аБыроЙ Болар ШыН ҒалыМ аТы

322
323
жоқ.  Біз  сырттай  танып,  орысша  жазылған  «Қазақтың  қиял-
ғажайып ертегілері» аталатын ғылыми монографиясын тісіміз 
бірде батып, бірде батпай, қидалап оқып, қызығып қарап қойып 
жүргенбіз.  Қасында  «Айтбай  молданың  баласы»  –  Өмірзақ 
ағай. Екеуі кезектесіп домбыраны қолға алып ән салсын...Әй, 
бір  қызыққа  кенелдік-ау.  Тойдың  сәніне  айналды  екі  азамат. 
«Өркеннің  өссін!»  –  десіп  жатты  ауыл-аймақ.  Әуелетіп  салса 
әні тамаша, әуезелетіп айта қалса әңгімесі бір тұңғиық екі аға-
ны жақын келіп танып, лепес-лебізін тыңдағаным осы еді. Бұл 
күнде екеуі бірдей білдей-білдей академик атанған егізқозы дай 
дос-жар азаматтар жарасып бірге келеді. Екеуіне бірдей еркелеп, 
бізбен де қоштасып кетіп қалғысы келіп жүрген балалығымыз-
ды қайта шақырып алып біз жүрміз шалалықтан арыла алмай... 
Аздап  кекселеу  тартқаны  болмаса  жан-дүниесі  бір  өзгеріссіз 
келе жатқан осы екі ағаммен бірдей мақтанып, екеуіне бірдей 
сұқтанбай қызығып қарап-қарап қойып жүремін.
Қимас әріптес Серік Қорабай қолқалағанда сағынышқа ай-
налған әлгі бір сәттер көңіл төрінен қайта оянып тұра келмесі 
бар  емес  пе?!  Ақын  болсақ  сол  сағынышты  малданып  өлең 
жазар бір әдемі сәт! Ғалым сағынышы парасат!
Секең!..  Қадірмен  аға  Сейіт  Асқарұлы  Қасқабасов  десе 
менің есіме сонау бір көк дөнен мініп жүрген балаң шақ, көк 
белде қалып кеткен балалық естелігі түседі.
Ал, бүгін кездейсоқ сол бір көк белдің арғы жағында қалған 
уыз сәтті еске алсам оның да себебі бар. Сол жолы Сейіт ағаның 
мені  баласынбай  ақылын  айтып,  шығарып  салуы  көңілімде 
ерекше жылылық қалдырып еді. Сол кезден күні бүгінге дейін 
ғылымталап жасты көрсе талабын ұштап, өзін қанаттандырып 
жіберу  –  Секеңнің  сүйексіңді  мінезіне  айналған  дер  едім. 
Қатар  жүріп  қаншама  замандасының  диссертациялық  еңбегін 
орыс тіліне аударып Мәскеу ғылыми орталығына шабар аттай 
тағалап жіберді десеңізші Секең.
Бейсекең – Кенжебайұлына жақындау жүргенімді тағы да 
еске аламын. Бізге үлгі етіп айта ма, әйтеуір ғылым есігін сәтті 
ашқан жас ғалымдар есімін айтып отырар еді. Сонда келешегінен 
зор  үміт  күте  айтар  адамының  бірі  –  Сейіт  аға  Қасқабасов 
болатын. Дұрыс-ау. Бірақ, мен бір жайға таңқаламын. Сейіт аға 
– фольклорист Н.С.Смирнованың төл шәкірті. Алға озыңқырап 
айтсақ,  қазақ  фольклористикасына  Сейіт  Қасқабасов,  Едіге 
Тұрсынов, А. Костюхин, т.б. бірсыпыра шынайы талантты, та-
банды  ғалымдарды  тәрбиелеп  бергені  үшін  де  сол  бір  Санкт 
Петербургтық зиялы оқымысты рухына тағзым етсек жараса-
ды.Ол басқаны былай қойғанда Сейіт ағаның анасына айнал-
ған шынайы ұстазы! Сөйте тұра, Бейсекеңнің әлгі сүйсінісіне 
таңқалатыным  –  ол  кісі  замандасы  Н.С.Смирнованың  қолы-
нан шыққан қазақ фольклоры туралы еңбекті сол уақыттарда 
«Қазақстан  коммунисті»  жорналы  бетінде  аймандай  қылып 
сынап жатады. Сын болғанда да кісі белін қайыстырардай ащы 
сын, ай-шайға қарамай тас-талқан етіп сынау... Тіпті Бейсекең 
сынынан кейін «Е, мен қазақ фольклористикасының табиғатын 
түсінбейді  екенмін  ғой»  –  деп  екі  қолын  төбесіне  қойып 
без  теріп  кетуі  де  кәдік  кісінің.  Сөйте  тұра,  Н.С.Смирнова 
дайындаған жас ғалымдарды мақтай айтып отырғаны...Бәлкім, 
шын ғалымдық табиғат дегеніміз осы шығар...
Секең тіпті уыздай жас кезінің өзінде, жетпісінші жылда-
ры қазақ фольклористикасы ғана емес, түрік тілдес халықтар 
ертегілері поэтикасын («Из наблюдений над поэтикой тюр ко-
язычной сказки» деген сияқты) типологиялық тұрғыдан зерттеу 
өресіне  көтеріліп  еді.  Ал  оның  «Қазақтың  қиял-ғажайып  ер-
тегілері»  (1972)  аталатын  монографиясы  –  ғалым  есімін  қа-
зақ  фольклористері  алдына  шығарды.  Сол  жылдардың  өзінде 
Сейіт  ағаның  аталған  еңбегін  славян,  түрік  тілдес  халықтар 
фольклористері, этнографтары өздерінің еңбектерінде тиянақ-
ты пайдалана бастағаны анық байқалған болатын. ҚазМУ-дың 
студенттері  біз  де  С.Қасқабасовтың  дода  бұза  келген  аталған 
еңбегін  орыс  тілінде  жазылғандықтан  тісіміз  батыңқырамай 
қиналып  оқыған  едік.  Азды-көпті  бірдеңе  жазып,  әдебиетпен 
әуестеніп  жүрсек  сол  «шалықта»  Секең  еңбектерінің  көп-көп 
әсері бар. Өзімізді осы қиырдан келіп бүгінгі қазақ ғылымында, 
қазақ  ғылымы  ғана  емес,  тұтас  түркологияда  айтулы  тұлғаға 
айналған  ғалымға  шәкіртпіз  десек,  көкірегімізден  итере 
қоймас ол кісі... Күні бүгін Сейіт Қасқабасов қаламынан туған 
«Қазақтың  қиял-ғажайып  ертегілері»  аталатын  әлгі  ғылыми 
монографиясынан асырып сөз айта қойған қазақ әлі жоқ. Бұл 
бір жағы мақтанатын, бір жағы өкінетін жағдай. Өзгерген уа-
қытқа қарай келген жерден ілгері жылжып кету орнына фоль-
клористика  жеткен  биігінде  тұр  да,  фольклор  жауһарларын 
тұтынуды қойып, тек экспонат ретінде қызықтаудан аса алмай 
біз отырмыз. Өкінішті. Фольклорды маман жоқта иеленіп, бәз-
баяғы кеңестік тақарып пен идея тұрғысынан қарайтын жасы 
үлкен ғалым ағаларымыз дөй фольклористпіз деп өздерін-өздері 

324
325
алдайды. Тағы... жоқ. Екі есе өкінішті. Өзін де алдап, өзгені де 
алдап кейінгі ұрпақты қараңғылыққа қалдырып барамыз.
Сейіт Қасқабасов ғылымда – жүйе. Ғылыми ізденістің ал-
ғашқы  атырабында  нысанаға  қазақтың  қиял-ғажайып  ерте-
гілері  поэтикасын  алып,  толайым  нәтижеге  қол  жеткізіп  еді. 
Тіпті М.О.Әуезов кезінде қазақ ертегілерін хайуанаттар, қиял-
ғажайып, тұрмыс-салт ертегілері деп жанрлық үш жікке бөлген 
болса,  бүгінде  оны  Секеңдер  этиологиялық,  батырлық  ертегі 
деп бестікке қарай бастатып, дамытып алып кетті. 
Жоғарыда  аталған  еңбегімен  өзін  қапысыз  фольклоршы 
райында дәлелдеген ол докторлық еншісіне «Қазақтың халық 
прозасын»  алып,  оны  жанрлық  тұрғыдан  тамаша  етіп  ашып, 
тың нәтижелерге қол жеткізіп ғылымдағы ірі тұлғаға айналды. 
Қазақ фольклорындағы жанр теориясын барын – барша; жоғын 
– жоқша айтып алып, халық прозасын қалай классификациялау 
керектігін  алақанға  салғандай  етіп  жүйелеп  те,  жүлгелеп  те 
ажыратып  айтып  берді.  Ғалымның  аталған  еңбегінде  миф, 
аңыз, хикая, әпсана-хикаят жанр ретінде тұңғыш рет жаңаша 
жүйеленіп, толымды анықтамаға ие болды.
Халық  прозасын  жанрлық  тұрғыдан  зерттеу  қиынның 
қиыны.  Халық  шығармасын  нәшіне  келтіре  айтып,  дамытып 
бүгінге  жеткізген  қара  танымас  қарағымдар  –  хат  білмейтін 
данышпандар сенің жанрыңды не қылсын?! Олар айтар аңыз, 
әпсана,  хикая  кейде  жеке-дара  болып  шығар,  кейде  мидай 
араласып  кете  барар.  Жанр  шартын  сақтайтын  Мәскеудің 
М.Горький  атындағы  әдебиет  институтын  тауысты  дейсіз  бе 
олар?! Халық қазынасын табиғатына қарай елеп-екшеп, жанр 
ізін анықтап алып шығу қайдан оңай болсын сосын?! Оңай болса 
– ғылым бола ма ол бар болғырың?! Халық прозасын жанрлық 
тұрғыдан жүйелеуде С.Қасқабасов – қазақ фольклористикасында 
дара.  Ал,  кезіндегі  «мызғымас»  Одақ,  күллі  туысқан  респуб-
ликалар ішінде В.П.Аникин, А.Баймұрадов (түркмен), К.Имо-
мов (өзбек), В.П.Круглянова, Л.С.Толстова, К.В.Чистов, Б.Кер-
белите (литван), Н.И.Кравцов, А.И.Лазарев, Ф.Надршина (баш-
құрт) дегендей санаулы фольклорист ғалымдармен біздің Секең 
бір өрісте. Өрісіміз дұрыс-ау, бірақ «бір өреде» дегенге қимай 
тұрмын.  Әрлі-берлі  оқып  жүріп,  аңғарғанымыз  біздің  Сейіт 
Қасқабасовтың халықтық проза жанрын зерттеуде әлгі аталған 
«жанровиктердің» арасында шоқтығы әрдәйім биік тұрады. Біз 
соған  сүйсінеміз.  Ғылымжарыс  болғанда  «қазақта  бұл  мәсе-
ле де кім бар?» – дегенде, олар біздің Сейіт аға Қасқабасовқа 
қайырылып тұра қалады. Бедел! Біз соған қуанамыз. Қазақтың 
«хикая» ұғымын халық прозасына апарып жанрлық атау ретін-
де  қайта  түлетіп,  оны  орыстың  «былинымен»  бауырластыра, 
салыстыра  зерттегенде  жаңа  жанр  таным  өресіне  өркештеніп 
шыға келеді.
Уақыт  адам  пендеңізді  илейді,  илейді  де  билейді.  Адам 
талкүбідей айнымалы күй кешеді. Ал, Секең...Секең ғылымда 
қандай табанды болса, өмірде сондай тұрақты кісі. Темірқанат 
шағында оны тәрбиелеушілердің бірі академик Смет Кеңесбаев 
болды. Өзгені былай қойып, Секең туралы ана жылдары мына 
біздің өзіміз де пікірімізді өзгертіп барып, қайта қалпына зорға 
келтірдік. Ал, Секең ұстазы жөнінде пікірін де өзгерткен жоқ, 
ұстанымынан  да  айнымады.  Сүйікті  перзентіне  есімін  берген 
қымбат ұстазын өзі таныған биігінде күні бүгін ардақтап ұлық-
тап  жүр.  Ал,  тәуелсіздікке  қол  жаңа  жетіп,  мемлекетті  мем-
лекет  жасаудың  не  екенін  білмей  кірісіп  жатқан  патриотизм 
шарықтаған тоқсаныншы жылдары Сейіт аға бойындағы кісілік, 
ізгілік, мол білімді қапысыз байқап Өзбекәлі Жәнібек қасына 
шақырды. Ол кісінің жұмысына жегіліп көргенбіз. Мемлекет тік 
қызметті өзінің жұмысынан әрман аяусыз істейтін, ұлт мүдде-
сін өз мүддесінен аса жоғары қоятын (ұлт мүддесі дегенде өз 
мүддесін біржолата ұмытатын) ұлтшыл қайраткер Өзекең қасына 
шақырған кісісін маңдайынан сипап қана отырмас еді. Сүйген 
перзентін тарпып сүйетін тарпаңдардай Өзекең қарамағындағы 
әрбір  адамды  ауыр  міндеттерге  жеге  отырып  (өзі  де  жегіле 
жүріп) азамат өріне, қарапайым қызметкерді қайраткер төріне 
көтере  тәрбиелейтін  өрелі  өріс  иесі  болатын.  Қазақ  ұлтының 
ұлт болып қалыптасу, жаңа мемлекет құру жолында ұлттық биік 
өреден табылар сол бір тұста Өзекеңдей азамат басшылығымен 
қызметке жегілген Сейіт Қасқабасов қолтаңбасы елдік ісіміздің 
әр жерінде-ақ көрініп тұрады. Сол жылдары болар, ЖАК ісін 
жолға  қоятыны.  Сонда  бір  ерекше  зер  саларлық,  әлі  күнге 
көп еленбей жүрген бір сәт бар. Ол – түркологиялық шифрды 
сыналап енгізіп жібергені. Әлі күнге жүзеге аса қоймағанымен 
осы шифрдың өмірге енуі келешекте қазақ елінің күллі түрік 
халқы  арасында  мәртебесін  өсіретінін  білгені.  Күні  бүгін 
Елбасымыз түрік тектес, түрік тілдес мемлекеттердің ынтымақ 
бірлігін көксей көсем әрекет жасап бақса, Сейіт ағаның әлі он 
сайманынан  бір  сайманы  жоқ,  бағдары  бұлдыр  мемлекеттің 
келешегінің кемел болуын, тіпті өзбек, қырғыз, татар, башқұрт 
секілді  бауырлас  елдердің  ғалымдары  да  біз  арқылы  –  қазақ 

326
327
ЖАК-ы  арқылы  аяқтанатындай  етуді  ойлаған  екен.  Міне, 
ұлтшыл ой, міне мемлекетшіл әрекет.
Қазақ азаматтарында атқа мінсе – жерді, таққа мінсе елді 
көрмей қалатын рухани басыр мінез жиі кездеседі. Ал, Секең 
мансаптан – елдік мүддені жоғары қойып үйренген жан. Сон-
дықтан да болар, «үйреніп қалып едім» – деп жатпай, өзі дөң-
геленте атқарған биік мансаптан гөрі халыққа, ғылымға жақын 
қызметке жегіліп жүре береді. Өзіне керегірек орындарда емес, 
өзі керегірек орындарда жүргенді Сейіт ағаның жаны қалайды. 
Жұрт жапа-тармағай Астанаға ұмтылып жатқанда Сейіт аға Ас-
танадағы жылы орнын тастап, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет 
және өнер институтына келіп, «Қазақ әдебиетінің тарихы» ата-
латын 10 томдықтың бағын жандырды. Ол орында отырған та -
лай аузымен орақ орған азаматтар болған. Жылы жер іздеп жы-
лыстап кетті бүгінде. Ал, Сейіт аға келді де білегін сыбанып осы 
бір аса ауыр міндетке жегіліп жүре берді. Ғылым деген ісі ңіз 
– білген кісіге ләззатты, білмеген кісіге азапты жұмыс. Ғы лым-
білімге батырып алған Сейіт аға басқарып атқарған жұ мыстың 
нәтижесі – көптен көкейде жүрген, бірақ шамамыз келіп атқара 
алмай келе жатқан мәселенің жүзеге асуы болып шықты. 
Айта  берсе,  қазақтың  тамаша  фольклорисі,  әрі  түрікта-
ну шысы  Сейіт  Қасқабасовтың  отандық  ғылымда  ашқан  жа-
ңалығы  мол-ақ.  Ауыз  толтырып  айтуға  толық  мүмкіндік  бар. 
Қалай  айтсаң  да  жарасады.  Бірақ,  біз  бүгін  Секең  ашқан  ғы-
лыми  жаңалықтың  әрбірін  желкесінен  ұстап  алып,  тізбелеп 
айта бастасақ, біраз жерге кетіп қаламыз. Бізді оқырман күтіп 
отырмайды.  Оның  үстіне  Секең  жайында  айтылар  сөзді  тап 
бүгін түгесе айтар болсақ, ағамыздың алдында тұрған жетпіс, 
сексен, тоқсан жастық аңсау биіктерін оның өзіне қимағандай 
боламыз.  Сондықтан,  ақылы  асқан,  ғылымы  толысқан  ағаға 
ендігі алар асуын астарлап айтып, дер шағында отырған шын 
табиғатты  шыншыл  азамат,  шынайы  ғалым  –  халықаралық 
өреде ой баптап, жаңалық ашып, жаңаша сөйлеп келе жатқан ірі 
түріктанушы, ғылыми мектебі қалыптасқан кемел оқымыстыға 
толайым табыс тілеп ойымызды түйіндейміз. 
Ол  –  ғылымдағы  жаңашыл  тұлға  ғана  емес,  отандық  ғы-
лымды ұйымдастырушы аз ғана ірі тұлғаның бірі! Ол өмірдегі, 
ғылымдағы  асуларын  Өз  бойында  бармен  алып  келе  жатқан 
шынайы адам, шын ғалым! Асылы, шын ғалым аты – абырой 
шығар!
03.02.2010 ж.
МИНИСТрдІң қаБылдауыНда
(Әдебиет сыншысы Шерияздан Елеукенов туралы сыр)
Жиырма бес жыл бұрын... Бейсекең, жарықтық Бейсембай 
Кенжебайұлы  80  жасқа  толғалы  тұр.  Өзі  сырқаулы  жан.  Қо-
ғамның  қуғынынан  қажыған  сынық  адам.  Өзге  қаламгерлер 
секілді  өзі  алдыға  түсіп  қимылдай  қоймады.  Оған  шамасы 
да  жоқ.  Бар  жазған  дүниесін  тасқа  (машинка)  басып,  содан 
іріктеп екі томдығын шығарсақ деген ниет үстінде жүрген жа-
рым Баян екеуміз. «Әдебиет белестері» аталатын қос томдық 
дайын  болды.  Бірақ  біз  кешіктік.  Баспа  жоспары  жасалып, 
тиісті өткелектерден өтіп, бекіп кеткен секілді. «Не істейміз?». 
Сексенге келіп селкілдеп отырған Бейсекең – Бейсембай Кен-
жебайұлы  жүзіне  қарадық.  Қан  қысымы  артуынан  сал  болып 
жатқан,  әрі  тілі  күрмеліп  түсініксіз  сөйлейтін  жарықтық  қа-
рия сау қолын жоғары көтеріп балаша былдыр – былдыр етті. 
Былдыр – былдыр сөз арасынан анықтау айтылған сөз – «Ше-
рияздан». Шерияздан Елеукенов – Қазақ ССР Баспа істері жө-
ніндегі Комитеттің төрағасы. Министр. Демек «әкеміздің» екі 
томдығын жарыққа шығару үшін министр қабылдауына бару-
ым керек.
Істің  мән-жайын  қағазға  түсіріп,  Бейсекең  бармағын  бас-
тырып алдым да тартып кеттім. Қазіргі қарт Қабанбай (ол кезде 
Калинин  атында)  көшесімен  тартып  келемін.  Көңілім  күпті. 
Қызметке  қызықпаған,  министр  есігін  ашып  көрмеген  балаң 
шағым. «Қабылдай қояр ма?», «Бейсекең шәкірті қабылдайтын 
болар», «Бейсекең алдынан кім дәріс тыңдамады?», «Оның бәрі 
төсек  тартып  жатқан  қарт  профессорды  мойындай  қоя  ма?», 
«Оның  үстіне  кезінде  шәкірт  болса,  болған  шығар,  бүгінде 
білдей министр...» Ойым алма – кезек алмасып «итжығыс» тү-
сіп жатыр. Мен қабылдауына келе жатқан министр жайында ой 
кешемін. Бейсекеңнің саушылығы шүкір кезіндегі сөздері есіме 
түседі.
...Шерияздан Рүстемұлы ҚазМУ-да үздік оқыпты. Жастар 
жетекшісі  ме,  қалай?  Қатар  орыс  тобында  оқып  жүрген  То-
лик  есімді  бозбала  қатарластарын  нәсіліне  бөліп  сөйлеп  ас-
тамшылық  жасапты.  Есітіп  қалған  Шерияздан  аға  Толиктің 
«шовинизмін» факультеттің бастауыш партия ұйымында қара-

328
329
тыпты. Толигіңіз – өзінің жерлесі, өскемендік, кейін орыс тың 
роман  соңынан  роман  бергенсіген  үлкен  жазушысы,  білдей 
«Октябрь» жорналының Бас редакторы, кейін Кеңес өкіметінің 
ең ардақты наградасы – Социалистік Еңбек Ері атағына қоса 
берілетін «Орақ пен балға» алтын медалін өңіріне таққан Ана-
толий Ананьев! Орыстікі дұрыс болса да дұрыс, бұрыс болса 
да дұрыс замана. Осындай күйіп тұрған заманда қазақ жаста- 
ры  есесін  жібермей,  жіберткізбей  жүрген  Шерияздан  Елеуке- 
нов!  Бейсекең  айтар  еді:  «Шерияздан  жастай  білімді,  алғыр, 
табанды болып өсті. Ол мәселе көтерген соң, жиналыста мен 
де шығып сөйледім» – деп. Бұл өмірлік бір штрих болсын. Ал, 
Шерияздан Елеукенов өнерде – Сөз өнерінде қазақ әдебиетінің 
есесін түгендеумен келе жатқан үлкен әдебиет сыншысы.
Студент кезімізден «Литературная газета», «Литературная 
Россия»,  «Советская  культура»  секілді  Москвадан  шығатын 
газеттер  мен  «Вопросы  литературы»,  «Новый  мир»,  «Иност-
ранная  литература»,  «Молодая  гвардия»  сынды  жорналдарды 
үзбей оқып жүруші едік. Жетпісінші жылдары кезіндегі Одаққа 
ұлт әдебиеті өкілдері көп шыға қоймайтын. Орыс тілінде сын 
мақала  жазып  Одақтық  басылымдар  бетінде  көрінетін  сын-
шылар саусақпен санарлық. Теңдік Асқаров (қырғыз), Рафаэль 
Мустафин (татар), Пирмат Шермухамедов (өзбек), Альги мин-
тас Бучис(литван) секілді санаулы әдебиет сыншысы олар. Осы 
буынды бастап біздің Шерияздан ағамыз жүрер еді. Қазақ ро-
маны жайында жазылған небір әдемі, білгір, білімді мақалала-
рын «Литературная газетадан» жиі оқыр едік. Қала берді әдеби 
мәселелерді  ғылыммен  сабақтастыра  жазатын  «Вопросы  ли-
тературы» жорналы бетінен оқимыз сыншы ағамыздың мақа-
лаларын. Әдебиет сыншысының орыс тілінде жазылған «Роман 
және  заман»  аталатын  кітабына  енген  мақалаларының  дені 
ке зінде  жоғарыда  аталған  ағымдық  басылымдарда  жария лан-
ған,  мерейімізді  үстем  еткен,  мақтанышқа  бөлеген  дүниелер 
болатын.  Осындай  білімді  адам  мәдениетті  болса  керек,  мә-
дениетті  кісі  болса  министрлік  мансап  буына  беріліп  кетпей, 
кісілігін сақтауға тиісті. Білімсіздер ғой министрлік портфельді 
қолтығына қысып алып астамситын. Олар кісі емес кісімектер... 
Жо-жоқ. Министр мені қабылдауы керек!
Абай  жарықтық  айтпас  па  еді:  «Асыл  адам  айнымас!»  – 
деп. Студент кезінен Бейсекеңді ұстаз тұтыпты. Бейсекең алаш 
баласын алаламай – бөлмей бауырына басатын, талапты жасты 
көрсе  қанаттандыруға  асығатын  шынайы  ұстаз.  Шынайы  ұс-
тазын  шын  шәкірт  ұмытар  ма?  Оның  үстіне  балаң  кезінде 
Бейсекеңмен мойынсерік (соавтор) болып Сәкен Сейфуллиннің 
«Тар  жол,  тайғақ  кешу»  аталатын  туындысы  жөнінде  мақала 
жазған. Жәй мақала емес-ті. Полемикалық мақала. Табиғатынан 
айтыскер  Бейсембай  Кенжебайұлы  әдеттегісіндей  Шерияздан 
шәкіртін  қабатына  алып  «Тар  жол,  тайғақ  кешудің»  жанры 
жөнінде қатты сөйлеп, басын Сәбит Мұқанов етіп, Есмағамбет 
Ысмайылов, Серік Қирабаевтармен әдеби пікірталасқа түсетін. 
Демек,  Бейсекең  Шерияздан  шәкіртін  темірқанат  қалпында 
сынға баулыған ұстаз. Әлгі мақалада авторлар өте принциптілік 
танытқан. Уақытында дұрыс қабылданбағанымен, кейін Алаш 
ақталып, бірсыпыра роман қатарға келіп қайтадан тұра қалған-
да Шерияздан ағаның ұстазы Бейсекеңмен бірлесе жазған ма-
қаласы  дұрыстыққа  шықты.  Осындай  ұстазын  қанша  жерден 
ми нистр болса да азамат ұмыта қояр ма? Ұмытпас! Ұмытпаса, 
мені  қабылдар,  қабылдап  Бейсекеңнің  қос  томдығына  жол 
ашар.  Үмітім  оянып,  іштей  жігер  пайда  болды.  Ілбіп  басып 
келе жатқан аяғымды бір сенім пайда болғандай кенет нық-нық 
баса мын...
Әдеби  сын  мақаланы  соншалықты  өнімді  жазатын  осы 
кісі неге кітабын аз шығарады? – деп ойлаймын. Ойлаймын да 
оған да жауапты жалма – жан табамын. Өзі кітап ісі, баспасөз 
министрі болған соң артық – ауыс сөзден қашады. Ең бастысы 
– кішіпейілдігі!
Алуан  ойлар  құшағында  келіп  министрдің  қабылдауына 
кірдім. Қысқа сәлемнен соң: «Профессор Бейсембай Кенжебаев 
жіберіп еді» – дедім. Ақсары министрдің жүзі нұрланып жүре 
берді.
– Ә, сен Құлбек екенсің ғой? Бейсекең қалай, айналайын?
– Жақсы, аға!
– Әй,  бір кіріп, көңілін сұрап та шыға алмай жүрміз ғой. 
Бізден не сұрайсың?! Уақыт таппаймыз. Ұстазымыз ғой. Жа-
тып қалды деймісің? Алда жарықтық-ай.
Ол қолына өтініш жазылған қағазды алды.
Министр селектор аппаратымен сөйлесе бастады.
– Әбеке, біз ұят жасаппыз. Ұстазымыз профессор Бейсем-
бай Кенжебаев 80 жасқа толады екен. Биыл. Баласын жіберіпті. 

330
331
Кешігіп  қалды.  Бірақ,  Сіз  бен  Біз  болып  бәріміздің  атқарып 
отырғанымыз Бейсекеңнің соғыс жылдарында «Каз ОГИЗ дегі» 
Бас редакторлығы ғой. Бәріміз жабыла істеп жүрген жұмысты 
ол кісі бір өзі атқарған. Кешіккенін айтып отырмын ғой, Әбеке. 
Дегенмен... Бейсекеңнің кітабын шығармағанда кімнің кітабын 
шығарамыз?! Әбеке, қандай жолмен болса да Бейсекең кітабын 
жоспарға қосыңыз. Шығарып берейік!
Министр «Өтініштің» бетіне қиғаштай қол қойды.
–  Бара  бер,  айналайын!  Шығады.  Өзім  бақылауда  ұстай-
мын. Бейсекеңе көптен – көп сәлем айтшы. Кіріп шығамын. Ал, 
жақсы айналайын.
Министр орнынан тұрып қолымды қысты.
...Мен үйге қарай ұшып келемін!
...Одан бері қаншама уақыт өтті. Қоғам жаңарды. Жаңарды 
емес  –ау,  көпұлтты  мызғымас  қоғам  төңкеріліп  түсті.  Кеңес 
Одағы  ыдырады.  Министр  ағам  үлкен  орында  азаматтығын 
аздырмай,  абыройлы  қызмет  атқарды.  Жасы  келе  басқа  қыз-
метке  ауысты.  Қазақ  Ұлттық  Ғылым  академиясының  М.  О. 
Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында бір ұжымда 
қызмет атқардық. Шерияздан ағаны жиі көремін. Көрген сайын 
ұстазы – Бейсекеңе жасаған азаматтығы есіме түседі. Шәкірттік 
парызы  да  шығар.  Әй,  дегенде  азаматтығы!  Әйтпесе  Адам 
– пенде, Адам – талкүбі. Тез айныйды. Әсіресе қолына билік 
тиген қазақ, Абай сынаған – бишікеш қазақ. Ал, Шерияздан аға 
«Асыл адам айнымастың» мінезін көрсетті. Ұстазына адалдық 
танытты. Ұстаз жалған дүниеден бақилық дүниеге риза болып 
аттанды.
Одан бері қаншама уақыт өтті. Кезінде аға тұтқан асыл адам 
бүгінде ұстаз санатында. Әдебиет сыншыларының ұстазы. Ұс-
тахана  көрігін  қыздырып  еңбектеніп  келеді.  Обалы  не,  алуан 
тақырыпта жазылған сын кітаптары жиі жарық көріп жатады. 
Мейлі  ағымдағы  баспасөзде  жарияланатын  үлкенді-кішілі 
еңбектері болсын, мейлі кезегімен жарық көріп жатқан әдеби 
сын мақалалар жинағы, ғылыми монография, «филологиялық 
романы»  болсын,  қалт  жібермей  қадағалап  оқимын.  Оқып, 
Елеукенов еңбектері жайында өзімше ой түйемін.
Шерияздан  Елеукенов  –  қазақ  әдебиетінің  сыншысы. 
Алайда, қазақ әдебиетімен шектеліп қалған тар өрісті сыншы-
дан емес. Әлем әдебиеті даму процесін жіті бақылап отырады. 
Қа зақ әдебиеті мәселелерін әлемдік әдеби процесс контекстін-
де қарастыратын білімдар сыншы.
Шерияздан Елеукенов – әдеби процесті жанр табиғатымен 
келіп  жіті  талдайтын,  өз  көңілі  сенген  мәселені  жұртшылық-
ты  сендіре,  көсіле  жазатын  дарынды  әдебиет  сыншысы. 
Жанр  табиғатын  жіті  зерттеу,  жете  меңгеру  оны  формалық 
тың  ізденістерге  жетелеп  әкелді.  «Филологиялық  роман»  – 
жанрлық  жаңалық  па?  Жаңалық!  Шерияздан  Рүстемұлынан 
өзге «филологиялық роман» жазған кімді білеміз?!
Шерияздан Елеукенов – әдеби процесті қалыпты талдаудан 
қашқақтайтын, шығарма ішіне еніп, шығармашылық психо ло-
гиясына дендеп баратын сыншыдан.
Шерияздан  Елеукенов  еңбектерінде  жинақтау  мен  талдау 
қамшының өріміндей өзара жымдасып, құп жарасым табады.
«Қазақ  кітабының  тарихынан»,  «Әдебиет  және  ұлт  тағ-
дыры»,  «Мағжан..»,  «Жаңа  жолдан»...  Арнайы  талдарлық  ең-
бектер.  Кейбірін  ғана  атап  отырмын.  Әйгілі  әдебиетшінің 
әлгіндей  ерекшеліктері  оның  бар  еңбегіне  тән.  Олай  болса 
ерекшеліктерді  Елеукеновтің  шығармашылық  даралығы  деп 
қарауымыз керек.
Заманына қарай адамы, адамына қарай амалы! Заман басқа, 
адам басқа бүгінде. Бір кезде баласынбай қабылдаған (Әрине 
Бейсекең арқасы), қабылдаған да «адам арып әруаққа» айнал-
ған  ұстазына  уәжге  келмей  қолма-қол  қамқорлық  жасаған 
министрге деген құрметім ерекше!. Бейсекеңдей төсек тартып 
жатқан ұстазына деген Шерияздан аға құрметі дәйім жүрегім-
ді жылытып тұрады. «Министр болса Ш.Елеукеновтей болса, 
әдебиет  сыншысы  болса  Ш.  Елеукеновтей  болса!»  –  деймін 
жүрегіме үңіле түсіп...

332
333

жүктеу/скачать 2,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: