СарасөЗ (Әдебиеттану, сын әлемі)

272
273
әрине. Серағаң жайында мақала жазғанда еңбектерді атап-атап 
шығудың өзіне қыруар уақыт кетер еді. Биобиблиографиялық 
көрсеткішті  түзушілер  95  беттік  кітап  жинақтап,  шығарып 
отыр.  Міне,  мәселе  қайда?  Ал,  біз  бұл  ұзын-ырғасы  көлемді, 
қазына-байлығы мол үлкен шығармашылық тағдырдың басты-
басты сипаттарына ғана тоқталамыз.
Ұзақ  та,  баянды  шығармашылық  жолды  бақылап,  қалам-
герлік тұлғаны бағамдағанда нендей ерекшелік, қандай қадір-
қасиетті байқадық?
Әдеби  сынға  Абай  атындағы  педагогикалық  институттың 
екінші  курсында  оқып  жүргенде  жазған  «Идеясыз  жинақ» 
(«Социалистік  Қазақстан»,  24.Х.1948  ж)  мақаласымен  келіп 
араласқан Серік Қирабайұлы өмір белеңдерін өнімді еңбекпен 
алып келе жатқан әдебиетші ғалым. Тәй-тәй басқан студенттен 
сардар  сыншылыққа  дейін,  аспиранттан  академикке  шейінгі 
ұзақ та жемісті жолда талай сын мақала, талай оқулық, талай 
монография жазылып, жарық көрді. Серағаң қаламынан туған 
дүниелер  рецензиядан  шолып  талдай  жазатын  проблемалық 
мақалаға  дейін,  оқу  бағдарламасын  түзу,  оқу  кітабын  құрас-
тырудан  он  екі-он  үш  рет  қайта  басылған  оқулыққа  шейін, 
очерктен – шығармашылық сыни очерк кітабына дейін, барлау 
мақаладан  маңызды  монографияларға  шейін  ұласым  тауып 
жатады.  Аға  буынның  тынымсыз  ізденіп,  өнімді  жазатын 
мінезі, әдебиет керегіне, халық кәдесіне жарайық деген оймен 
алуан жанрға барған жан-жақтылығы Серік Қирабайұлына да 
мирас  болған.  Ол  –  әдеби  процесті  үздіксіз  бақылап,  пікірін 
алғаусыз  айтып  сын  жазған  сыншы,  орта  мектеп,  жоғары 
оқу  орындарына  арнап  оқулықтар,  оқу-әдістемелік  еңбектер 
тудырған ағартушы-педагог, ғылым саласында маңызды моно-
графия,  толымды  зерттеулер  берген  ғалым.  Айтылған  жай, 
қалам  тартқан  жанрлардың  қайсысын  да  Серік  Қирабайұлы 
әдебиет  ісінің  ұйымдастырушысына  айнала  жүріп  атқарғаны 
және мәлім. 
Ойлап  отырсақ,  әдеби  сынға  үлкендердің  үмітін  оятқан 
тү бітиек  бала  қалпында  келген  ол  көрнекті  ғалым,  акаде мик, 
Абай  атындағы  Мемлекеттік,  Шоқан  атындағы  академия лық 
сыйлықтардың  иегері,  Қазақстан,  Қырғызстан  Республика ла-
рының еңбек сіңірген ғылым қайраткері биігіне дейін үш түлеп 
өсіпті.
Алпысыншы жылдарға дейін Серік Қирабайұлы баспа, бас-
пасөз  орындарында  қос-қатар  қызмет  атқарған,  әдебиет  қана 
емес,  түрлі  өнер  саласына  сыншыл  ой-пікірімен  араласқан, 
көркемдікті – идеялылық, эстетикалық талғамды – социалистік 
реализм арнасынан іздеген, уақыт талабын, КОКП шақыруын 
алғы  планға  шығарыңқыраған,  байламын  бүкпесіз  айтатын 
белсенді  сыншы  райында  көрініпті.  Қазақ  әдебиетімен  бірге 
«Одақ» әдебиетінің кейбір ақын, жазушылары хақында қалам 
тербеу,  аудармамен  шұғылдану,  көркемөнер  жайында  жазу  – 
сыншының ізденіс өрісін, қалыптасу кезеңін байқатқандай. Ал-
дындағы аға буын М.Әуезовтің – Абай, С.Мұқановтың – Шо -
қан,  Б.Кенжебаевтың  –  Сұлтанмахмұт,  Қ.Жұмалиевтің  –  Ма-
хамбет, Е.Ысмайыловтың – Жамбыл жайындағы ізденісі, сы ни 
очерк, монография жазу дәстүрін жалғастырып бұл жылдары 
әдебиетшінің  «Спандияр  Көбеев»,  «Ғабиден  Мұс тафин»  се-
кілді сыни очерк, монография беруі – уақытында үлкен табыс 
еді. Екі дәуірдің екі ақын, жазушысы шығармаларын жан-жақты 
талдап, ашып көрсетуде бұл монографиялардың орны бөлек.
Ал,  саны  көп  сын  мақалалардан  бізге  қазақ  балалар  әде-
биеті  жайында  жазған  мақала,  рецензиялары  көбірек  ұнады. 
В.Г.Белинский  рухында  жазылған  «1949  жылғы  балалар  әде­
биеті» /1950/, «Балаларға арналған жинақ» /1951/, «Ба лаларға 
арналған  әңгімелер»  /1953/,  «Балалар  әдебие тінің  кейбір 
мәселелері»  /1954/,  «Қазақ  совет  балалар  әдебиетінің  кейбір 
мәселелер» /1954/, «Детям – хорошие книги» /1954/ аталатын 
мақалалар  проблемалылығымен,  танып  айтып,  тал дай  қоюы-
мен көңілді елең еткізген кезінде. Балалар әдебиеті – бейкүнә, 
жанап  кетсең  жаныңа  шуақ  ұялататын  кәусар  бұлақ  секілді 
мөлдір әдебиет қой. «Пионер» журналындағы бас ре дакторлық 
қызмет  әсері  ме,  әйтпесе  балалар  әдебиетінің  кен желеп  келе 
жатуы  жанына  батқаны  ма,  әйтеуір  Серағаң  біраз  жыл  қазақ 
балалар әдебиеті мәселелерін назардан тыс қал дырмай айтып 
отырды, жазып жүрді. Осы әңгімені балалар әдебиеті ғана емес, 
сол  жылдардағы  әдебиеттің  негізінен  проза,  поэзия  жанрына 
қатысты да айтуға болады. 
Алпысыншы  жылдарға  дейін  Серағаңның  кандидаттық 
диссертация қорғауы, «Қазақ совет әдебиеті тарихының очер-
кі» /1958/ атты іргелі томға «Ғабиден Мұстафин» секілді бай-
салды  зерттеу  еңбегімен  қатысуы  –  сыншы  өміріндегі  елеулі 

274
275
сәттер,  белең  дерлік  белесті  сәттер.  Міне,  осы  кезеңдерден 
бас тап  С.Қирабайұлы  сыншылықпен  бірге  ғалымдықты  да 
мақсат тұтты, табанды зерттеушілікке ден қойды. Кейбір сын 
мақалаларымен «одақтық» баспасөз бетінен көріне бастауы да 
– осы жылдар. 
Алпысыншы  жылдар  –  империялық  қоғам  ниетін  оңға 
бұрған, жазықсыздан жазықты болып сотталған, атылған жан-
дарды  ақтауға  алғаш  ниеттенген  «жылымық»  кезең  бол ғаны 
баршаға  белгілі.  Деміккен  бөлмені,  терезені  бір  ашып  жел-
деткен, тас қараңғы тамұқта отырған пендеге жарқ еткізіп көзін 
қарықтыра  күн  сәулесін  бір  себездетіп  өткендей  болған  сол 
бір «жылымық» кезеңі – сыншы Серік Қирабайұлы және оның 
буындастары  үшін  қайта  түлеген  екінші  кезең  болды.  Қазақ 
жазба әдебиетін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтен бастап, қазақ кеңес 
әдебиетінің  алғашқы  бетін  Жамбылдан  бастап  ашып  келген, 
соған  өзі  сенбей,  өзгені  сендіргісі  келіп,  әуре-сарсаңға  түсіп 
жүрген  әдебиетші-ғалымдар  КОКП-ның  ХХІ  съезінен  кейін 
жазықсыз жазықты болып, нақақ күйген, атылып кеткен Сәкен 
Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіровтерден тартып, 
жиырмасыншы, отызыншы жылдары әдебиетімізге үлес қосқан 
үлкенді-кішілі  дарындар  өмірі  мен  шығармашылығына  ден 
қойды.  Міне,  осындай  жағдайда  Серік  Қирабайұлы  дауылпаз 
дарын  Сәкен  Сейфуллин  тағдырына  ен  тақты.  Қазақ,  орыс 
тілдерінде Қазақстанда, Ресейде дүркін-дүркін басылым көрген 
«Сәкен  Сейфуллин»  аталатын  еңбек  алпысыншы  жылдардағы 
алдын-ала ертерек туған, факты, дерегі бай, архивтік ізденіске 
толы. Сәкен өмірін, өсу жолын жеке-дара алмай, өскен ортасы, 
қанат  жайып,  қалыптастырған  қоғамдық-әлеуметтік  фактор, 
әдеби-қаламгерлік  ортамен  сабақтастыра  қараған,  бір  ғана 
қаламгердің әдеби мұрасымен шектелмей, отыз-қырық жылдық 
әдеби өмірді бар қайшылығымен, табиғи қалпымен көрсететін 
байсалды еңбек еді. (Сәбеңше жақша ішінде айта кетерлік бір 
жай  –  бүгінгі  уақыт  өзгерісіне  орай  ескіріп  қалмады  ма  екен  
деп,  мен  жақында  әріптес  ағаның  аталмыш  еңбегін  қайта 
ақтарып,  оқып  шықтым.  Сонда  дерек,  дәйегі  бай,  ой  мәйегі 
болымды  бұл  еңбек  әлі  де  өз  оқырманына  айтарын  сақтаған 
қажетті, қызықты монография сапында екеніне көз жеткіздім). 
60-70-80 жылдар – Серағаңның күнделікті әдеби процесті, 
жанр табиғатын, таланттар тағдырын үзіліс-үздіксіз бақылап, өз 
мақалаларымен үн қатып отырған, өнімді жазған, алғы саптағы 
сыншылық кезеңі. Мақалалар жинағын бір томдап, екі томдап 
жарыққа шығарды. П.Косенко, Фаткуллин аудармасымен ма қа-
ла, монографияларын орыс аудиторияларына алып барды. Орыс 
аудиториялары  да  қазақ  сыншысының  еңбегін  жатсынбай, 
жақсы қабылдады.
Сапар  саздары,  аяулы  аға,  қимас  қатар-құрбы  жайында 
естелік жазу да осы екінші кезең жемісі. Қалай айтсақ та, бұл 
кезеңде де С.Қирабайұлы жемісті еңбек еткен. 
Сексенінші жылдың аяғынан империяда дауылды, жауын
 
ды 
күндер басталды. Қайта құру рухымен халық оянды, буырқан-
ды.  Бодан  халықтардың  біразы  бостандық  алды.  Қазақстан 
қолы егемендікке жетті. Бұрын революция рухымен деп ойла-
ған ойларымызға тұман тұнды, социалистік реализм рухымен 
деп сөйлеген сөздерімізге күмән кірді. Хрушевтік «жылымық» 
беріде  жүр  екен,  халық  қоғам  құрылысын  түбірінен  өзгертіп 
жіберді. Өнер дүниесі абдырады. Өнерпаздар ойланды. Өзгенің 
жазғанын  былай  қойып,  көркем  шығармасына  «ұлы  орыс» 
халқының бір өкілін міндетті түрде енгізіп, ақыл айтқызатын 
ақын,  жазушы,  аға  ұлт  –  ұлы  ел  әдебиетінің  кіші  ұлтқа  әсер, 
ықпалынсыз  сөйлей  алмайтын  сыншы,  ғалымдар,  енді  келіп, 
алдымен  өз  жазғандарына  күдікпен  қарайтын  халге  жетті. 
Бұған  дейін  жазған,  бұған  дейін  жазылғандардан  «садақа» 
айтып,  қалғандарын  іріктеп,  қайта  қарамасқа  болмай  қалды. 
Бұл күнге жетпегендерді қайтейік, аман жеткендер абыр-сабыр 
күйге түсті. Бойда күш, ойда қуат бар, ұлтын, жұртын сүйген, 
өздерін  сыйлайтын  қаламгерлер  өздері  өмір  бойы  жазып 
келген дүниелерге қайыра оралып, сын көзбен қарауға, қайта 
түлеп, қайта жазуға ден қойды. Ұлғайған жасқа қарамай, қайта 
түлеген  әдебиетші-ғалымдарымыздың  бірі  –  академик  Серік 
Қирабайұлы!
Серағаңның  үшінші  түлеуі,  тіпті  бөлек,  ерекше  өнімді, 
тура  жолдағы,  тазару  жолындағы  табысты  дүниелер  болды 
ғой  деп  ойлаймын.  Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  Ғылым 
академиясының  М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет  және  өнер 
институтын  басқара  жүріп,  Қайта  құру  рухымен  өмірге 
келген  «ақтаңдақтарға»  Серағаң  алдымен  себепкер  басшы  – 
ұйымдастырушы  болып  араласты.  Ұлы  Абайдың,  алау  ақын 
Сұлтанмахмұттың екі томдығы, маздаған Мағжан, аяулы Ақаң, 

276
277
Жақаңдар,  ғұлама  Ғұмардың  бір  томдық  еңбектерінің  жарық 
көруіне  тікелей  атсалысты.  Аталмыш  «ақтаңдақтарды»  айту, 
ашу, әділетті қалпына келтіру жөнінде қызметтік хат, мерейтой, 
конференцияларға байланысты баяндамалар жасау, міне Серағаң 
басшы  бола  жүріп  атқарған  істер.  Демек,  90-шы  жылдары, 
ғалым  үшінші  рет  түлегенде,  әдебиетке  –  ұйымдастырушы 
ретінде, өзіне дейінгі аға буын атқара алмаған, (атқаруы мүмкін 
емес еді) міндеттерді мойнына ала отырып араласты дейміз.
Тек ұйымдастырушы ретінде ғана араласты ма әдебиетке? 
Жоқ. Әдебиетке беліне дейін шешініп тастап, міндетке бел ше-
сінен бата отырып, білекті түрініп, еңбекші ретінде араласты. 
Серағаң  қаламынан  бұл  кезеңде  проблемалық  мақала,  ал-
ғы сөз,  баяндама,  әдеби  сын  очерк,  мақалалар  жинағы  туды. 
Солардың  ішінен  бізге  «Жүсіпбек  Аймауытов»  (Өмірі  мен 
шығармашылығы)  –  (1994  ж)  пен  «Әдебиетіміздің  ақтаңдақ 
беттері»  (1995)  аталатын  еңбектері  ерекше  ұнайды.  Ғалым, 
сыншының шығармашылық үшінші түлеуінің жемісіндей болып 
өмірге келген осы екі еңбекке аз-кем аялдауға тура келеді.
«Жүсіпбек  Аймауытов»  –  шығармашылық  очерк  кітабы. 
Сыншылық сапта жазылып, жарияланған көп мақаланы былай 
қойғанда, әрідегі – «Спандияр Көбеев», «Ғабиден Мұстафин», 
берідегі «Сәкен Сейфуллин» секілді толымды-толымды зерттеу 
еңбектерін  берген,  енді  келіп  өзінің  сол  еңбектеріне  ойлана 
қарап отырған кісіге бүгін келіп Жүсіпбек Аймауытов жайында 
зерттеу очерк кітабын жазу қайдан оңай болсын?!
Адамның  шығармашылық  түлеуі  –  оның  ішкі  жан-дү-
ниесінің  жаңаруынан  басталары  хақ.  Жаңа  зерттеу  Серік  Қи-
ра байұлындай кейінгі буынның көбіне ұстаз, рухани жетек ші 
кісінің  сол  ішті-тысты  жаңаруының  кепіліне  жатады.  Кей бір 
азаматтар  Серік  Қирабайұлының  арқалы  ақын  Қасым  Аман-
жолов  жөнінде  ана  бір  жылдары  артықтау  сөйлеп  жібергенін 
бетке  шіркеу  ететін  сыңайлы.  Өмірге  диалектиканың  көзімен 
қарау керек деп жатамыз. Ал, алдымыздағы аға, жанымыздағы 
замандасқа  сол  диалектиканың  көзімен  қарауға  жоқпыз.  Біле 
білсек,  бетбұрысты  Серік  Қирабайұлы  тап  сол  қасиетті  һәм 
қасіретті  Қасым  ақынның  өзінен  бастаған  жоқ  па?!  Сөйтті. 
Жайшылықта  арқалы  ақынның  жыртысын  жыртқансып  жү-
ретін көп қазақ Қ.Аманжоловты ұмытып кете жаздаған кешегі 
80  жылдығы  тұсында,  ақын  өлеңдерін  түгелге  жуық  білетін, 
қай өлеңінің қандай жағдайда, қандай қасіретке ұшырап жұл-
маланғанын,  қытымыр  саясатқа  байланысты  қандай  жол да-
рының  үзіліп,  кесіліп,  түсіп  қалғанына  дейін  қалт  жібермей 
қадағалаған  әдебиетші  оның  бір  томдығына  қатырып  тұрып 
алғысөз жазды. Алғысөздің шынайылығы, мәтіншілік жітілігі 
бізді  қатты  қызықтырды.  Ескінің  соңы  болып  қала  ма  деген 
әдебиетші  көңіл  кірін  кетіріп,  жаңалықты  көш-керуенге  осы- 
лай қайта ілесті. Содан соң сол бетбұрыс берекесіндей болып 
«Жү сіпбек Аймауытов» зерттеу еңбегі келді дүниеге. Елемеуге 
бола  ма?  Жоқ.  Болмайды!  Болмайтын  себебі,  бұл  еңбек  екі 
жақты жаңалықты мәнге ие. Алдымен Аймауытовтай алыпты 
қалам қуатымен қайта «тірілтуіміз» – қасиет, содан соң автор 
үшін де!
Басы шарға түсіп, тағдыры тәлкекке айналған Ж.Аймауытов 
әдеби  мұрасы  әлі  түгел  жинақталып  жеткен  жоқ.  Ал,  қолға 
түскен,  жинақталып  жарияланған  дүниелері  барша  қауымды 
жорға  стиль,  төгілген  тілі,  көркемдік  нәрімен  таңқалдыруда. 
Қандай  көрнекті  қаламгерден  айырылғанын  үлкен-кіші  бү-
гінгі  күні  шамалауда.  «Өмірінен  деректер»,  «Алғашқы  із­
деністер»,  «Үлкен  прозаның  тұңғышы»,  «Ақбілек»  секілді 
тарауларға  жүйелене  жазылған  «Жүсіпбек  Аймауытов»  – 
алыптар  тағдырына  деген  берекелі  бетбұрыстың  басы.  Бұл 
еңбек  –  жүсіпбектанудың  алғашқы  қазық-қадаларының  бірі. 
Бұрын «Берекелі бетбұрыс» аталған мақаламызда айтылғандай, 
еңбектің бағалы бір сипаты, ғалым жаңа зерттеуі тұсында өзі-
нің  ертеде  айтқан  пікірлерінің  бірсыпырасын  қайта  қараған. 
Айталық,  бұрындары  «Қалың  малды»  –  қазақтың  алғашқы 
романы ретінде қарайтын Серағаң бұл жолы райдан қайтады. 
Бұрындары «Тар жол, тайғақ кешуді» үлкен роман үлгісі ретін- 
де қарайтын зерттеуші «Бірақ, бұл тарихи­мемуарлық кітап» 
–  деп,  біріншілікті  «Қартқожаға»  ұсынады.  Бұл  жолдар  мен 
ойларда өз пікір, көзқарасын қайта қараудан бастап, әде биет-
шінің қазақ әдебиеті, оның роман жанры жөнінде ақ сөйлеуі, 
әділ  байлам  жасауы  бар.  Ғалымның  өз  концепциясын  қайта 
қарап отырған әділетті жүрегі көрінеді. Сүйсінесің.
Аға буын ғұмыр бойы жиған тәжірибесін – жеткен жетісті-
гі, бармақ тістеткен кемшілігі болар, әйтеуір ойға түйгенін ке-
йінгі  ұрпаққа  ақжарылып  айтар  тұста  тұр.  Ақжарылып  айту, 
тәжірибесін беру. Бұл не? Ол қалай жүзеге асады?

278
279
Бұл  –  ғылымда  методологиялық  мақалалар  жазу.  Бұл  – 
сында  өткен  өмір,  көшкен  керуен  жайында  қанын  шығарып, 
шынайы шыншыл естелік жазу.
Ағалық  жасқа  жеткен  Серағаң  ұлғайған  жасқа,  молайған 
тәжірибеге орай осы екі міндетті қатар атқаруға кірісіпті. Соң-
ғы кезде жарық көрген – «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері» 
– мақалалар жинағы бізге осындай ой түйгізді.
Жинақтағы  «Әдебиет  пен  өнер  –  ұлттық  идеологияның 
маңызды саласы», «Әдебиет – ұлттың рухани байлығы», «Қайта 
құру  және  әдебиеттану»  –  секілді  мақалаларда  бүгінгі  таңда 
әдебиет  ісін  қалай  өркендетеміз,  ғылымды  қалай  дамытамыз, 
әдебиетті  қалай  зерттеу  керек?  –  дегендей  методологиялық 
мәселелер  көтерілген.  Расында  белгілі  бір  объектіні  зерттеу 
үшін зерттеу методологиясын меңгеру, концепцияны айқындау 
шарт. «Ешбір қоғам, мемлекет идеологиясыз өмір сүре алмай­
ды.  Идеологияның  жоқтығы  қоғамның  даму  бағдарын  әлсі­
ретеді, оны құлауға жеткізеді» (4-бет) дейді ғалым. Жанашыр 
сөз.  Қазақ  әдебиетінің  көп  томдық  тарихын  жазу,  оны  мето-
дологиялық жағынан қалай жазу керектігі хақындағы ойлары 
терең толғанысты. Бұл зәру мәселе. Әттең, уақыт шіркін, қара-
жат жағдайы мұрсат бере ме?! Халық әдебиетінің 150 томдық 
үлгісін бастырсақ деген ой да мейлінше ізгі. Бұл да бастала бе - 
ріп,  қағаз  тапшылығынан  тоқтап,  жалғасын  күтіп  тұрған  іс. 
Мұның  бәрі  не  үшін?  Әрине,  әдебиет  –  әдебиет  үшін  дейтін 
сәттер де болады. Бұл да тым жат пікір болмай қалды. Алайда, 
ғалым  әлгі  халық  әдебиетінің  150  томдығын  шығару,  қазақ 
әдебиетінің көп томдығын жазуды – халықты рухани игілікке 
кенелту,  осы  уақытқа  дейін  үстем  идеология  салдарынан 
кеткен  кемшілікті  жөндеу,  келешек  ұлттық  болмысы  мықты, 
есті ұрпақ тәрбиелеу мақсатында айтып отыр. Түптің түбінде 
осындай  әдебиет  істері  ұлттық  идеологияны  қалыптастыруға 
сеп боларын, ал қалыптасқан идеология халықты асыл мұрат-
тарға жетелер деген оймен толғанады ғалым. Ұлы Абай әде би 
мұрасынан  бастап,  әр  буын  ақын,  жазушылары  асыл  туын-
дыларын  мәтіндік  (текстологиялық)  жағынан  жіті  зерттесек 
деген ой да келешекті кезей, келер ұрпақты меңзей айтылған, 
методологиялық жетелілікке бастайтын ой. Шортанбай, Жанақ, 
Ақан сері сынды азды-көпті зерттелген ақындар табиғаты жа-
йында  жаңаша  сөйлеу,  Ақаң,  Жақаң,  Мағжан,  Жүсекең,  Сұл-
танмахмұт  жайындағы  мақалалар  да  көп  жүк  көтеріп  тұрған 
дүниелер.
Сонымен ардақты аға, кемел ғалым, академик Серік Қира-
байұлы  үш  түлеп,  үш  үлкен  белеңнен  өтіпті.  Енді  жетпістің 
асуына келіп тұрған беті екен. С.Қирабайұлы тұлға! Оны тұл-
ғаға  айналдырып  тұрған  нендей  ерекшеліктер?  Түйіп  айтсақ, 
олар мыналар: 1. Әділдігі. 2. Қимыл ілкімділігі. 3. Өзі жазып 
қана қоймай, белгілі бір объектіні өзгеге тақырып етіп ұсынар 
кеңдігі. 4. Қазақ әдебиеті қазынасын орыс тілі арқылы кезінде 
үлкен аренаға шығарған азаматтығы. 5. Әдеби процесті тұтас 
көргісі  келетін  алымдылығы.  6.  Ақ  деп  таныса  пікірін  батыл 
қорғайтыны,  қажет  пе,  өз  пікірін  қайта  қарауға  баратын  объ-
ективтілігі.  Әрине,  осының  қай-қайсысына  да  өмірден,  ғы-
лымнан мысал келтіріп дәлелдей айтуға әбден болады. 
Бізде  көбіне-көп  әдебиетші,  сыншы  ғалым  еңбегі  жана 
бермейтін.  Еңбек  етіп,  өнбегін  көрмейтін,  бейнет  кешіп,  зей-
нетін кешпейтін, жайсаң сыншыдан кез-келген өлеңші кеудесі 
көтеріңкі,  кез-келген  жайдақ  прозашының  шоқтығы  биік  жа-
татын.  Әмсе  солай  көрінетін.  Гәп  –  жанрда  емес,  жазушыда, 
мәселе – талапта емес, талантта екенін жұрт ескере бермеуші 
еді.  Өткен  жыл,  әдебиетші  ғалымдар  үшін  рахымды  жыл 
болды. Жеті ғалымға Мемлекеттік сыйлық берілді. Соның бірі 
– Серік Қирабайұлы! Шығармашылық недәуір ұзақ, шабысты, 
табысты  өткен  еңбекшіл  жылдардың  нәтижесіндей  бұл  сый- 
лық – лайықты сый-құрмет! Бұл – әдебиеттану ғылымы және 
оның  қайраткерлері  еңбегінің  елене  бастауы.  С.Қирабайұлы 
жетпіске  күш-қайраты  кеміп,  жазар  жоспары  ортайып  келген 
жоқ. Алда қайнаған еңбек. Құдай қуат берсін!
1997 ж.

280
281
КеКІрелІдеН БаСТалҒаН жол
Әдебиет  те  бейне  алуан  талант  тағдырынан  сабақталып, 
тармақталып  тынымсыз  ағып  жататын  өзен  секілді.  Сан 
тарау  тағдыр  жолынан  саяқ  келген  талапкерлерден  бір  буын 
құралады.  Дарын  шама-шарқына  орай  қалыптасқан  буыннан 
біреу қара үзіп шығады. Дара шығады да бүтін буын, қала берді 
тұтас  халық  мерей-мақтанышына  айналады.  Халық  ұлына, 
қалаулы перзентіне айналып өтеді өмірден. Мәселен, Мүсілім 
Базарбаевты алайықшы.
Сұлу  Сырдың  жағасында  көңторғай  шаруа  отбасында 
жарық  дүниеге  келген  Мүсілім  Базарбаев  қаламгерлік  пен 
қай раткерлікті  егізқатар  ұштастырып  халқына  елу  жыл  қыз-
мет  етті  емес  пе?  Өмір  жолына  үңілсек,  1948  жылы  Қазақ 
мемлекеттік  университетінің  тарих-филология  факультетінің 
журналистика  бөлімін  тәмамдаған  ол  «Лениншіл  жас»  («Жас 
алаш») газетінде, Қазақстан Ғылым академиясының Тіл және 
Әдебиет институтында кіші ғылыми қызметкер, директордың 
орынбасары,  директоры,  Қазақстан  мәдениет  министрі,  Қа-
зақстан Сыртқы істер министрі қызметтерін атқарды. Кезінде 
Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінде де істегені бар. 
1971-1985 жылдар аралығында бірнеше дүркін Қазақ КСР жо-
ғарғы  Кеңесінің  депутаты,  Қазақстан  Компартиясы  Орталық 
Комитетінің  мүшелігіне  кандидат  болып  сайланды.  Азамат 
атқарған  қызмет  кезіндегі  атауымен  беріліп  отыр.  Қазір  бұл 
қоғамдық және мемлекеттік қызметтердің бірі де жоқ. Тіпті ол 
қызметтерді атқарған азамат та көрінбейді арамызда. Мәселе – 
кезінде болғандығында. Шағын ауыл – Кекіреліден басталған 
жолдың халық тағдырымен сабақтасып әдемі жалғасқандығын 
айтқалы  отырмыз  ғой  баяғы.  Әйтпесе  мәңгілік  не  бар  мына 
жалғанда?!  Үзеңгі  қағыстырып,  әдебиетте  қатар  келе  жатқан 
әріптестерінен  Мүсекең  жүріп  өткен  жолдың  өзі  бөлек  қой. 
Осынау асу-асу жолдар, сеніп тапсырылған қызмет Мүсекеңе 
көрсетілген  құрмет  қана  емес,  жүктелген  ауыр  міндет  те  еді. 
Жауапты  қызмет  атқара  жүріп  әдебиетпен  шұғылдану,  оның 
ішінде мехнаты көп ғылыми-зерттеу және аударма саласында 
еңбектену оңай емес. Мүсілім екі саланы егіз қатар жарысты-
рып, жарастырып алып жүре білді.
Әдеби-сын  мақалалар  жазуды  университет  қабырғасынан 
бастаған  М.Базарбаевтың  әдебиеттану  ғылымы  саласындағы 
алғашқы адымы 1954 жылы қазақ орта мектебінің 10 сыныбына 
арналған  «Қазақ  совет  әдебиеті»  оқулығы.  А.Нұрқатов, 
Б.Сахариевпен бірге жазған оқулықтың өзіндік өзгешілігі бар. 
Бұл  –  қоғамның  жаңа  белеңіндегі  рухани  қажеттілікке  бай-
ланысты  соны  методологиялық  тәсілмен  қаруланған  ав торлар 
жазған  еңбек.  Қазақ  әдебиеттану  ғылымына  жігерлі,  екпінді, 
дайындығы мол жаңа күштің келуінің айғағы. Алыс сапарларға 
айдалып,  атылып,  сотталып  дегендей  түрлі  себеппен  қатары 
сиреген қазақ әдебиетшілерінің сапын нығайту еді бұл! Егер-
де,  уақытша  жағдайға  байланысты  жазылған  кезеңдік  қана 
оқулық болса, ол оқулық қайта басылмас еді. Оныншы сынып 
оқушыларына  арналған  оқулықтың  арадағы  отыз  жыл  беде-
лін де  сан  рет  қайта  басылуы  педагогикалық-ағартушылық 
талаппен бірге эстетикалық талғамға да толық жауап беруінің 
белгісі болса керек. 
Мүсілім  Базарбаевтың  әдеби  жолы  –  оқулық  жазумен 
осылай басталады да үлкен өредегі әдеби-эстетикалық пробле-
маларды  қарастыратын  мақалалар  жинағы  мен  маңызды  мо-
но графияларға  ұласады.  Жылдар  межесінде  дүниеге  келген 
«Қазақ поэзиясындағы адамның образы», «Нәрлі дәстүрлер», 
«Әде биет және дәстүр», «Қаһарлы жылдар жыры», «Өлең – 
сөздің  патшасы,  сөз  сарасы»,  «Әдебиетіміздің  эстетикалық 
байлығы», «Көрікті ойдан көркем сөз», «Ерлік пен еңбек дас­
таны»  (Ә.Нарымбетовпен  бірге)  секілді  мақалалар  жинағы, 
монографиялар қазақ әдебиеттану ғылымына өзіндік үлес бо-
лып қосылды. Бәрі бірдей демейік, осы еңбектердің бірсыпы-
расы бүгінгі талап-талғамға да жап-жақсы жауап береді. Мүсі-
лім марқұм айтар ойы болмаса ақ қағазды бекер «қараламай - 
тын» өзіне де, өзгеге де талапқой, тәкаппар да талғампаз әде-
биетші еді! Ойға  алғанын  артық тіл безеу,  айырықша жалты-
рақ, жыл тыраққа ұрындырмай, қарапайым, бірақ сөлді тілмен 
ұстамды,  жүрдек  оқылатын,  жақсы  қабылданатын  тілмен  жа-
затындығы  да  ол  еңбектердің  қаламнан  бүгін  туғандай  оқы-
луына септеседі деп ойлаймын.
Еңбек ерекшеліктен тұруға тиісті. Ол ерекшелік – авторын 
замандастарынан бөлек тұлғалауға керек. Осындай талап биі-
гінен  қарасақ  М.Базарбаев  қаламынан  туған  еңбектердің  мы-
надай ерекшеліктерін аңғарамыз.
Біріншіден, докторлық диссертациясын Шығыстану инсти-
тутында,  орыс  тілінде  қорғаған  ол  еңбектерін  қос  тілде  – 
қазақша, орысша қатар жазды. Еңбекті екі тілде жазу – үлкен 
жауапкершілік  тілейді.  Өйткені,  кезіндегі  Одақ  оқырманы, 

282
283
бүгінгі  ТМД  елдері  оқырмандарының  дені  қазақ  әдебиетінің 
бар  жай-жағдайын,  сол  орыс  тіліндегі  еңбектер  арқылы 
бағалайды. Мүсекең, бәлкім сондықтан да болар орыс тілінде 
жазылған үлкенді-кішілі еңбектеріне үлкен жауапкершілікпен 
қараған.  “Образ  человека  труда  в  казахской  поэзии”  (1961), 
«Живые традиций» (1962), «Эстетическое богатсвто нашей 
литературы»  (1976)  аталатын  еңбектері  орыс  тілінде  жазыл - 
ды. Қазақ әдебиеті даму эволюциясы образ табиғаты, эстетика- 
лық мұраттарын сырт аудиторияларға жеткізе насихаттауымен 
де бағалы бұл еңбектер.
Екіншіден, М.Базарбаев негізінен поэзия зерттеушісі. Әмсе 
қазақ  поэзиясындағы  ұлттық  дәстүр  мен  жаңашылдық  проб-
лемасы М.Базарбаев зерттеуінде тыңғылықты, тиянақты шеші-
мін тапқан деуге болады. Ол әдебиеттің ең күрделі проблемасы-
ның  бірінен  саналатын  ұлттық  дәстүр  мен  жаңашылдықты 
қазақ  поэзиясы  мысалымен  шектелмей,  алыс,  жақын  шет  ел 
әдебиетімен  байланыстыра,  философиялық  еңбектерді  қаты с-
тыра отырып, әдеби эстетикалық, философиялық категория дә-
режесіне көтере зерттеген проблемашы ғалым. Тіпті, ара-тұра 
ұлттық  дәстүр  проблемасына  қатысты  пікір  айтқан,  арнайы 
қарастырған философ ғалымдармен полемикаға баратын мінезі 
ұнайтын  еді  бізге.  Бұл  –  әдебиетші  ғалымның  жан-жақты 
дайындығын,  ойға  алған  проблемасын  кең  қамтыр  алымды-
шалымдылығын байқататын мысал. 
Үшіншіден, белгілі бір кезең әдебиетін зерттегенде сол дәс-
түрдің  елеулі-елеусіз  фактілерінің  ешқайсысын  назардан  тыс 
қалдырмауға тырысады. «Ерлік пен еңбек дастаны» – аталатын 
зерттеуден осындай тыңғылықты тиянақтылық табамыз.
Аталған дербес еңбектердің сыртында 1960 жылы Москва-
да жарық көрген «Қазақ әдебиеті» зерттеу очерк кітабы, 1960-
67  жылдары  жарыққа  шыққан  алты  томдық  «Қазақ  әдебиеті-
нің тарихы», М.Әуезов шығармалар жинағы тікелей Мүсекең 
басқаруымен, Жамбыл, С.Сейфуллин шығармалар жинағы қы-
зықты алғысөзімен жарыққа шықты. Жетпісінші жылдары ке-
зіндегі кеңес әдебиеті мәселелері бойынша Ашхабад, Джонь-
якартада  өткен  ЮНЕСКО  жиындарында,  Швеция,  Германия, 
Чехословакия, Дания, Конгода арнайы баяндамалар жасағанын, 
ұлт мәдениеті жөнінде шетелдік оппоненттеріне тойтарыс бе ріп, 
мақалалар жазғанын ұмытуға болмайды. Ол мақалалар кезін-
дегі  саясат  ығында  жазылған-ақ  шығар.  Оның  үстіне  бүгінде 
шетел жөнінде ұғымдарымыз да оңғарылып жатыр. Әйтсе де, 
ол мақалаларда қазақ ұлты мәдениетін қорғау, ол баяндамалар-
да  қазақ  жұртын  шетелге  шығара  насихаттау  бағытында  көп 
бағалы  ойлар  айтылғанына  күмән  бар  ма?!  Кеңестік  кезеңде 
жасалған  әдебиет,  сол  кезеңде  қалыптасқан  мәдениеттен  бір-
жолата  безінбейтін  болармыз.  Кеңестік  кезеңнің  рухани  құн-
дылықтарын  кезеңінде  кеңестік  дүниетаным,  идеологиямен 
келіп насихаттап жатса, сол дүниелердің баршасы бүгін түкке 
тұрмайды  деуге  негіз  жоқ.  Өз  кезеңінде  мемлекет  қайраткері 
болып  халықаралық  мінбелерден  баяндама  жасаса,  қаламгер 
болып  мақала  жазса,  Мүсілім  Базарбайұлының  ол  әрекеттері 
шетел  жұртына  қазақ  жұрты,  қазақ  әдебиетінің  көп  мәлімет-
дерегін, көп-көп қадір-қасиетін жеткізіп жатты емес пе?! 
Кейбір  әдебиетшілер  ұлт  әдебиетін  сақтау  жолы  –  тұйық 
ұстау секілді пікірде. Бұл – кеңею орнына, тарылу. Зиялы тұтып 
жүрген кей азаматтың сыртқы тұрқы келгенімен, ішкі болмысы 
таяз тартып, сиықсызданып барады. Ұмытпасақ В.Гюго болар, 
шынайы интеллигент болып қалыптасу үшін жылына кемінде 
мың кітап оқу керектігін айтқан. Оқу – оқу ғой. Кісінің іші таза 
болса оқу да интеллигент ретінде қалыптастыруы мүмкін. Ал, 
іші таза болмаса, оқудан да пайда аз. Ал, ұлт әдебиетінің көшін 
түзеп,  өркениет  өрісіне  жол  тартуы  үшін  –  әлем  әдебиетімен 
тығыз  қарым-қатынас  керек.  Мұндай  қарым-қатынастың  ма-
ңызды  бір  жүйесі,  өкінішке  қарай  бұл  күнде  әлсіз  тартып 
кеткен  Аударма.  Аударма  –  елші.  Бар  ғұмырын  аудармаға  ба-
ғыштаған  қаншама  аяулы  адамдар  атаусыз  қалды  бұл  күнде. 
Майталман  аудармашы  Хасен  Өзденбаевтың  өз  тәжірибесін 
тәржіма  жөнінде  оқулық,  методологиялық  еңбек  дәрежесіне 
көтере  жазған  арнайы  кітабымен  қолжазбасынан  танысқан 
едім. Құнды дүние еді. Жаны жайсаң тәржіманның қолжазбасы 
кітап  болып  жарыққа  шықпай,  баспалар  тартпасында  қалды 
ма, қайдам?! Әдеби мұрасы – әңгіме өзегіне айналып отырған 
Мүсілім  Базарбайұлы  И.С.Тургеневтің  «Алғашқы  махаббат», 
«Ася»,  «Көктемгі  тасқын»,  «Бекет  үй»  повестерін,  Арис то-
фанның  «Лисистрата  комедиясын»,  М.Ибрагимовтың  «Ме­
зозой  тарихы»  пьесасын  қазақша  сөйлеткен  тарлан  тәржі-
машы.
Мүсілім  Базарбайұлы  өмірден  мемлекеттік  қызмет  пен 
қаламгерлік  міндетті  қатар  ұстап  өткен  жан.  «Қызметке 
барсаң, Базарбаев әдебиетші ғой дейді. Академиктік сай лауға 

284
285
түссең,  Базарбаев  министр  ғой  дейді.  Мансап  пен  ғылымды 
қатар  ұстаған  қиын  екен»  –  дер  еді  Мүсекең  өзара  әңгіме-
сұхбатта.  Алайда  өмірінің  соңына  дейін  білгенін,  дұрыс  деп 
тапқан  пікірін  кім-кімнің  бетіне  де  қасқайып  қарап  ірікпей 
айтып  өтті.  Өмірінің  соңғы  кезеңі  –  қайта  құру  дәуіріне  тап 
келген  Мүсілім  бірде  оң,  бірде  теріс  дегендей  бірсыпыра  ой-
пікір  айтты,  ағымдағы  баспасөзде  жасырмай,  жаппай,  ықпай 
жазды. Мүсекеңе қарсы жазылған мақалалар да болды. Кімнің 
қай  пікірі  дұрыс,  оны  “өтпелі  кезең”  аталатын  сарыөзектей 
ұзаққа созылған осы бір ауыр белең, сын сәттен асқан соң, емін-
еркін отырып таразылау шарт. Қандай пікір айтса да Мүсілім 
Базарбайұлы  біреуге  жағынуды  ойламайтын,  көңіліндегі  әділ 
байламындай көріп айтатын, қазақ қоғамының өсу-өркендеуін 
армандай айтатын, жас қоғам, жаңа мемлекетке пайдам тисін 
деген ойда болатын. Ол ойлары – қазақ елі дербес болса, кеңдеу 
болса деген мақсаттан туындайтын еді. 
Мүсілім  Базарбайұлы  –  сенгіш  еді.  Сенгіш  кісі  кейде 
сөзге  ереді.  Сенгіш  кісі  –  ақкөңіл.  Ақкөңіл  жан  –  алданғыш, 
арандағыш. Әлдекімнің шын болмысын жасырып, өтірік көлгір 
бейнесін  көркейтіп  көрсетіп  бауырына  кіріп  кеткенін  білмей 
қалатын. Өзі бірбет, өжет жан, содан да алданып, арандап қалып 
жүретін. 
Қайта  құру  дегеннен  шығады,  Мүсілім  Базарбайұлы  өзге 
еңбектері  бір  төбе  де,  «Көрікті  ойдан  –  көркем  сөз»  (Рауан 
1994) аталатын еңбегі бір төбе. Ол – қолынан қаламын түсірмей 
өткен Мүсекеңнің уақыт бетінің бері қараған сәтінде әдебиетті 
де,  өзін  де  қайта  қараған  кәделі  еңбегі.  Өзіне  өзі  сын  көзбен 
қарай  білгенінің  кепілі.  Аталмыш  еңбектің  қай-қай  мақаласы 
да мазмұнды, ерекшелікті. Дегенде екі монографиялық очеркке 
арнайы тоқтала өтуді парыз санаймын. Оның бірі – “Құдіретті 
өлең  өнегесі”  (Мағжан  Жұмабайұлының  өлең  әлемі),  екінші-
сі  –  «Шәкәрім  ақын»  аталатын  еңбек.  Аталмыш  қос  еңбек  – 
Мүсілім Базарбайұлының ұлт әдебиетіне сергек қарағанының 
белгісі. Әдетте, біз үлкен қызметте болған азаматтар отырған 
орнына  байланысты  шын  сөзін  айта  алмай,  түкірігін  жұтып, 
тілін  тістеп  өтті  дейміз  ғой.  Ал,  Мүсілім  Базарбайұлының 
1966-69  жылдары  Шәкәрім  әдеби  мұрасын  ақтау,  аршуға, 
зерттеуге  мұрындық  болғысы  келген  әрекеттері,  1985  жылы 
14  мамырда  осы  өзекті  мәселені  көтеріп,  Д.А.Қонаев  атына 
хат жазуы, лауазым, мансапқа қарап жатпай, батыл қимылдауы 
біздің әлгіндей пікірімізді өзгертеді. Азамат – қашанда, қайда 
да  азамат.  М.Базарбайұлының  әлгіндей  батыл  әрекеттері 
ризалық  туғызады.  Бұған  Шәкәрім  жайындағы  мақаланың 
1969 жылы, Мағжан жайлы мақаланың 1990 жылы жазылуын 
қосыңыз. (Ұмытпасақ, соңғы мақала “Советская тюркология” 
журналында  сол  кезде  басылды).  Ертелігі,  жеделдігі  өз  ал-
дына, бұл екі мақала аяулы ақын, Алаш ардақтары өмірі мен 
шығармашылық  тағдырын  жіті  барлап,  жете  ашқан  алғашқы 
байсалды еңбектер. Объектісін терең білу, жүйелей ашу, ойын 
ажарлап  жеткізуі  жөнінен  бұл  монографиялық  қос  зерттеу  – 
М.Базарбайұлының ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымының 
табысынан саналады.
Мемлекеттік  қайраткерлік  пен  шығармашылық  қалам-
гер лікті  жарыстыра  қатар  алып  өткен  Мүсілім  Базарбайұлы 
әрекеттерінің  мәнін  кең  бажайласақ,  әлем  әдебиеті  үлгілерін 
қазақ  оқырмандарына  еркін  таныстырсам,  ұлт  әдебиеті  же-
тістіктерін әлем жұртшылығына кең насихаттасам деген ішті-
тысты  кең  тілек,  кеңбейіл  мақсат  жетегінде  жүретін  ғалым 
азаматты табады екен. Қазақ әдебиеті бұл күнде ғалымға кенде 
емес.  Әйтсе  де  қазақ  әдебиеті  табыстарын  әлемдік  деңгейде 
насихаттау  екінің  бірінің  маңдайына  жазыла  қоймаған  сирек 
бақыт. Әдебиет өлшемі – жазған, жарияланған еңбек. Филоло- 
гия ғылымдарының докторы, профессор Мүсілім Базарбайұлы 
ғұмыр бойы жасап, соңына қалдырған еңбектер – елеулі. Бұдан 
жетпіс жыл бұрын Кекіреліде жарық дүниеге келген бала – қа- 
зақ азаматына айналып жарық дүниеден өтті. Еңбек аты – ең- 
бек.  Еңбек  –  ер  азаматтың  өмірінің  үлкен  ескерткішіне  айна- 
лып,  халқының  қолында  қалды.  Бұл  –  Мүсілім  Базарбайұлы 
сынды  атпал  азаматтың  рухани  өмірі.  Рухани  өмірі  ұзақ  бол- 
ғай!
29.01.1997 ж.
Түркістан.

286
287

жүктеу/скачать 2,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: