Сатылханова гульмира алихановна

66 
 
шыжылдатады. Ақтың күйген исі шығады. Қара күйелеш киіз тұтқышты алып, 
қазанды  түсіресің.  Ойылған  жерге  орнықтыра  қоясың.  Толы  қазан  сүттен 
тостағандай-ақ қалыпты. Жүгіріп үйге кіріп төр алдына ақ пүліштің қиқасынан 
өзің  құрап  тіккен  әшекей  көрпешені  салтанатпен  төсейсің,  әдемі  жастық 
тастайсың.  Суып  үлгермеген  самаурынды  сыртқа  алып  шығасың»  [110]  деген 
детальдармен  қарапайым  отбасының  бір  күндік  қоңырқай  тірлігін  суреттеу 
арқылы  автор  ұйыған  тұтас  қазақ  ауылының  тұрмыс-тіршілігін  көз  алдыңа 
елестетеді.  Ауылдың  жанды  суреті.  Нәзік  те  шебер  жасалған.  Еріксіз  езу 
тартып,  іштей  сүйсініп,  елжіреп  кетесің.  Зерттеуші  С.Антонов  айтқандай, 
«нәтижелі  сезіну»  болады.  Демек,  мұндағы  деталь  мағынасыз  нәрсе  емес, 
көркем  тұтастықтың  бөлшегі,  іштей  гармонияға  бағынған  дүние.  Детальдың 
қызметі тұтас гармонияға бағыну екенін ғалым М.Щеглов та өзінің «Верность 
деталей» атты еңбегінде атап көрсеткен болатын. 
«Көгілдір  таулар.  Қайдасың,  көк  теңіз»  новелласындағы  көңіл  аударатын 
деталь  –  питомниктегі  қырқылған  топ  түбіртектер.  Сансыз  түбіртектерді 
деталь  ретінде  ала  отырып,  автор  адамзат  баласының  табиғат  байлықтарына 
көңіл бөлмей, оларды қалай болса солай, есепсіз, ынсапсыз, аяусыз пайдаланып 
жатқанын сөз етеді. Кейіпкер туған жері Өгізтауға барғанда кезінде иін тірескен 
ағаштардың  селдіреп  қалған,  кезінде  арқырап  жатқан  қасқа  өзеннің  бүгінде 
шалжырап  ағып  жатқанын,  бұрқылдап  қайнап  жататын  табақ  бұлақтардың 
табандарының  ит  жалағандай  қаңсып  жатқанын  көргенде  күнделікті  күйкі 
тіршіліктен аса алмай, табиғатқа мүлде көңіл бөлмеген өздерінің – адамзаттың 
қаталдығына  қапаланған  болатын.  Міне,  сол  мәселені  автор  түбіртек-деталь 
арқылы  көз  алдыңа  әкеледі:  «оның  көздері  жаңадан  ғана  қырқылған  –  бір 
атаның  жетім  қалған  балаларындай  –  омпиған-омпиған  топ  түбіртектерге 
түскен.  Біртүрлі  оған  қарай  саусақтарын  шошайтып,  «Сен!»  деп,  өңменінен 
өткізе нұқып көрсетіп тұрғандай. «Зың-зың» еткен дыбыс келді құлағына. Қол-
аяқтары шымырлап, сыздап кетті.  
Кейбір ағаштардың қол жетерлік бұтақтары опырылған; қандары сорғалап, 
оңайлықпен  шыға  қоймас  шыбын  жандары  шырқырай  діріл  қағады. 
Қайсыбірлері  бел  ортадан,  енді  бірлері  жер  сыза  балталанған,  араланған. 
Шолтиып-шолтиып,  омпиып,  «бек  ризамыз,  сіздерге?!»  деп  тұр»  [111,12]. 
Түбіртек-детальдың  жан  бітіре  суреттелгені  соншалық,  оның  шырқыраған 
шыбын  жанымен  бірге  сен  де  діріл  қағып,  безектеп  кетесің.  Жанды  сурет, 
жанды деталь.  
Сыдық  Алдабергеновтің  «Қызыл  күлше»  новелласында  тың  даласында 
тағдыр  табыстырған  қазақ  жігіті  Демесін  мен  украиндық  азамат  Денис 
арасындағы  айнымас  достық,  қимас  сезімнің  көрінісін  автор  оған  ұсынған 
қызыл  күлше  арқылы  «Әйелі  тасып  піскен  дөңгелек  қызыл  күлшені  күйеуінің 
қолына  ұстатты.  Жазуы  да  ап-анық  шығыпты.  Тіпті,  кісі  аузына  апаруға 
қимайтын, қолға ұстап қана қызыға қарап отыратындай еді» [112] деген деталь 
арқылы береді. 
Ал «Қыз көзі» (Сыдық Алдабергеновтің) новелласында «Қыздың әдемі көк 
көзінде  әлде  бір  ұшқын  жылт  ете  қалды».  Жалқау  жігітті  жігерлендіріп, 

67 
 
намысын жонып, егін орағының ері атандырған қыз сөзі қатты әсер етіп, жігіт 
бойында ерекше бір долы күш пайда болды. Аняның сөзі өзегін өртеп жіберген 
сәтіндегі  портретін:  «Сарғыш  шашы  үрпиіп,  жағы  солғын  тартқан.  Көздері 
кіртиюлі.  Оқтын-оқтын  темекі  тартып,  тынышсыздана  береді.  Өзегін  бірдеңе 
өртеп  бара  жатқандай»  [113].  Жігіт  бойында  алапат  өзгеріс  пайда  болып,  таң 
ағарып  атқаннан  комбайнға  отырады,  түскі  үзіліс  мерзімін  де  азайтты,  түнгі 
сағат онға дейін шам жарығымен егін орады. Ешкіммен сөйлеспейді, тұнжырап 
тұйық  жүретін,  егін  орудан  басқаны  ойламайтын  жұмбақ  күйге  түседі. 
Новеллада  адамның  бәрін  еңбекке  жұмылдырған  кеңестік  идеология 
дәріптеледі.  Ол  уақытта  адамның  бар  қасиеті  оның  еңбекқорлығымен,  оның 
алдыңғы  орына  шығып,  комбайнына  қызыл  жалауша  қадалып,  газеттерде 
суреттері басылатын жетістігімен бағаланатын.  
Э.Төрехановтың  «Қарақат  көзі  мөлдіреп»  атты  новелласы  ауылдан  қалаға 
оқуға  түсуге  келген  абитуриенттердің  таңертеңнен  нәр  татпастан  сарытап 
болып,  униерситет  ауласында  құмырсқаның  илеуіндей  болып  отырған  күйін 
суреттеуден басталады. Комиссия мүшелері отырған кабинетттің зіл батпан қос 
есігі ашылған сайын елең ете қалатын жастардың көбісі қара көздер. Новеллада 
автор  заттық  деталь  ретінде  кейіпкерлердің  сыртқы  киімдерін  алады  да,  сол 
арқылы  олардың  әлеуметтік-тұрмыстық  жайынан  хабар  береді:  «Шешемнің 
үстінде  он  шақты  жылдан  бері  түспеген  қоңыр  пальтосы.  Басында  түгі  түсіп, 
жылуы  кеткен  түбіт  орамал.  Аяғында  қолдан  басқан  пимасы»  десе, 
қоймашының  әйелін  суреттегенде:  «ол  құндыз  жағалы  әдемі  пальтосына 
қымтанып,  өз  буына  өзі  пісіп  тұрған  секілді.  Екі  беті  нарттай.  Ақ  шәшіңке 
пимасымен ұлпа қарды қарш-қарш басып кетіп барады» [114] деген детальдар 
көп  түсіндіруді  қажет  етпейді.  Кейіпкердің  әлеуметтік  жайын,  тұрмыс  күйін 
білдіреді. Әрине, қоймашының әйелі мен қарапайым ауыл әйелінің киген киімін 
салыстыруға  да  келмейді.  Бірақ,  осыны  қатар  беру  арқылы  автор  әлеуметтік 
теңсіздікті, теңбік бәріне бірдей берілді деген кеңестік заманның өзінде де ала-
құлалықтың болғанын сездіреді. 
Ж.Әлмашұлының «Қожанасыр қарт» новелласындағы жұрттың бәрі «аңшы 
қарт»  деп  білетін,  болмысы  қызық  жаратылған,  әр  сәттік  қимылының  өзі 
өзгелерден  оқшауланып  тұратын,  жасы  жетпісті  алқымдаған  қарияны 
сипаттағанда автор заттық детальдарға жүгінеді. «Таң ала көбеңнен қара кешке 
дейін  тыным  жоқ.  Тірлік  қамдаймын  деп,  тірлік  қамдайтын  тек  өзіндей-ақ, 
елден бұрын оянып алады. Киінгені де қызық, алдымен әбден тозған, әр жерінің 
шүберегі  жалбыраған,  жазы-қысы  тастамайтын  мақталы  шалбарын  киеді. 
Сонан соң неше жылғы тер сіңген, әбден күн қағып, түрі өзгере бастаған ескі 
кәстөмін  иығына  іледі.  Оның  сыртынан  өзі  қатты  ұнататын  қоңыр  сырмалы 
күпәйкесін  киеді  де,  бес  жұлдызды  әскер  белдіктің  ілгегін  салады.  Әскерге 
барып  келген  баласынан  ат  түйедей  қалап  алған  әскер  белдігі  әрі  түймесі,  әрі 
бел буынары» [115,184]. Осы заттық детальдар арқылы  – яғни оның киім кию 
мәнерінен-ақ  шалдың  тынымсыз,  өз  ісіне  мығым,  ешкіммен  шаруасы  жоқ, 
тұйық  мінезді  қария  екені  аңғарылады.  Т.Рахымжановтың  «Әке  көңілі  атқан 
таңдай» новелласында: «шапанының сыртынан буынған ұзындығы сала құлаш 

68 
 
белбеуін шеше бастады. Ол әдемі бешпетінің, сонан кейін қой терісінен тігілген 
жылы  желеткесінің  түймелерін  ағытып,  сырты  ақ  жемденіп  тоза  бастаған 
әмиянынан  екі-үш  көк  қағазды  ұсына  берді»  [116,20].  Бір-екі  белгімен  ғана 
тұтас  құбылысты  бере  білу  –  детальдың  кереметтілігі.  Көз  алдымызға  оқуға 
кетіп бара жатқан студент баласына кемпірінен тығып жүрген азын-аулақ тиын-
тебенін  ешкімге  көрсетпей,  вокзалға  келіп  беріп  жатқан,  үстіне  көнетоз  болса 
да  әдемі  бешпет,  жылы  желетке  киген  мейірімді,  қарапайым,  салмақты  әрі 
көнбіс  Құтжан  ақсақалдың  бейнесі  келеді.  Қариялардың  үстеріне  киген 
киімдері көп жағдайда: тер сіңген, күн қаққан, көнетоз, теріден жасалған, қоңыр 
күпәйке  болып  ұқсас  келеді.  Бұл  олардың  тағдырдың  жазғанына  көнген, 
өмірінің  көбі  кетіп,  азы  қалған,  барға  қанағат  қыла  білген  кеңпейілділігін, 
төзімділігін, қайыспас қайсар мінезділігін білдіреді. 
«Өз  халқының  ең  көкейтесті  деген  мәселелерін  қозғап  отыру  –  қай 
қаламгердің  де  абыройлы  парызы.  Тіпті,  ол  –  абыройлы  ғана  емес,  туған 
халқының алдындағы ең қасиетті перзенттік борыштарының бірі... ойдан ойды 
қозғай  отырып,  биік  қоғамдық  деңгейдегі  өзекті  мәселелердің  көркемдікпен 
санаға  сіңуіне,  оқырманды  толғантып,  тебірентуіне  өзінің  жазушылық 
шеберлігін  жұмсайды»  [117,93]  дейтін  Н.Ақыш  пікірі  А.Есалидің  «Құндыз 
бөрікті кісінің құпиясы» атты новелласы хақындай айтылғандай. 1937 жылдары 
қазақ  даласында  орын  алған  зұлматты  кешегі  дейін  ашық  айтуға  тыйым 
салынып  келгені  мәлім.  Әрине,  ашаршылық  тақырыбы  жөнінде  қазақ 
прозасында  бірқатар  көлемді  шығармалар  жазылды.  Шағын,  орта  эпикалық 
жанрларды айтпағанның өзінде адамзатты зар еңіреткен нәубет хақында тарих 
тағылымын  тамызық  етіп  жазылған  С.Жүнісовтың  «Заманай  мен  Аманай», 
С.Елубаевтың  «Ақ  боз  үй»,  «Мінәжат»,  А.Мекебаевтың  «Құпия  қойма», 
Б.Қыдырбекұлының  «Алатау»,  Қ.Жұмаділовтың  «Тағдыр»,  Қ.Шабданұлының 
«Қылмыс»,  М.Мағауиннің  «Сары  қазақ»,  Б.Қыдырбекұлының  «Алатау», 
Ш.Мұртазаның  «Қызыл  жебе»,  К.Ахметбековтың  «Қасірет»,  С.Досановтың 
«Жиырмасыншы ғасыр», Т.Сәукетаевтың «Құзғын тойған қыс», К.Қазыбаевтың 
Сұрапыл»  сынды  романдарын  арнауының  өзі  Голощекиннің  тұсында  қолдан 
жасалған  адам  төзгісіз  зұлмат  зардаптары,  аждаһа  аштықтың  ауыр 
қасіреттерінің  қаншалықты  зор  болғанын  бағамдауға  мүмкіндік  береді.  Бұл 
тақырыпқа арналған новелла жанрындағы тұңғыш дүние авторы – М.Мағауин. 
Бірақ жазушы туындысы бұл нәубетті айтуға тыйым салынған уақытта дүниеге 
келгендіктен, жасырын, жабық, талданбаған күйінде қалды. 
Осы  турасында  Жүсіпбек  Аймауытов  аштарға  жәрдем  беретін  мекеме 
бастығы  Гроз  дегеннің  орыс-қазақты  екіге  бөліп,  мал  жинағанда  орыс 
деревняларына тимей, малды тек қазақ азаматтарынан сыпыра алып жатқанын 
жазады.  Ал,  Сәкен  Сейфуллин  «Аштардың  рухтары»  атты  мақаласында: 
«...Отарба  адамға  толы.  Әр  вагонның  ішінде  һәм  есіктерінің  алдарында, 
басқыштарында,  аяқ  басар  жер  жоқ.  Бұл  адамдардың  дені  аштар. 
Мойындарында,  арқаларында  асынған  шоқпыт-шоқпыт  дорбалары  бар.  Бәрі 
бұралған  аш.  Бұлар  жанталасып  сенделуде.  Қазіргі  хәлдерінің  өң  екенін,  түс 
екенін білмейді. Бұлар естерінен айырылғандар» деп сол күндердің оқиғаларын 

69 
 
шырылдап  жазумен  болған  еді  [118].  1931-1933  жылдардағы  Қазақстандағы 
аштықты  кеңестік  отаршыл  саясатқа  сәйкес  қазақ  ұлтына  қасақана  қарсы 
жасалған геноцид деп танылды және «Қазақстандағы ашаршылық құрбандарын 
еске алу күні» белгіленуіне қол жеткіздік. Қазақтың сүттей ұйып отырған талай 
отбасы  ашаршылық  қасіретін  тартып,  жоқ  болды.  Бүгінде  сол  ел  қасіретін 
тартқан аштықтың алғашқысына 90, соңғысына 80 жыл толып отыр. Бұл естен 
шығаратын кезеңдер емес. Мұндай қасіретті тарихты, 31 мамырда ашаршылық 
құрбандарын  әрқашан  еске  алып  отыру  –  бүгінгі  және  кейінгі  ұрпақтың 
аруақтар алдындағы басты борышы.   
Қазақ  халқының  басына  түскен  ашаршылық  зобалаңы,  оның  салдарын 
жазушы  А.Есали  екі  жетім  баланың  тағдыры  арқылы  шебер  көрсетеді. 
Новелланың  көтерген  жүгі  романға  бергісіз.  Қазақ  халқының  бұрын-соңды 
басынан кешіріп көрмеген зорлықтың сорақылығы оқырманның төбе құйқасын 
шымырлатып жібереді. Новелла «Ол Адам-пенденің қиқы-жиқы тірлігіне ажал 
тірлігіне  ажал  миығынан  мырс  етіп қарап  тұрған жылдар  еді» деп  басталатын 
ең  алғашқы  сөйлеммен-ақ  оқырманын  қалың,  қорқынышты  ойдың  тұнығына 
батырады.  Миығынан  күліп  тұрған  ажал  әр  сөйлемді  оқыған  сайын  алдыңнан 
қалбаң  қағып,  қорқау  ажал  елесі  құтырына  ойнақ  салып,  зәреңді  ұшырады. 
Оған  тіпті  бұрынғы  шығармаларда  суреттелетін  сары  жездей  алтын  дала  тат 
басқан  теңгедей  қоңырқай  тартып,  төбеде  қалбалақтап  ұшқан  құстан  бастап, 
тырбаңдаған  майда  жәндікке  дейін  баз  кешкен  бей-берекетсіз  тірлік,  сұрқай 
тартқан дала, тәрк етілген дүниедей әсер етеді. Тек ниеті жаман қарға, сұмырай 
сауысқанның жолы болып, кекірік атып, тоқмейілсігенін білеміз.  
Новелланың жанрлық ерекшелігіне сәйкес шығарма атауы «Құндыз бөрікті 
кісінің  құпиясы»  деп  аталады.  Елді  ашаршылық  жайлап,  бір  тілім  нанға  зар 
болып  жүрген  заманда  бірден  «құндыз  бөрік»  киген  мықты  кім  болды  екен 
деген ой келеді. Автор басты кейіпкерінің кім екенін ашып айтпайды, «құндыз 
бөрікті» деген тіркесті шағын новелланың өн бойында он үш жерде қолданады. 
Бірақ осы бір жағдайы өте жақсы, халықтың қабырғасын қайыстырған аштық-
тажалдың оған тіпті майдай жаққанын, екі беті нарттай қызарған, тығыншықтай 
ақсары,  шегір  көзді  кісінің  ниеті  жаман  екенін  оның  Қарқарадай  бір  атадан 
қалған  екі  ғана  тұяқ  –  бүкіл  әулеті  аштықтан  қырылып жетім қалған  екі бала, 
іздеушісі, сұраушысы, жанашыры  жоқ Еділ мен Жайықты соңынан ертіп бара 
жатқанда  базардың  ең  кәрі  дуанасының:  «ой,  сор  айдағандар...  оның  соңынан 
еріп кеткендердің осы базарға қайтып келгенін ешқашан көрген емеспін» деген 
жұмбақ  күңкілінен-ақ  аңғарамыз.  Бір-бірінен  ішкі  жан  азаптарын  жасырып, 
іштей  егіліп,  аштықтан  өлген  ата-ана  мен  бауырларын  ойлап,  үнсіз  жігерлері 
құм  болып,  жыртық  шапанды  бүркеніп  алып,  бүрісіп  жатып  көдерінен  жас 
сорғалайтын  жетімдердің  «құндыз  бөріктіні»  үйіндегі  жайлы  тіршілігі  ұзаққа 
созылмайды. Бірнеше ай үйінде ұстап, бетіне май салынған бидай жармасынан 
жасалған  ботқа  беріп,  әлдендіріп,  өзінің  болашақ  жоспары  үшін  әбден 
қоңдандырып,  бетіне  қан  жүгіртіп,  баптайды.  Уақыты  жеткенде,  екі  баланы 
алып, алыс сапарға шығып, бірнеше күн жүріп келіп, діттеген жеріне тоқтайды. 
Қожайын оларды тіс жарып ештеңе айтпастан, үңгірдің ішіндегі үлкен апанның 

70 
 
жанына  әкеліп,  інісі  Жайықтың  беліне  арқан  байлатып,  апанға  түсіреді. 
Қатігездігі,  ақша  мен  байлықтың  құлы  болғаны,  оның  осындай  сұмдыққа  еті 
өліп  кеткені  соншалық,  жыланға  жем  болған  бала  апан  ішінде  жанұшыра 
шыңғырып,  қанша  бұлқынса  да,  арқанды  тартпайды.    Яғни,  жас  баланы  улы 
жыланның  ордасына  түсіріп,  біраз  уақыт  жыландарға  шақтырып,  денесіне  у 
жайылып,  ісініп,  қарайып  кеткенде  ғана  тартып  алып,  оны  боршалап, 
бордақылап,  үлкен  қазанға  салып,  астына  мол  ғып  отын  үйіп,  ұзақ  уақыт 
қайнатып  дәрі  жасайды.  «Адам  бәрібір  пенде,  енді  өзінің  шыбын  жаны  үшін 
шырқырай  бастаған  Еділ  ессіз  өлі  денені  кескілей  бастады.  Қолына  бауыры 
емес,  жалғыз  інісін  жұмбақ,  адам  ақылына  сыймайтын  жағдайда  о  дүниеге 
аттандырған  қожайыны  түскендей  өлермендене  өлі  денені  кескіледі.  Мүмкін 
осы  азап  пен  қасіретті  қимылдан  тезірек  құтылғысы  келді  ме?...  Еділ  екі  көз 
домбаздай  болып  ісініп  кетсе  де  мәңгүрт  секілді  қазанның  астындағы  отты 
еселеп  отыр.  Көз  алдына  түнде  тоңазып  Жайықтың  бүрісіп  ұйықтап  жатқаны 
келеді.  Ол  енді  қазанда  бүлк-бүлк  етіп  қайнап  жатыр.  Айтса  адам  сенгісіз 
қорқынышты түс секілді» [120,13]. Қазан қайнап жатыр, ессіз Еділ үстін-үстін 
үнсіз  отты  еселеп  отыр,  Еділге  мылтығын  кезеніп,  әбден  қайнап,  дәрі  дайын 
болғанда  өлтіріп  тастауға  дайындалып  «құндыз  бөрікті»  отыр.  Мына  жалған 
дүниеде  аштық,  жетімдік  қасіреті,  қорлық,  зорлықтан  басқа  ештеңе  көрмеген 
байғұс  балалардың  тағдыры  баянсыз  болды,  бірі  улы  ордалы  жыланның, 
екіншісі  жарбиып  аңдып  отырған  қарға-құзғынның  жемі  болғаннан  басқа 
ештеңе  қалмады  дегенде,  оқиға  кілт  бұрылады.  Автор  оны  деталь  арқылы 
береді. Еділді құтқарған да, новелланың жанрлық ерекшелігін сақтап қалған да 
деталь  –  қарғаның  қарқылы.  Осы  бір  қорқынышты,  мүлгіген  тыныштықты 
жартастың басында шоқиып отырған қарғаның қарқылы бұзады. Қожайын жалт 
бұрылғанда,  Еділ  сол  сәт  шөмішпен  сорпадан  көсіп  алып,  көзді  ашып-
жұмғанша  «құндыз  бөріктінің»  бетіне  шалп  еткізіп  шаша  салады.  Оның  бақ 
етуге ғана шамасы келіп, сорпа тиген жердің бәрі ағып түседі де, құндыз бөркі 
домалап  ошақтың  қасына  келеді.  Міне,  осылайша  жетім-жесір  қалған  жас 
балалардың  денесін  пайдаланып,  Қытайға  жыланның  уынан  жасалған  қымбат 
дәрі апарып сатып, әбден дәніккен құндыз бөрікті саудагердің жантүршігерлік 
оқиғасы аяқталады. Оқырманның үміті үзіліп, Еділдің өмірінің бітуіне санаулы 
сәттер  ғана  қалғанда,  қазан  қайнап  бола  берем  дегенде,  «қарғаның  қарқылы» 
арқылы  автор  детальды  сәтті  әрі  шебер  енгізе  білген.  Сол  арқылы  оқырман 
тынысын  кең  алып,  өрімдей  жастың  өмірі  сақталып  қалғанына  шүкір  деседі. 
Қайнап  жатқан  дәрінің  дайын  екенін  білу  үшін  қожайынның  бұйрығымен 
сорпадан  көсіп  алып,  алақанына  құйып  көргенде  Еділдің  алақаны  сорпамен 
қосылып  ойылып  түскен  болатын,  бір  сәтті  алақанында  ар  жағынан  күн 
көрінетін  ойық  пайда  болған  сәтте  қыңқ  деп  дыбыс  шығармаған  Еділдің 
Жайықтың кегін қайтарудың жолын тапқанын кейін түсінеміз. 
Новеллист  А.Есалидің    «Мейрамхана  қожайыны»  атты  новелласының  да 
композициясы  шымыр,  сюжеті  өткір.  Оқиға  куәгердің  атымен  баяндалады. 
Мұнда  еліктей  ерке  қызға  ғашық  болып  қалып,  соның  айтуымен  амал  жоқ, 
мейрамханаға келіп, содан өмірі күрт өзгерген жігіттің оқиғасы баяндалады. Өзі 

71 
 
студент,  қалтасы  тым  жұқа,  сүйген  қызымен  қол  ұстасып  қыдырып  жүріп, 
мейрамханалардың  жанынан  өткенде  көрмегендей,  байқамағандай  болып  өте 
шығатын,  жоқтық  қолын  байлаған  жігіттің  қалталы  жігіттердей  құшақ-құшақ 
гүл  әперетін  жағдайы  болмаса  да,  қызға  деген  үлкен,  шынайы  сүйетін  жүрегі 
ғана  бар  жігіттің  қыздың  сөзін  жерге  тастай  алмай,  мейрамханаға  келген 
қызықты  сюжеті  оқырманын  бірден  еліктіріп  әкетеді.  Қалтасында  500  теңгесі 
ғана  бар,  қыздың  беріп  жатқан  тамағына  да,  сусынына  да  жетпейтін  ақшамен 
сыр бермей отырған жігіттің жағдайын автор «тиынның жетпейтінін ойлағанда, 
бәтеңкемнің  ішіндегі  башпайларым  сіресіп,  тар  аяқ  киімді  керіп  бара  жатқан 
еді»  [120,17]  деген  көркемдік  деталь  арқылы  керемет  жеткізеді.  Осы  бір  ғана 
сәтті  деталь  жас  жігіттің  бүкіл  жай-күйін  аңғартады.  Автор  детальдың 
атқаратын  қызметін  дәл  көрсете  білген,  новелланың  шағын  көлеміне  сай  бір 
ғана  сөйлеммен  бүкіл  психологиялық  ситуацияны  бере  білген.  Келесі  бір 
«Оқиғалар  осылай  да  аяқталады»  новелласында  мүлде  адам  күтпеген  жағдай 
орын  алады.  Новелланың  сюжеті  ертеректе  айтылатын  «Жақсылыққа 
жамандық»  деген  өзін  бостандыққа  шығарған  адамды  қылғындырып 
өлтірмекші  болған  жылан  туралы  ертегіні  еске  түсіреді.  Осыдан  новелла 
жанрының ертегімен шығу тегі жағынан туыстығы, ұқсастығы сезіліп отырады. 
Новелла  фабуласында  аяғы  ауыр  болып,  күн  көрсетпейтін  күйеуімнен  қашып 
Алматыдан  Бішкектегі  туысқандарыма  келіп  таба  алмай  қалдым  деп  жалған 
сөйлеген алаяқ Қарлығаш есімді қазақ қызының өзін паналатып, төрінен орын 
беріп, киімін, тамағын беріп асырап, сәбиі аман-есен туылып, өзі отыра алатын 
күнге дейін жеткізген Талай есімді қырғыз жігітіне жасаған опасыздығы жайлы 
сөз болады. Үйленбеген талай есімді ғылым кандидатының үйінде пайда болған 
бұл  некесіз  әйелі  туралы  талай  сөз  болғанда  да,  қайтарымына  ештеңе  күтпей 
қаймана  қазаққа  жақсылық  жасаған  кеңпейілділігін  автор  бір  ғана  «жұрт  айта 
берсін,  ол  өзінің  адами  пәлсафасынан  ешқашан  айныған  емес»  [120,23]  деп 
қысқа  да  нұсқа  жеткізеді.  Байқалатыны  –  А.Есалидің  новеллаларының  желісі 
шымыр, бас-аяғы жинақы, көркемдік поэтикасы бай келеді. Ең негізгісі автор өз 
дәуіріндегі  қоғамдық-әлеуметтік,  заманауи  мәселелерді  шағын  жанрдың 
аясында  суреткерлікпен  бейнелеп,  шыншылдықпен  жеткізе  біледі.  Яғни,  өз 
заманының  рухын,  әсіресе,  қоғамды  жайлаған  жаман  үрдісті,  адам  бойын 
кеулеп,  ірітіп-шіріте  бастаған  мінезді  әшкерелеп,  дер  кезінде  оқырмандарына 
жеткізіп, ой сала, ойландыра біледі. 
Адам  баласы  қоғамнан,  өзін  қоршаған  табиғи  ортадан  тыс  өмір  сүре 
алмайды.  Ол  өзінің  талғамына  сай  киінеді,  өз  көзқарасымен  жүріп-тұрады, 
дүниетанымына  қарай  адамдармен  аралас-құралас  болады.  Әдебиеттің  негізгі 
обьектісі  адам,  ал  адамзат  баласының  өмірі  айналасындағы  заттық  әлеммен 
тығыз  байланысты  болғандықтан,  суреткерлер  кейіпкердің  қолданған  затын, 
киген  киімін,  тұрмыс  жағдайын  назардан  тыс  қалдыра  алмайды.  Ал  олардың 
қолданған  заттары  өз  кезегінде  егесінің  қандай  жан  екенін  білдіріп  тұратыны 
ақиқат.  Зерттеуші  Б.Галановтың  «Әдебиет  пен  өнерде  жай  зат  жоқ.  Олар 
міндетті  түрде  өз  иелеріне  қызмет  етуі  тиіс»  [121,270]  деген  сөзі  осы  орайда 
айтылған.  

72 
 
Аталған  новеллаларды  талдай  келе,  біз  көркем  шығармада  заттық 
детальдың  маңызды  қызмет  атқаратынын  пайымдадық.  Заттық  деталь  арқылы 
кейіпкердің  өмір  сүрген  дәуірі,  халықтың  тұрмысы,  әлеуметтік  жағдайы 
жөнінде  біраз  түсінік  алуға  болады.  Оған  қоса,  кейіпкер  табиғатын,  мінез-
болмысын  жарқыратып,  әр  қырынан  ашып  көрсетуде  елеулі  рөл  атқарады. 
Заттық  детальдың  характер  табиғатын  ашумен  қатар,  персонаж  бойындағы 
моральдық-этикалық  сапаларды  ашуға  мүмкіндік  беретін  қасиеті  тағы  бар. 
Түйіндей  келе,  новелланың  жанрлық  ерекшеліктерін  сақтау,  шағын  көлемді 
дүниеде аз сөзбен көп нәрсе түсіндіруде заттық детальдардың үлесі зор. Бір-екі 
белгімен тұтас құбылысты беру де – заттық детальдың өзіндік ерекшелігі деуге 
болады.  Көркем  шығармадағы  деталь  –  бұл  сөз  зергерінің  шынайы  табысы, 
оның  сирек  кездесетін  олжасы.  Жазушы  баяндауында  немесе  суреттеуінде 
заттың  барлық  нақтылығын  түгел  бере  алмайды.  Сондықтан  автор  ойлау 
экономиясы  үшін  тұтастың  орнына  бөлшекті  пайдаланады;  заттың  тек 
оқырманға  толық  түсінік  беретін  белгілерін  таңдап  алады;  жазушы  ақиқат 
болмысты  өзі  қалай  көрсе  оқырманы  да  солай  қабылдайтындай  белгілерін 
алады [62]. 
 
 

жүктеу/скачать 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: