  аурухана  жаңа  ғимаратқа  көшірілді,  бұрынғы  аурухана  ғимаратына  туберкулез 
ауруларына қарсы жаңадан ашылған 60 койкілік (төсек) аурухана орналасты. 
 
   Бүгінде 
қаламызда 
көптеген 
жаңа 
ғимараттар 
бой 
көтеріп 
жатыр. 
  М. Шыманұлы мен І. Үргенішбаев көшелерінің  қиылысында еңселі мешіт бой көтеруде. Имандылыққа 
бет  бұрған,  адамгершілікті,  адалдықты  жанына  серік  еткен  жандар  үшін  Алланың  бұл  үйі  жамағатқа 
үлкен 
қуаныш 
болды. 
 
    Шалқар  қаласындағы  Мырзағұл  Шыманұлы  көшесінің  бойынан  салынған  Қазанғап  атындағы  Саз 
мектебінің жаңа ғимараты пайдалануға берілді.  
 
  Шалқар 
тарихында  Шалқар  жеріндегі  батырлар,  ақындар,  жазушылар,  күйшілерде  бар. 
 
    Көтібар Бәсенұлы (1757 - 1893) Бәсен батырдың 6 баласының бірі болған. 1775 жылы шектіліктер мен 
түрікпендер  арасындағы  ұрыста  батырлығымен  көзге  түскен.  Патшалық  Ресейдің  Отарлық  саясатына 
қарсы 
күрескен. 
 
   Қарағұл  Қонақбайұлы  (1806  -  1890)  әрі  батыр,  әрі  би,  әрі  молда,  әрі  мырза  Есет  Көтібарұлының  қол 
бастаған 
сенімді 
серіктерінің 
бірі. 
 
     Есет батыр (1803 - 1889) Ұлы борсық бойында, шалқар ауданында ақши деген жерде дүниеге келген. 
15  жасында  жайық  қазақтарына  қарсы  күресте  көзге  түсіп  «Батыр  бала»  атанған.  
 
    Сары  Батақұлы  ақын,  әнші,  композитор.  Қазіргі  Ақтобе  облысы  Шалқар  ауданындағы  1863  жылы 
туған.  Оның  әндері  адамның  жан  дүниесін,  ой  –  арманын,  қиял  -  сезімін  қозғайды. 
 
   Әйгілі  жазушы,  Әбдіжәміл  Нұрпейісов  Қызылорда  облысы,  Арал  ауданында  дүниеге  келген.  Оның 
балалық  шағы  Шалқарда  өтті.  Осында  №1  қазақ  орта  мектебін  бітіріп,  1940  жылы  армия  қатарына 
алынды.  
 

208 
 
Туған өлке мұражайы  сыр шертеді........ 
    Шалқар  аудандық  тарихи-өлкетану  музейі  1987  жылы  қараша  айында  ашылып    2007  жылы  музейге 
күрделі  жөндеу  жұмыстары  жүргізіліп,.  Олар  Музей  жаңаша  заманауи  технологиялармен 
жабдықталған.  Музей  экспозициялары  жаңа  жәдігерлермен  жылма-жыл  жаңартылып,  толықтырылады. 
алқар 
аудандық 
тарихи-өлкетану 
музейі 
1987 
жылы 
қараша 
айында 
ашылып,   алғашқы   екі   жыл   қоғамдық   негізде   жұмыс   істеді.  2007  жылы  музейге  күрделі  жөндеу 
жұмыстары  жүргізіліп,  экспозициялар  қайта  жасақталды.  Олар   7  бөлімге  топтастырылған.  Музей 
жаңаша заманауи технологиялармен жабдықталған 
1.  Этнография  бөлімінде  қазақтың  ұлттық  киімдері,  киіз  үй  жабдықтары,қазақтың  белгілі  қолөнер 
шебері  Айдос  Мұратовтың  жасаған   бұйымдары:  ер-тұрман,  адалбақан,  ағаш   керует, 
сандық   экспозицияда   қойылған.  Айдос  ата  Алматыдағы  опера  және  балет  театрының   безендіру 
жұмыс-тарына қатысқан, күйші Қазанғап  Тілепбергенұлы-мен де кездесіп, домбыр жасап берген. Ұста, 
зергер Кеңес  Орынбаевтың пайдаланған  көрігі, ат абзелдері  қойылған. 
2. 
Батырлар  бөлімінде   қазақ  елінің  астанасы  болған  қасиетті  де,  киелі  Түркістанды  жаудан  қорғайм
ын   деп   Сайрам   соғысында   опат   болған,   елдің   бірлігін   ту   етіп   ұстаған    Тілеу   Айтұлы, 
алдағы   мың   жылдығын   болжап   өткен   Мөңке   Тілеуұлы,  Мырзағұл   Шыманұлы,  Достан   би, 
«Біздің  
ел  
отырады 
Қобда  
жайлап, 
Қоңынан  
жарылады  
бота-тайлақ, 
Әлімнің  
найза  
батырлары,  
жауына  
аттанады. 
«Бақтыбайлап» 
- 
деп, 
аты   ұранға   шыққан   Бақтыбай   Төлесұлы,  шекті   руынан   шыққан   белгілі   тарихи   тұлға 
,ұлы  
жазушы  
Мұхтар  
Әуезовтың  
«Айман-Шолпан» 
драмасындағы 
басты  кейіпкер  Көтібар  Бәсенұлы,  ержүрек  батырлар  Есет – Дәрібай, Қарағұл, Әзберген, Қайдауыл, 
Арыстан,  Жарас мерген  туралы  тарихи  деректер  сыр  шертеді. 
3. Өнер  бөлімінде  татулық  пен  бірліктің  жаршысы  болған  сазгер  Сарышолақ  Боранбайұлы, аузы –
от,  тілі  –  орақ,  әрі   батыр,  әрі   ақын  Сары   Батаұлы.   Күй   жанры   өзгеге   ұқсамайтын, 
өзіндік  қолтаңбасы,  орындаушылық  дәстүрі  бар  күйші  Қазанғап  Тілепбергенұлы  және  күйшінің  кө
зін   көріп,   дәстүрін   жалғастырушы   шәкірттері   Кәдірәлі   Ержанов,  Бақыт   Басығараев, 
Сәдуақас   Балмағанбетов,,   Нұрболат   Жанаманов  т.б.  баспасөз   және   алғашқы   мұғалімдер: 
Спандияр  
Көбеев, 
Мейірхан  
Орынбасаров, 
Хайролла  Бектенғалиев,,  Орынбай  Данияров  туралы  деректер  жинақталған. 
4. 
Елбасы 
тапсырмасы 
бойынша 
жасалған 
«Мәдени 
мұра»   бағдарламасы    аясында  халқымыз  көптеген  құндылықтарымыз  және  асыл  қазыналарымызбе
н  
қайта  
қауышты. 
Соның  айғағы  ретінде  біздің  өлкемізде  де  көне  тарихтың  куәсіндей  сонау  Қыпшақ  заманында  XI-
XII  ғасырда  бой  көтерген  «Балғасын  күмбезінің»  жұрнағы,   миллион  жылдық  тарихы  бар,  небір  а
ңыздарды   бойына   сақтап   тұрған   сырлы   «Сынтас»,  Бозой   елді   мекенінің   оңтүстік   батысында 
орналасқан   төрт   күмбезді,  кірер   есігі   құбылаға   қаратылып   салынған    «Аққолқа»   бейіті   және   т.б. 
тарихи  ескерткіштерге  арналған  экспозиция  жасақталған.  
5. 
20-40-
шы  жылдарындағы  өлке  тарихы  бөлімінде: Қаладағы  алғашқы  өнеркәсіп  ошағы  болған  теміржолы, 
совет      өнертапқышы  Казанцев  Флорентий  Пименович  ойлап  тапқан  қуатты  тежегіш туралы,1918 
жылдардағы   
азамат  
соғыс, 
1918 
жылы  
жасақталған   
Әліби  
Тоғжанұлы  
Жангелдин  
керуені.  
Ауыл  
шаруашылығы, 
Ұлы  
Борсық,  
Кіші  
Борсық  
және  
Қарақұмды  
қамтыған  
көлемді  
кәсіпорын  
-
  каучук  заводы,  1930  жылдары  аудан  териториясында  геологиялық  барлау  жұмыстары  жүргізіліп,  
ауданның  
солтүстік   
батыс  
өңірінен  
көмір  
қоры  
табылған, 
ал  
1938 
-
1939  жылдары  алғашқы  көмір  өндіре  бастаған  шахта  және  басқа  да  тарихи   деректер  сыр  шертеді
. 
6. 
Ұлы  Отан  соғысы  жылдарына  арналған  бөлімде:Совет  одағының  батыры  І.Үргенішбаев  туралы  жә
не  соғысқа  дейін  мектепте  ұстаздық  еткен  кездегі,  бала  кезіндегі  пайдаланған  заттары  экспозицияғ
а  
қойылған.  
Даңқ  
орденінің  
толық  
иегері  
Шамсудин  
Рафиковтің, 
басқа   да   жерлестеріміздің   майдандағы   ерлігі   мен   тылдағы   еңбегі   туралы   баяндалады  және 
соғыс  
жылдарындағы  
қару 
– 
жарақтар, 
сонымен  
қатар  
ауған  
соғысында  
ерлікпен  
қаза  
тапқан  
Имамадин  
Тұрғанбаев, 
Ү.Шүйіншалин,В.Прохоренконың   төс  белгілері, жауынгерлік  киімдері  экспозициядан  орын  алған. 

209 
 
7.Табиғат   бөлімінде   емдік   қасиеті   бар   шипалы   суы  «Шалқар   суы»,  аң-құстар,  шөл-
шөлейт   аймақтың   өсімдіктер   дүниесін   зерттейтін   Арал   маңы   тәжірибе    станциясы,   тарихи  – 
табиғи  байлық «Ізтас» орналасқан. 
8.Тәуелсіз  Қазақстан  бөлімінде  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  нышандары  мен  рәміздері
не  
арналып  
бұрыш  
жасалған.  
Атақты  
жерлестеріміз 
Нәби 
Жақсыбаев 
– 
Қазақстандағы  
алғашқы  
түрлі-түсті  
металургия  
инженері, 
Төлепберген  
Төлебай 
– 
экономика  ғылымының  докторы, профессор, Владимир Михайлович  Архипов – генерал – полковник, 
Тәңірберген  
Жалмағанбетов 
– 
генерал 
– 
майор, 
Төлеубай  
Төлепбергенов 
– 
тарих  ғылымының  кандидаты, Бегежан   Сүлейменов – тарих  ғылымының  докторы, Төлеу  Бәсенов – 
алғашқы  қазақ  сәулеткері, Әбдіжәміл  Нұрпейісов - №1  қазақ  орта  мектебінің  түлегі, жазушы, Дәулет 
Үмбетжанов  –  физика  –  математика    ғылымдарының  докторы,  Бибігүл  Иманғазина  –  жазушы, 
Серік   Ақшолақов  –  нейро  –хирург,  әлем   дәрігері,  Үмбетбай   Уайдин  –  сатирик   жазушыт.б.,  Еңбек 
ерлері  Смағұл  Маманбаев,  Елубай   Ерімбетов,  Алексей  Тихонов,  Жұмабек  Дүйісов,  Ысқақ   Абдулин, 
Нағым  Қобландин  туралы  топтастырылған. 
 Ысқақа Абдуллин –таңдаулы шопан. 
   Жоғары да аталған  ақын, жазушылар, батырлар атында көше бар.  Көше атауын алған тұлғалы есімдер 
:  М.Шыманұлы,    Есет  Батыр,  С.Батақұлы,  С.Жаманқұлов,  Ә.Жангелдин,  А.Тихонов,Ж.Дүйісов, 
Т.Бәсенов,  Т.Жалмағанбетов,  Н.Жақсыбаев,  Е.Ерімбетов,  Қазанғап,  Әйтеке  би  ,  Ы.Абдуллин  .  Туған 
өлке  көше атаулары қандай жарасымды!  Шалқар қаласының көшелерінің атаулары да затына сай.  
  Мен тұратын көшенің атауы-Ысқақ Абдуллин  көшесі деп аталады.  Ы.Абдуллин кім? Оны біз білеміз 
бе? 
       2008 жылы 24 сәуірде Шалқар қаласы әкімінің  № 85 шешімімен Қаңбақты көшесіне 
 «Ысқақ Абдуллин »атағы берілді. Көшенің ұзындығы 500 метр. Қазіргі таңда   Ысқақ Абдуллин 
көшесінде 40 үй қоныстанған.  
    Мен , Муапықова Фатима Фарабиқызы  Ысқақ Абдуллин № 21 үйде тұрамын. Келесі  көшеде Елбасы 
Н.Назарбаевтың  «100  мектеп,  100  аурухана»  бағдарламасы  бойынша  саланған  №  8  жалпы  орта  білім 
беретін мектеп  орналасқан.  
 
      Ысқақ  Абдуллин  15.10.1936  жылы  Шалқар  ауданы  Жаңа  қоныс  ауылында  дүниеге  келгеен. 
Облыстың  таңдаулы  шопаны.  «  Еңбек  даңқы»  орденінің  толық  иегері,  Қаз.  КСР  Мемлекеттік 
сыйлығының лауреаты 

 
1954-66 ж.ж « Жаңа қоныс» ұжымшарында шопан, аға шопан . 

 
1966-74 ж.ж « Айшуақ» кеңшарында аға шопан.  

 
1974-87  ж.ж.  «Жас  жігер»  қой  өсіруші  комсомол-  жастар  бригадасының  жетекшісі  ,  кейін  осы 
кеңшарда малдәрігерлік меңгерушісі болып қызмет атқарды.  

 
Ақтөбе облысының 1969 ж. Таңдаулы шопаны. 

 
Қазақстан Компартиясының XV сьезінің делегаты ( 1981) 

 
КСРО халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің алтын, күміс медальдарының иегері. 

 
«Еңбектегі  ерлігі  үшін»  медалімен,  Қаз.  КСР  Жоғары  Кеңесінің  Құрмет  грамотасымен 
марапатталған.  

 
1975, 1976, 1982 жылдары « Еңбек даңқы» орденінің  толық иегері атанды. 
Одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер атанған адам.  Атында көше бар.  2001 жылы өмірден өтті. 
Қорытынды 
      Ысқақ Абдуллиннің өмір жолы туралы көптеген мәлімет алдым. Мен өз көшемді мақтан етемін.Өзім 
білген  деректерді  құрбыларыммен  де  бөлісемін.  Әрбір  ұрпақ өз   өлкесінің  тарихын  білсе,қадірлесе    өз 
көшесіне  қамқорлықпен  қарар    еді.  Көшеме  «Ысқақа  Абдулиннің  »  есімі  неге  берілді  деген  сұраққа 
жауап тапқандаймын. 
     “Қасиетті  қазақ  жері-  ата-бабаларымыздың  даңқты  тарихын  атының  тұяғымен  қазып  кеткен  жер  ”- 
демекші,  ата  -  бабамыздың    ерен  еңбегін  қадірлеп,  туған  жерімізді  ,  өзіміз  мекен  еткен  көшемізді  таза 
ұстауымыз  керек.  Және  өз  зерттеу  жұмысымды    Елбасының  сөзімен  аяқтағым  келеді  :  «Мәңгілік  Ел  – 
ата-бабаларымыздың  сан  мың  жылдан  бергі  асыл  арманы.Ол  арман  –  әлем  елдерімен  терезесі  тең 
қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. 
Ол арман – тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу 
еді.Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық » 
 
Пайдаланылған ақпарат көздері 

210 
 
 

 
Газеттер,журналдар, ғаламтор желісі 

 
«Шалқар» энциклопедиясы  Шалқар, 2009 

 
«Ақтөбе» газеті   2012 жыл 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Отарова Айнұр Жалгаспаевна 
Ақтөбе облысы Шалқар қаласы  
 № 8 жалпы орта білім беретін мектептің   бастауыш сынып мұғалімі 
Қазақстан Республикасының Білім Беру Ісінің Құрметті Қызметкері 
 Білімі: Жоғары  
Санаты : Жоғары    
Еңбек өтілі: 18 жыл 
                          
Әдебиеттік оқу  4- сынып 
Сабақтың тақырыбы:   Қазантаста   С.Кенжеғұлов 
 
Сабақтың мақсаты: 
Білімділік: Мәтін мазмұнын түсініп, идеясын ашуға негіз жасау. 
 Дамытушылық.Топтық  немесе  жеке  жұмыстар  арқылы  шығармашылық  дағдыларын  дамыту,  өзінше 
ойлау, сөйлеу мүмкіндігіне еркіндік беру, қолдау. 
Өмірдегі қарама-қайшылықтар мен жағымды- жағымсыз деген түсініктерді ажыратып, баға беру арқылы  
шындыққа  қарым –қатынасын қалыптастыруға жағдай туғызу 
 Сабақ типі: Жаңа білімді меңгерту 
Оқыту әдісі : топтық 
Сабақ көрнекілігі: кеспе қағаздар, слайдтар 
 
Сыни ойлауды дамытуға арналған сабақтардың « қағидасы» 
1  Оқу барысында ақпаратты дайын күйде ұсынбаңыз. Оқушы жаңа білімді өз бетімен  іздеуі тиіс. 
2.  Тапсырма берген кезде жалпылама әдісті пайдаланыңыз 
3.  Сауал қойлған соң азғантай үнсіздік пайдаланған жөн. 
4.  Оқушыларды тапсырманы  өз бетінше орындау тиіс 
5. Оқушылар өз жауаптарын түсіндіре алуы тиіс. 
6. Жауапты бағалауға асықпаңыз. 
7. Бала жұмысын бағалайтын марапат сөздерді қолдануға болады. 
8.  Барлық жауаптарды талқыға салу керек. Қате  жауапты тауып,  себеп-салдарын ұғыну қажет.  
 
 Сыни ойлауды дамыту сабағына  үш кезеңнен тұратын сабақ түрі жатады. 
1-кезең- қызығушылықты ояту( кіріспе , ой қозғау) 
2-кезең- мағынаны ашу( танымдық кезең) 
3- кезең- ой толғаныс  ( рефлексия) 
 
  1-кезең 
Қызығушылықты ояту  мына  қызметтерді атқарады: 
- Дәлелдеме ( мотивациялық)- тақырыпқа,  жаңа ақпаратқа қызығушылықты ояту; 
- Ақпараттық- бар білімді актуалдандыру және жүйелеу; 
-Сындарлы қарым-қатынас, байланыс  (коммуникативті)- жанжалсыз ой алмасу; 
-Мақсат қою-зерттелген тақырыптың мақсатын анықтау. 
 

211 
 
1.
 
Қызығушылықты  ояту.    Топқа  бөлу.Балаларға  мақал-мәтелдер  беріледі.Мақал-мәтелдердің 
мағынасына қарай топтарға бөлінеді. 
      1-топ   «Еңбек» тобы 
2-топ.  « Бірлік» тобы 
3-топ   « Мамандық « тобы 
 
Үй тапсырмасы  Диқан баба  
« Қабырға газеті» және « Галереяға саяхат» әдісі арқылы  тексеріледі 
 Күтілетін  нәтиже:    Оқушылар  білімді  сараптайды,  жинақтайды,  бағалайды,  таным  әрекеті  процесінде  
қарым-қатынас  шеберлігі артады. 
 
Бұл әдіс 4 қадам арқылы жүзеге асады. 
1-  қадам-    кез-келген  тақырыпты    аяқтаған  соң,  оқушылар  өздеріне  ұнаған  түсті  таңдап,  әр  түрлі 
геометриялық  фигураларды  қиып  алады.    Жанр  таңдап(  өлең,  өтініш,  әңгіме  т.б)    тақырыпты  қалай 
түсінгендерін жазады. 
2-қадам: қабырға  газеті бөлме қабырғасына ілінеді. 
3-  қадам:  Галлереяға  саяхат-  мұғалім  белгі  берісімен  ,  қабырға  газеттерін  қарайды.,  сараптайды  , 
талдайды. 
4-қадам:  галереяға  саяхат  аяқталған  соң  топтар  жұмыстарға  шолу  жасайды,  өз  пікірлерін  қорғайды  , 
сұрақтарға жауап береді. 
 
  «Мағынаны тану» кезеңі мынадай қызметтерді атқарады: 
-
 
Ақпараттық-(тақырып бойынша жаңа ақпарат алу) 
-
 
Жүйелілік-( алынған ақпаратты білім деңгейі бойынша топтастыру) 
-
 
Мотивациялық-( тақырыпқа  қызығушылығын, танымдық ұмтылысын құптау) 
-
 
Коммуникативтік- ( жаңа ақпаратты алуда  жанжалсыз ой алмасу) 
-
 
Мақсат қоюшылық- пайда болған жағдайға байланысты оқыту мақсатына түзетулер енгізу) 
-
 
   « Мағынаны тану » Жаңа сабақ 
-
 
  Мына суретте не бейнеленген? /Тастар/ 
-
 
 
 
 „Тастардың  өзіндік  тарихы  бар  Тастарда  сөйлейді  екен.  Ал,  олар  қалай  сөйлейтіні  туралы  аңыз  әңгіме 
оқығыларың  келе  ме?      Аңыз  дегеніміз  не?  Дәптерге    „Аңыз”    сөзіне  байланысты  балалар  ассоциация 
жазады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Бүгін  біз  С.Кенжеғұловтың  „  Қазантас”    аңыз  әңгімесімен  танысамыз.Автор  туралы  мәлімет  беріледі.  
«Қазантас» мәтіні не туралы болуы мүмкін? 
 «Қазантас” әңгімесі «Болжам кестесі » әдісі арқылы жүргізіледі. 
Дәптермен жұмыс 
Аңыз 

212 
 
Жүзеге асыру қадамдары. 1-қадам: мұғалім әңгімені үзіп оқиды. 
2-қадам:үзінді  оқылып  болған  соң  мұғалім  оқушылардың  әрі  қарай  не  болатынын  жорамалдауын 
сұрайды және оны кестенің бірінші бағанына жаздырады: 
 
                                                Мәтіннен 1-үзінді 
 
Не болады? 
Өз  сөзіңді  неге  сүйеніп  айтып 
тұрсыз?1-үзіндіге 
сүйеніп,дәлелдеңіз. 
 
Шын мәнінде не болады? 
 
                                          Мәтіннен 2-үзінді. 
 
Не болады? 
Неге  сүйеніп  айтып  тұрсыз?2- 
үзіндіге сүйеніп,дәлелдеңіз. 
 
Шын мәнінде не болды? 
            3-қадам:  оқушылар  өз  болжамдарын  1-үзіндінің  мазмұнына  сүйене  отырып,кестенің  2-бағанын                        
толтырады. 
4-қадам:мұғалім мәтіннің 2-үзіндісін оқиды. 
5-қадам мұғалім берген ақпаратты оқушылар өз болжамдарымен салыстырады. 
  Жұмыс осылайша жалғаса береді. 
-Осы балалардың басында болған оқиғаға ұқсас қандай мәтінді білеміз. 
 (Асан мен Үсен) 
 
„ Асан мен Үсен”   және „Қазантас” әңгімесін „ Шығармалар кестесі” арқылы орындаймыз. 
« Шығармалар кестесі»  
 
 
Әңгімелер тақырыбы 
Бай баласы мен жарлы баласы 
Қазантаста 
Авторы 
Ы.Алтынсарин 
С.Кенжеғұлов 
Оқиға орны 
Көшкен ел жұрты 
Көшкен ел жұрты 
Кейіпкерлері 
 Асан мен Үсен 
Баттал мен Қойшыбай 
Оқиға 
Жұртта адасып қалу 
Жұртта қалу 
Себебі 
Көшкенде ұмыт болған 
Жұртта қалу 
Неге жылады? 
 Қорықты , қарны ашты 
Қорықты , қарны ашты 
Оқиға немен аяқталады? 
 Аман есен үйге оралады 
Бір бала тасқа айналады 
Себебі 
Досының айтқанын тыңдады 
Білгеннің тілін алмады 
 
 
 
Шығармалар кестесіне қарай отырып, қандай мақал-мәтелдерді келтіруге болады. ? 
Әңгімедегі мақал-мәтелдерді теріп жазу. 
                Туған өлкедегі ескерткіштер туралы мұғалім қосымша ақпарат беріледі.  
Қосымша  ақпарат:  Шалқар  ауданы  аумағында  тарихи-археологиялық  және  мәдени  ескерткіштер, 
қорғандар мен обалар сақталған. Олар: Есет-Дәрібай мазары, Тұяқбай тамы,  Тоқпан күмбезі, Балғазын 
күмбезі т.б 
  

213 
 
 
 
«Есет-Дәрібай» мазары 
 
Әңгімедегі Баттал мен   Қойшыбайды  «Венн диаграммасы»  арқылы салыстыру. 
 
 
 
 
 
 
 
              „ Қазантаста”  әңгімесіндегі ескерткішті бейнелейтін сөзді табу 
 «Ауыл  балалары  Қазантасқа  талай  барып,жартастағы  суреттерді  қарап  тамашалайтын  едік.Әсіресе  сол 
төбедегі бала бейнесі ақшыл сұр тасқа қызыға қарайтынбыз.Кәдімгі бала сияқты екі қасы,екі аяғы,басы 
бет-бейнесі ап-айқын.Тұрқы 12-13 жасар баланың бойындай » 
 
 Қорытынды:Бұл тас ескерткіш – жалқау болма деген ескерту сияқты символ. 
«Рефлексия» кезеңі мынадай қызметтерді атқарады:  

 
 Коммуникациялық  - жаңа ақпарат туралы пікір алмасу;  

 
 Интерриаризациялық  - жаңа білімді иемдену;  

 
 Мотивациялық   -ақпарат кеңістігін әрі қарай кеңейту;  

 
 Бағалау  - жаңа білімнің бұрынғы біліммен сәйкестігі,  
    өз ұстанымын жасау, үрдісті бағалау.  
 
 Рефлексия.  Осы  әңгімедегі  Баттал  секілді  ерке,жалқау  балаға  хат  жазып,  автор    орындығында  хатты 
оқу.  Бағалау 
„ Бүгін сабақта жүрегіммен не әкетіп барамын ” айдарымен оқушылар өздерін бағалайды. 
Үй тапсырмасы. 
 „Сыр  сандық  стратегиясы”  Бүгінгі  сабақтан  есте  қалған  10  заттың  атын  жазу.Осы  аталған  заттардың 
ішінен қатты ұнаған үшеуін белгілеп, солар туралы толығырақ мәлімет жазады. 
 
 
 
Баттал 
Қойшыбай 

214 
 
 
 
Рысмамбетова Райхан Иманғалиқызы 
№217 Б.Шалғынбаев атындағы орта мектептің  
қазақ тілі   мен әдебиеті пәнінің мұғалімі 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Егер де біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда тіліміздің де 
сақталу қамын қатар ойлау керек.» 
                                                                                                                                            (А.Байтұрсынұлы) 
 
 
Қазақ тілін сапалы оқытудың жаңа технологиялық 
әдіс –тәслдері мен түрлері. 
 
Бүгінгі  күнгі  ғылым  мен  техниканың  дамуы  қазақ  тілін  үйретудің  жаңаша  жолдарын  талап  етеді. 
Тәуелсіз  Қазақстанның  әр  азаматы  мемлекеттік  тілде  еркін  қарым  -  қатынас  жасауы  керек.  Ол  үшін 
адамдармен қарым - қатынас жасау, яғни коммуникацияға түсуді үйрету қажет. Ф. Ш. Оразбаева өзінің 
 «  Тілдік  коммуникация  негіздері»атты  еңбегінде:  «Коммуникация  –  қарым  -  қатынас,  араласу, 
хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл арқылы сөйлесу процесін, 
тілдесу  ерекшеліктерін,  тілдің  әлеуметтік  мәні  мен  қоғамдық  қызметін,  адамдар  арасындағы  қарым  - 
қатынасты, өзара түсінушілікті көрсетеді»,- деп атап өтті. 
    Мектепте  қазақ  тілін  оқыту  үдерісі  тұтас  білім  беру  жүйесіне  тән  жаңашаландыру  үдерісін 
басынан  өткеруде.  Осындай  жағдайда  қазақ  тілінен  берілетін  білім  мазмұны  мен  оқыту 
әдістемесінің  жаңашалануы  оқушылардың  жеке  басының  дамуы  мен  әлеуметтенуіне  негіз 
қалайтын  жалпы  орта  білім  беретін  мектептің  10-11  сыныптарында  бейіндік  оқыту,  5-9 
сыныптарда бейіналды оқыту әдістерін анықтауды және жүйелеуді талап етіп отыр. Оқушылардың 
тілдік-лингвистикалық  білімінің  сапалы  болуы  -  барлық  пәндердің  сапалы  оқытылуының  негізі 
болып  табылады.  Өйткені  қазақ  тілі  -  маңызды  қарым-қатынас  құралы,  жеке  тұлғаның 
әлеуметтенуінің негізгі құралы.  
Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі  мәртебесіне  ие  болып  отырған  қазақ  тілі  ана  тілі 
пәні  ретінде  де,  мемлекеттік  тілді  үйрену  пәні  ретінде  де  1  сыныптан  бастап  12  сыныпқа  дейін 
оқытылады. Мұның өзі оқушылардың қазақ тілінен (басқа тілдерден де) филологиялық даярлығын 
күшейтуге  назар  қойылып  отырғанын  айқын  танытады.  Осылай  қазақ  тілі  сабақтары  бейіналды 
сыныптарда  да,  бейіндік  оқыту  сыныптарында  да  білім  берудің  маңызды  бір  бөлшегі  ретінде 
анықталады.  Қазақ  тілі  пәнінің  функционалдық  қызметі  сондықтан  да  ерекше  назар  қойып 
оқытуды қажет етеді.  
Осымен  байланысты,  қазақ  тілін  сапалы  оқыту  әдістемелері  мен  сабақ  түрлері  арнайы 
қарастырылып,  белгілі  бір  жүйеге  түсірілуі  керек.  Оқушылардың  сауаттылығын  дамыту 
бағытында  «Қазақ  тілін  ана  тілі  ретінде  оқыту  әдістемесі»  мен  «Қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл 
ретінде оқыту әдістемесі» салалары зерттелуі күн тәртібінде өзектілігімен қойылып келеді.  
 Бұл  әдістемелердің  әрқайсысында  да  қазақ  тілінің  коммуникативтік  құзыретті  қалыптастыру 
міндеті басқы орынға қойылып қарастырылуы керек. 
Қазақ тілін оқытуды ұйымдастырудың сапалылығы күн өткен сайын артып келеді. Мұғалімдердің 
сабақ  формасы  мен  түрлерін,  әдістерді  жетілдіріп  отыруға  баса  назар  аударатыны  бүгінгі  күні 
көпшілік назарына тегіс танымал болып келеді. 
Қазақ  тілі  сабақтарының  тиімділігін  арттырып,  оқушылардың  алған  білімінің  сапалы  болуына  не 
ықпал  ете  алады?  Қазақ  тілі  сабақтарының  тиімділігі,  ең  алдымен,  оқушылардың  іші  пыспайтын, 
оқу  іс-әрекеттеріне  толы,  нәтижесі  жоғары  деңгейде  болу  белгілерімен  танылады.  Ол  үшін 
мұғалім  сабаққа  даярлығын  тиімділікті  арттыру  мақсатында  құруы  керек.  Сөз  жоқ,  мұғалімнің 

215 
 
кәсіби  шеберлігі  мен  білімінің  жан-жақтылығы,  деңгейі  жоғары  болуы  бұл  ретте  үлкен  орын 
алады. 
Сабақ  жоспарын  әзірлеу  –  сабақтың  әдістемелік  сценарийін  жасау    мұғалімнен  режиссерлік 
қабілеттен кем емес таланттылықты керек етеді. Сабақтың әдістемелік сценарийінде сыныптағы әр 
оқушының  «өзіндік  ролі»  айқын  берілуі  керек.  Сабақтың  барлық  кезеңдерінде  мұғалімнің  сабақ 
берушілік қана емес, басшылық, жетекшілік, қолдаушы, ынтымақшылдық болмысы айқын сезіліп 
тұруы  керек.  Мұғалім  қазақ  тілі  сабақтарын  «грамматикалық  ережені  айту»,  «жаттату», 
«талдаулар  жүргізу»  сияқты  ғана  дәстүрлі  әдістермен  шектемей,  оқушылардың  функционалдық 
сауаттылығын,  яғни  күнделікті  өмір  жағдаяттарында  керек  болатын  білім  мазмұнын  теориялық 
және практикалық бағытта ұйымдастыруы міндетті. Сабақ үстінде оқушылардың «жеке»  - «екеу» - 
«үшеу» - «төртеу» - «бесеу» немесе «топ» – «команда» – «сынып» – «жеке» түрінде жұмыс істеуін 
ұйымдастырып, тапсырмалардың осы желіде орындалуын қадағалауы тиіс. 
Қазақ  тілі  сабақтарының  «Қызықты  грамматика  әлемінде»,  «Квест-сабақтар»,  «Жоба  сабақтар», 
«Ойын  сабақтар»  сияқты  оқу  іс-әрекеттері  белсенді  өтетін  түрлермен  көбірек  ұйымдастырылуы 
арқылы  оқушылардың  өз  бетімен  қазақ  тілі  меңгеру  дағдыларын  қалыптастыруға  мүмкіндік  мол 
болады. 
 Осы  айтылғандармен  қатар  қазақ  тілі  сабақтарында  оқушылардың  «рефлексиялық  жаттығулар» 
орындауына,  білімін  тексерудің  тестілік  түрін  қолдануына,  жаңа  ақпараттық  технологияларды  
мұғаліммен  және  өз  бетімен  қолдануына,  жоба  жұмыстарын  түрлі  формада  қорғауына,  өзара 
пікірталастар  мен  семинар-сабақтар  ұйымдастыруына  жағдайлар  жасап,  белсенділігін  арттыру 
жолдары көзделеді. 
Қазақ  тілі  сабақтарының  көздейтін  түпкі  нәтижесі  –  оқушылардың  білім  алу  ізденісі  арқылы 
өздерінің  қолын  жеткізетін  әдістерді  қолдану.  Сол  арқылы  оқушылардың  өмірлік  тәжірибесі 
байытылып,  жеңіске  жету  және  оны  қуанышты  эмоциямен  сезініп,  алдағы  сабақтарға  қызыға 
құлшынысы  артуы  сияқты  жайлы  сезімдерге  бөленуі  керек.  Мұндай  жайлы  сезімдер  оқушының 
рухани  баюына,  ішкі  қуаты  ашылуына,  жеке  тұлға  ретінде  қалыптасуына  игі  ықпалын  тигізетіні 
белгілі. 
Қазақ  тілін  оқушылардың  функционалдық  сауаттылығын  дамыту  бағытында  оқытуды 
ұйымдастыруда сабақтың мынадай түрлерін тиімді нәтижеге қол жеткізеді деп ұсынуға болады . 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қазақ тілі сабақтары 
Дәстүрлі сабақ 
Қалыпты емес 
сабақтар 

216 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Оқушылар білімін құзыреттілік негізінде бағалау сабақ барысында тиімділігін байқаймыз.  
Мектепте  білім  беру  сапасын  дамытудың  басты  бағдарларының  бірі    –оқушылардың  білімділік 
деңгейін бағалау технологиясын жаңашаландыру болып белгіленді. Оқушылардың білімін бағалау 
мәселесі  өзекті  тақырып  ретінде  көп  зерттеліп  келеді.  Жалпы  адам  баласының  еңбегін 
шынайылықпен  бағалау  мәселесі  -  адамзат  үшін  әлі  де  болса  өзекті  болып  табылатыны  белгілі. 
Соның  қатарында  оқушының  ой  еңбегінің  бағалану  мәселесі  де  күн  өткен  сайын  ізгілендіру  мен 
демократияландыру жағдайында адамгершілік талаптарымен шешілу жолдарын іздестіруде.  
Қазақ тілінен оқушылардың білімін шынайылықпен бағалаудың мақсаты: 
- оқушылардың оқу қызметі нәтижесінде қолы жеткен шынайы ақпарат туралы мәлімет алуы және 
ол табыстарының білім беру стандарттарының талаптарына сәйкес келуі; 
-
 
мұғалімнің оқыту қызметіндегі жайлы және теріс үрдістерді анықтау; 
-
 
оқушылардың  қол  жеткен  табыстарының  жоғары  не  төмен  көрсеткіште  болу  себептерін 
нақтылау және оларды болашақта түзету амалдарын қарастыру. 
Қазақ  тілін  оқушылардың  функционалдық  сауаттылығын  қалыптастыру  бағытында  оқыту 
барысында білім алу нәтижесін бағалау және тексерудің қазіргі жүйесінің пәні - негізгі құзыреттер 
деп аталады. 
Білім  беру  барысын  оқушылардың  негізгі  құзыреттерін  қалыптастыру  арнасына  қарай  бұрудың 
жалпы білімді тексеру мен бағалау жүйесіне тигізетін әсері үлкен болмақ. 
Білім  алушылардың  құзыреттілігінң  сипаттамасы  оның  көпқырлы,  көпқұрылымды  болмысын 
көрсетеді. Құзыреттілік – пән бойынша алынған білім мен білік-дағдының жайы жиынтығы емес. 
Бұл  –  білім  алу,  оқу  барысында  оқушының  түрлі  ақпараттармен  жұмыс  жасау  әдістерінің 
арқасында  және  ол  білімді  өмірде  қолдануы  арқасында  топтастырыла  жинақталған  жаңа  бір 
сапалық қасиеті болып табылады.  
Бұл мәселе туралы арнайы қарастырылуы керек. Дегенмен де, атап кететін мәселе бар. Ол – оқушы 
білімін  бағалаудың  жаңа  түрлері  оқушының  репродуктивтік  білімін  емес,  оны ң  өз  бетімен 
болашақта  өз  өмірінде  және  басқалар  үшін  қолданбалы  маңызы  бар  өнім  тудыра  алатын 
біліктілігін бағалайтын жүйе ретінде қалыптасып келе жатқандығында. 
  – Тіл ұлттық сананы түзейтін құрал. Ол үшін бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе 
әркімді қазақшаны еркін сөйлей, оқи және жаза алатын дәрежеде 
1.
 
Рефлексиялық «Тұнық ая» сабағы 
2.
 
Іскери ойындар сабағы. 
3.
 
Пресс-конференция сабағы 
4.
 
Жарыс сабақ.  
5.
 
КТБ сабағы.  
6.
 
Театрландырылған сабақ.  
7.
 
Кеңес беру сабаұтары. 
8.
 
Компьютерлік сабақтар. 
9.
 
Шығармашылық сабақтар. 
10.
 
Аукцион сабақтар. 
11.
 
 Сынақ-сабақтар. 
12.
 
 Формулалар сабағы 
13.
 
Бәйге сабақтар. 
14.
 
Ойын сабақтар.  
15.
 
Қиял-ғажайып сабақ. 
16.
 
– фантазии 
17. уроки – концерты. 
 
1.
 
Жаңа сабақ – әңгімелесу элементі бар 
сабақ, презентациялы дәріс сабақ, 
конференция сабақ, саяхат сабақ. 
 
2.
 
Білімді бекіту, білік-дағдыларды 
қалыптастыру сабағы - практикум, саяхат, 
лабораториялық жұмыс, іскери ойын, 
пікірталас сабақ, диспут. 
3.
 
 Білімді жинақтау және жүйелеу 
сабағы – семинарлар, конференция, 
жинақтау сабағы, әңгімелесу сабағы, 
ізденіс сабақ. 
4.
 
Оқушылар білімі мен білік-
дағдыларын тексеру, түзеу сабағы – сынақ 
сабақ, емтихан, тестілеу, бақылау 
диктанты. 
5.
 
Аралас сабақ - практикум, - 
конференция,семинар, бақылау жұмысы. 

217 
 
білгізу.  Академик  Рәбиға  Сыздықтың  сөзімен  айтқанда:  «...Бүгінгі  біздің  барша  мақсат-  мұратымыз 
қазақ тілін келесі ұрпақтарға әйтеуір аман есен 
жеткізу ғана емес, ғасырлар бойы жинақталған сөздік байлығын, дыбыстық 
гармониясын,  грамматикалық  жүйелілігін  бұзбай,  оларды  қырнай  түсіп  жетілдіре  түсіп  жеткізу  екенін 
жақсы түсінсек». 
 
 
 
 
 
 
 
Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданы 
 Т.жүргенов атындағы орта мектептің  
химия пәнінің мұғалімі  
Кенбейлова Арай Айтмурзаевна 
Класы: 11 
 
Тақырыбы: Көмірсутектердің табиғи көздерінің шығу тегі, пайдалы қазбаларды өндіру, оларды 
өңдеу мен қолданудың экологиялық аспектілері. Қазақстандағы мұнай, газ және көмір өнеркәсібінің 
дамуы. 
 
Сабақтың  мақсаты:  Білімділік:  Оқушыларға  Қазақстандағы  көмірсутектердің  табиғи  көздері,  мұнай, 
мұнайға  серік  газдар,  олардан  алынатын  өнімдер,  отынның  түрлері,  газ,  мұнай,  тас  көмір  өндірілетін 
орындар,  олардың  республикадағы  экономика  және  энергетика  саласындағы  проблемаларды  шешудегі 
маңызы 
туралы 
білімдерін 
қалыптастыру; 
Дамытушылық:  Қоршаған  ортаны  қорғау  проблемалары  туралы  қорытынды  шығара  білу,  талдау, 
жүйелеу,  көмірсутектердің  табиғаттағы  айналымын  көрсететін  реакция  теңдеулерін  құру  дағдыларын 
қалыптастыра отырып дамыту, есте сақтау қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту. 
Тәрбиелік: Сабақ уақытын бағалауға үйрету, еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру. 
Сабақ типі: Жаңа сабақ. 
Сабақ  өткізілу  түрі:  Мұғалімнің  ауызша  түсіндіруі,  кітаппен  өз  бетінше  жұмыс  істеу,  жаттығулар 
орындау. 
Пәнаралық байланыс: география, биология, тарих, экология. 
Құралдар мен реактивтер: Оқулық, мұнай өнімдерінің үлгілері, тірек сызбалар. 
1.Ұйымдастыру кезеңі: 
Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 
Айналым бойынша берілген тапсырманы тексеру. 
Оқушыларды білімді, саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі: 
Көмірсутектердің табиғи көздері. Мұнай, мұнайға серік газдар. 
1.Білімді жаңғырту: 
Фронталды сұрақтар қою: 
* Көмірсутектердің табиғи көздеріне нелер кіреді? 
*Мұнай мен газдың қалай түзілетінін түсіндіріңдер? 
* Казахстандағы мұнай мен табиғи газдың ірі кен орындарының қай жерде орналасқанын көрсетіңдер? 
Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері: 
1.«Табиғи  газ-химия  өндірісінің  маңызды  шикізаты»,  «Мұнайға  серік  газдар»тақырыптарына 
оқушылардың дайындаған хабарламалары 
2. 11-Б-2 қолданып дайындаған мұғалімнің толықтыруы: 
ТАБИҒИ ГАЗ 
*Табиғатта  кездесуі  және  құрамы.  Біздің  ғаламшардағы  табиғи  газдың  қоры  өте  көп  (шамамен  10  м). 
Табиғи  газдың  негізгі  құрам  бөлігі  метан.  Сонымен  бірге  онда  этан,  пропан,  бутанда  бар.Мынадай 
заңдылық бар: егер көмірсутектің молекулалық массасы неғұрлым үлкен болса,онда ол соғұрлым табиғи 
газда аз болады. 
Казахстандағы газдың негізгі кездесетін орны : 
*Қолданылуы. Табиғи газ жанғанда көп мөлшерде жылу бөлінеді, сондықтан ол энергиялық тиімді, әрі 
арзан  отын  ретінде  жылыту  қазандықтарында,домна  пештерінде,  мартен,  шын  жасау  пештерінде 

218 
 
қолданылады.  Табиғи газды өндірісте қолдану  еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен 
қатар газды жақанда одан көмірқышқыл газы мен су буы бөлінетіндіктен ауа онша ластанбайды. Табиғи 
газ  химия  өндірісінің  маңызды  шикізат  көзі:  ацетилена,  этилена,  сутек,көмір,әртүрлі  хлортуындылар 
алынады.  Бұл  заттар  өз  кезегінде  спирт,  жасанды  каучук,  түрлі  пластмассалар,  сірке  қышқылы, 
бояғыштар, дәрі-дәрмектер, тағы да басқа заттар. 
*Табиғи газды сығу арқылы пропан мен бутан қоспасын бөліп алады. Табиғи газ фракцияларға бөлінеді: 
1.  Құрғақ  газ  –  метан  мен  этан  қоспасы,  химиялық  шикізат  есебінде  қолданылады,  оны  крекингілеу 
арқылы күйе, сутек, еріткіштер алады: 
СН
4
→С+2Н
2
 
2СН
4
→С
2
Н
2
+3Н
2
 
С
2
Н
6
→С
2
Н
4
+Н
2
 
СН
4 
+О
2
→2СО +4Н
2
→2СН
3
ОН 
СН4+2Н2О→СО2+4Н2 
Күйе автомобиль шиналарын жасауда, бояғыш зат ретінде, сутек, органикалық синтезде қолданылады; 
2. Пропан-бутан қоспасын дегидрлеу арқылы химиялық белсенді қанықпаған көмірсутектер алынады: 
С
4
Н
10
→С
2
Н
6
 +С
2
Н
4
 
С
2
Н
6
→С
2
Н
2
 +2Н
2
 
n Н
2
С=СН
2
→( -Н
2
С—СН
2
-)n 
этилен полиэтилен 
Көмірсутектерден каучук, пластмассалар алынады. 
Табиғи газ арзан отын есебінде –химия өндірісі үшін бағалы шикізат . 
Мұнайға серік газдар 
*Мұнайға  серік  газдар  мұнайдың  астыңғы  қабатында  ,немесе  онда  қысыммен  еріген  күйде  болады.  1т 
мұнайда  30  дан  300  м  газ  болады.  Мұнайға  серік  газдарды  бұрындары  жештеңкеге  қолданбай  жағып 
жіберетін. Ал қазіргі кезде оларды арзан отын, химия өндірісінің бағалы шикізаты ретінде қолданылады. 
Табиғи  газға  қарағанда,  серік  газдарда  метан  мөлшері  аз,  бірақ  оның  гомологтарының  мөлшері  көп. 
Серік газдарды тәжірибелік мақсатта былай жіктейді 
1- кесте.Мұнайға серік газдар сипаттамасы 
Аталуы Құрамы Қолданылуы 
Бензин газы Пентаа, гексан және басқа көмірсутектер қоспасы Ббензинге двигатель жұмысы хақсы болу 
үшін қосады. 
Пропан-бутан фракциясы Пропан мен бутан қоспасы Сығылған газ түрінде отын ретінде қолданылады. 
Құрғақ газ Құрамы бойынша табиғи газға келеді. СН және Н және басқа заттар алу үшін, отын есебінде 
қолданылады. 
Мұнайға серік газдардан алынатын заттар: 
Парафиндер  С1-С4,  этилен,  мұнай  газы,  бутадиен,  этил  спирті,  пластмассалар.  жасан.  каучук,  бутен, 
пропилен, еріткіштер. 
Кокстеу:  шикізат  ретінде  таскөмір  қолданылады,  өңдегенде  жұмсқ  поралы  металлургиялық  коксқа 
айналады. Коксты металлургиялық заводтарда домна пештері үшін қолданады. Кокс пешінен бөлінетін 
тура кокс газы –бұл газдар мен будың қоспасы, одан конденсация арқылы су мен аромат көмірсутектер 
шайыры, адсорбциялап аммиак алады. Одан қалған газ қоспасын қалған кокс газы деп атайды . 
Кокс газы – күделі қоспа,құрамы %: 
Н2- 54-59, СН4-23-28, СО-5-7, N2-3-5, 
CmHn- 2-3, СО2- 1,5-2,5; О2- 0,3-0,8. 
Жану  жылуы  16700-  17200  кДж/м.  Кокс  газы  кокс  және  домна  пештерінде  немесе  химиялық  шикізат 
ретінде қолданылады. 
Кокс пеші — 70 камерадан тұратын жоғары температураға төзімді реактор батареялары. 
Тас  көмір  шайыры  –бұл  300  түрлі  заттар  қаспасынан  тұратын  күрделі  сұйық  қоспа.  Бұлар-  нафталин, 
фенантрен, карбазол, антрацен, фенол, крезол, пиридин негіздері, аз мөлшерде бензол, толуол, ксилол, 
жоғары  температурада  қайнайтын  жоғары  молекулалы  қосылыстар.  Фракцияларға  айырғаннан  кейін 
қалған қалдықты электродтар, оқшаулағыш материалдар жасау үшін пайдаланады(гудрон, пек). 
Соңғы  жылдары  көп  жылу  бөлетін  күн  энергиясын,  ядролық  энергияны  қолдану  үшін  зерттеу 
жұмыстары жүргізілуде. 
Қазақстандағы  газ,  мұнай  және  тас  көмір  қоры  жөнінен  әлемдегі  табиғи  ресурстары  бай  елдердің 
қатарына  жатады.  Көмірсутектің  отын,  мұнай  және  табиғи  газ  бүкіл  әлемнің  өркендеуінің  өзегі  болып 
отыр. Қазақстан әлемдік рынокқа көмірсутекті, отынды шығарушы елдердің бірі. 

219 
 
>  Тас  көмір  –  Қазақстанның  энергетикалық  ресурстарының  негізгі  түрі.  Республиканың  отын 
балансындағы оның арасалмағы 70 пайызға дейін. Қазақстанда жалпы геологиялық қоры, шамамен 160 
миллиард  тоннадай  болатын  тас  көмірдің,  кокстелетін  көмірдің,  қоңыр  көмірдің  түрлері  бар.  Қазіргі 
кезде республикада, жалпы алғанда 400-дей кен орнынан жылына 100 млн тоннаға жуық тас көмір мен 
қоңыр көмір өндіріледі. 
Қазақстанның  ең  ірі  көмір  базасы-Қарағанды  көмір  алабы.  Республикамыздың  орталық  бөлігінің  3000 
км  ауданының  алып  жатқан  Қарағанды  көмір  алабының  жалпы  геологиялық  қоры  60  млрд  тоннаға 
жуық.  Негізгі  кен  орындары-  Абай,  Сарань,  Шерубайнұра,  Шахтинск,  Михаеловка  және  т.б.  Көмір 
қатпарларының  тереңдігі  50-300метрге  дейін,  ал  Михаеловкада  көмір  жер  бетіне  өте  жақын 
жататындықтан, ашық әдіспен өндіріледі. Қарағанды көмір алабы елімізде жұмсалатын барлық көмірдің 
тең  жартысын  береді.  Соның  ішінде  кокстелетін  көмір  де  бар.  Маңызы  жөнінен  Қарағандыдан  кейін 
екінші орынды алатын Қазақстан көмір алабы – Екібастұз. Ол 200 км жуық шағын ауданды алып жатса 
да,  жалпы  қоры  17  млрд  тоннадай.  Екібастұз  алабының  артықшылығы  көмір  қабаттарын  жер  бетіне 
жақын 100 метрге дейін жатқандықтан, өндіру ашық әдіспен жүргізіледі де, өзіндік құны арзанға түседі. 
Екібастұз  көмірі,  негізінен,  отын  ретінде  электр  және  жылу  станцияларында  қолданылады.  Негізгі  кен 
орындары – Алып, Солтүстік және Шығыс кеніштері. 
Қоры жөнінен болашағы зор тас көмір және қоңыр көмір кеніштерін қатарына: Қостанай  облысындағы 
Құсмұрын, Майкөбе, Шығыс Қазақстандағы кендірілікті жатқызуға болады. Бұл жерлерге жақын маңда 
ірі  тұтынушы  кәсіпорын  және  темір  жол  болмағандықтан,  өндіру  ісі  басталмай  отыр,  дегенмен 
жергілікті халық отын ретінде пайдалануда. 
> Мұнай мен газ- көмірге қарағанда –жану жылуы жоғарғы отын әрі химиялық өнеркәсіп үшін бағалы 
шикізат. Қазақстанда алғаш рет мұнай бірінші рет дүниежүзілік соғыс кезінде досор, Ембі және Мақатта 
өндірілді. Қазіргі кезде Қазақстанда 160-тай мұнай кен орны жұмыс істейді. Ал 60-қа жуық кен орында 
зерттеу жүргізілуде. Негізінен, республикамыздың батыс өңірі – мұнайлы өлке болып табылады. 
Атырау  өңірін  ең  алғаш  орыс  ғалымы  Н.А.Северцев  зерттеген.  Ол  1860  жылы  «Горный»  журналына 
қазіргі  Доссор  туралы  есебін  жариялаған.  Сөйтіп  1899  жылы  Атырауда  алғашқы  мұнай  ұңғымасынан 
мұнай атқылады. Теңіз, Мақат Атырау облысында; Шұбарқұдық, Кеңқияқ Ақтөбе облысында; Қаратөбе, 
Мартыши, Камышин Орал облысында; Оңтүсітік Маңғыстауда Жетібай, Қарамандыбас, Тасболат, Өзен, 
Теңге т.б.; Қызылордада Құмкөл және Қумасай, Қызылқия, т.б. кен орындары бар. 
>  Табиғи  газ  өндірісі-  Қазақстанның  ең  жас  өнеркәсіп  саласы.  Табиғи  газ,  негізінен,  Маңғыстау 
түбегінде,  Ембі  алабында,  Орал,  Атырау  кеніштерінде  өндіріледі.  2001  жылы  Жамбыл  облысында 
Амангелді кен орны ашылды. Қазақстан аумағындағы барлық газ қоры  – 9,5 трлн м болып есептеледі. 
Оның 68 пайызы Батыс Қазақстан облысында орналасқан. 
>  Қазақстанда  мұнай  және  газ  өндірісінің  өсуіне  байланысты  оларды  өңдейтін  кәсіпорындар  да  даму 
үстінде.  Мысалы,  Атырау,  Павлодар,  Шымкент  мұнай  өңдеу  зауыттары.  Мұнай  өндіру  және  мұнай- 
химия өнеркәсібінің дамуына байланысты қоршаған ортаны 
қорғау мәселелеріне де көңіл бөлініп отырады.. 
> Экологиялық ахуал 
Мұнай суда ерімейтін болғандықтан, суға төгілсе, судың бетін бүркеп, оттектің, ауа құрамындағы басқа 
газдардың  еруіне  кедергі  келтіреді.  Нәтижесінде,  табиғи  су  қоймаларындағы  микроорганизмдер  мен 
жануарлардың тіршілігі жойылады. Мұның соңы экологиялық апатқа соқтыруы мүмкін. 
Мұнай  қалдықтарын  қорек  ретінде  пайдаланып,  зиянсыз  өнімдерге  айналдыратын  бактериялар  бар 
екендігі  анықталған.  Соларды  мұнайды  өндіру,  тасымалдау  және  өңдеумен  байланысты  туындайтын 
ластанулар  кезінде  пайдалану  арқылы  қоршаған  ортаны  экологиялық  тұрғыдан  қауіпсіз  етіп,  қорғау 
мүмкіндігі қарастырылды. 
Теңіз  кен  орнында  қоршаған  табиғи  ортаның  жағдайына  кешеді  мониторинг  жүргізіледі.  Мысалы, 
«теңіз-шевройл»  компаниясы  шаруашалық  қызметінің  қоршаған  табиғи  ортаға  тигізетін  әсерін 
бақылаудың ТМД елдері ішіндегі ең озық жүйесі жұмыс істейді. 
Білімді қорытындылау және жүйелеу: 
- тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу; 
- оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау; 
Қорытынды: 
1. Табиғи газда метан 80-95 %; ал серік газдарда – 20-25 %. 
2.  Табиғи  газды  жылу  электростанцияларында,  завод  қазандықтарында,  әр  түрлі  өндірістік  пештерде 
қолдану  кокс  шығынын  азайтып  үнемдеуге,  шойындағы  күкірт  мөлшерін  азайтуға,  пештердің  енбек 
өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. 
3. Т.Г күнделікті қолданудың маңызы зор. 

220 
 
4. Т.Г бұл көмірсутектердің маңызды көзі.. 
5. МСГ- жақсы отын және барышша маңызды шикізат. 
6.  Бұл  газдың  қолданлуы,  табиғи  газдың  қолданылуынанда  кең  көлемде,  метанмен  бірге  оның 
құрамында этан, пропан, бутан, пентанның да мөлшері бірщама. . 
7. МСГ қолдану үшін оны фракцияларға бөледі. 
8. Бұрын мұнай өндіргенде серік газдар қолданылмай, өртелетін. 
Жаңа ұғымдар: Табиғи және мұнайға серік газдар,құрғақ газ, фракциялар, пропан – бутан қоспасы. 
Үй тапсырмасын беру кезеңі: 

жүктеу/скачать 9,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: