Сарсембаева Жанерке Пәні: Академиялық грамматика Силабус бойынша барлығы 7 моөЖ берілген, барлығын орындадым
Еркін және тұрақты сөз тіркестері
жүктеу/скачать 215,16 Kb.
|
| Еркін және тұрақты сөз тіркестері
Еркін тіркес - кемінде толық мағыналы екі сөздің байланысынан тұратын сөздердің тіркесі. Еркін сөз тіркесінің етістікті сөз тіркесі және есімді сөз тіркесі деп бөлінетін түрлерінің екеуі де Абай шығармаларында жиі кездесіп отырады (жастықтың оты, жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан т. б.). Еркін сөз тіркесіндегі сыңарлардың байланысу түрлері ретіндегі қиысу (мен жазбаймын), матасу (наданның көңлі), меңгеру (кісілікті ойламай), қабысу (баяғы жартас), жанасу (ақыры өлең қылдым жасыдым да) мол ұшырасады. Абай шығармаларында, әсіресе, қабыса байланысқан сөз тіркесінің басыңқы сыңарының толық мағыналы сөздердің тізбектелуі арқылы түйдектеле түсетіні білініп тұрады: қой мойынды (ат), қоян жақ (ат), теке мұрын (ат), бөкен желіс (ат). Себептік қатынастағы сөз тіркестеріңде шығыс септігіндегі сөздің орнына барыс септігіндегі сөздің қолданылатыны бар: сағынышқа сарғайма. Осындай себептік мағынаны білдіргенде көмектес септігі де жұмсалады: рахатпен әлсіреп. Әдетте мақсаттық мағынаны білдіру үшін Еркін тіркестегі бағыныңқы сыңар тұйық етістікке барыс септігінің жалғауын жалғайды (мұңдасуға, сенісуге, үйренуге), ал мұңдай қызмет атқаратын сөздер Абай шығармаларында болжалды келер шақ тұлғасына барыс жалғауын жалғау арқылы жасалады: мұңдасарға, сенісерге, үйренбекке. «Ойла» сөзі абстрактылы сезбен тіркесіп, бағыныңқы сыңары табыс септігінің жасырын түрінде келеді: пайда ойлама, ар туралы ойла деудің орнына. Абай өлеңдерінде де, көлемді поэзиялық шығармаларыңда да, прозасында да қазіргі қазақ әдеби тілінде қолданылатын Еркін тіркестердегі сөздердің байланысу түрлерінің толық сақталуымен бірге, сәл айырмашылықтардың болуы ұлы ақынның қолтаңбасын, ана тіліндегі сөздерді тіркестірудің мол мүмкіндігін білгірлікпен, саналы түрде пайдаланғандығын көрсетеді. Тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық тіркес – екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін бейнелі сөздер тобы. Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өздерінің дербес мағыналарынан ажырап, жеке-дара сөздерге балама ретінде жұмсалады, олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді (көре алмау – қызғану; іші күю – өкіну, т.б.) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі: идиомалық тіркестер немесе идиома (қабырғаңмен кеңес, ешкімнің ала жібін аттама); мақал-мәтел (Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; Өнерлінің өзегі талмас). Тұрақты сөз тіркесі қатарына бұлардан басқа екі кейде одан да көп сөздердің қатар жұмсалуынан жасалып, бастапқы мағынасын сақтай отырып, бір ұғымды білдіретін тіркестер (лексикалық тіркестер) де кіреді. Мысалы, қол қою, көз салу, қол ұшын беру, жүктеу/скачать 215,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|