Саясаттану

160
ОҚУ ҚҰРАЛЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗ БОЛҒАН 
ОЙШЫЛДАРДЫҢ, САЯСАТТАНУШЫЛАР МЕН 
ҒАЛЫМДАРДЫҢ САЯСИ ИДЕЯЛАРЫ
           
(АКВИНАТ)  ФОМА  АКВИНСКИЙ  (1225-1276  жж.).  Саяси  идеялары 
орта  ғасырлық  Еуропа  ғылымдарында  ерекше  орын  алады,  басты  еңбегі  –
«Теологияның жиынтығы». 
Фома Аквинский «заң белгілі мақсатқа сәйкес тиісті тәртіпті айқындаушы 
ереже,  адам  үшін  бұл  ереже  жан  рахаты  болуы  қажет,    билік  құдайдан 
туындайды» - деп тұжырымдайды. 
«Құдай  -  жауыздықтың  емес,  қайырымдылықтың  жаратушысы,    билік 
құрайтындардың  өзі  жауыздықтан  емес,  мейірімділіктен  тұрады,  құдайдан 
шығады, барлық жамандықтың шығу тегі басқаша»-деп түсіндіреді.
Фома  монархияны  жақтайды,  оның  пікірінше,  саяси  монархия  заңға 
сүйенеді.  Ол  католик  дінін,  моральды,  ақыл-ойды  және  іс-тәжірибені 
біріктіретін  біртұтас  жүйе  жасауға  тырысты.  Өз  ойларын  жүзеге  асыруда  
Библияға,  шіркеу  әкелерінің  философиясына,  сонымен  қатар  дәстүрлі  римдік 
және  канондық  діни-құқықтық  нанымдарға  арқа  сүйеді.  Аквинат      саясатқа 
үстемдік ететін бұрынғы августиндік көзқарасты қайтадан қарады. Мемлекеттің 
құндылығы - еркін адамдардың мүддесін білдіруші болуында  деп есептеді. 
 Аквинаттың  ойынша,  саясат  -  адамның  ерік-жігері  негізінде 
қалыптасатын  белгілі  бір  бағыттағы  моральдық  міндеттеме.  Саяси  ақыл-ой  
қоғамның  немесе  мемлекеттің  жалпы  игілігінің,  әртүрлілікке  негізделген 
моральдық  мақсаттардың  жетістіктері  үшін  қажетті  әдістерді,  құралдарды 
дұрыс таңдаудан тұрады. Сөйтіп ол Аристотельдің рухани саналуандық сенімін 
христиан дінімен біріктіргісі келді. 
Өзінің ортағасырлық католиктік теология мен философияның синтезі деп 
атауға  болатын  «Теологияның  жиынтығы”  атты  еңбегінде  Аквинат  мәңгі 
құқыққа, құдайы құқыққа және табиғи  құқыққа  талдау жасайды. Мәңгі құқық -
әлемнің  барлық    өзгерістері  мен  қозғалыстарын  билеуші  ретіндегі  Құдайдың 
даналығы,  бүкіл  дүние  дамуынының  бағыттаушысы.  Осыдан  құқықтың  басқа 
да шектелген түрлері  өріс алады. Құдайы құқық әр адамға жаратылысынан тән. 
Аквинат  «табиғи  құқық»  -    ақыл-есі  дұрыс,  моральдық,  әлеуметтік  қасиеттері 
қалыптасқан  адамдардың  бәріне  де  ортақ  құндылық  болуы  қажет  деп 
түсіндірді. 
Билік  иесі (монарх),  әрбір  адам  секілді  ақыл-ойға,  табиғи  құқыққа 
бағынады. Егер құқық билік күші арқылы ғана енгізілсе, табиғи құқыққа және 
адам  еркіне  қарсы  болады,  бұл  заңсыздық  және  құқықты  бұрмалау  болып 
табылады.  Осы  жағдайда  ғана  халықтың  монархқа  қарсы  шығуы  заңды.  Ол 
негізінен  халықтың  билікке  қарсы  шығуын    қолдаған  жоқ,  бұны  күнә  санады, 
себебі мемлекет билігі  құдайдан деп есептеді. 
Аквинский  христиан  қоғамындағы  екі  маңызды  әлеуметтік  саланың  
өзара тығыз байланысты екенін атап көрсетті, олар – шіркеу мен мемлекет.
Ол  мемлекеттік  тұрғыдағы  көзқарасын  практикада  қолдануға  ұсынып    қоғам 
игіліктеріне  өзін-өзі басқару идеясын қозғап, саяси  ойлар дамуын жаңа сатыға 

161
көтерді.  Ол  «мемлекетті  қажет  ететін  тек  ғана  адамдар  емес,  сонымен  қатар 
мемлекет те адамға қызмет етуі тиіс» деген тұжырымға келді  
АЛМОНД ГАБРИЭЛЬ(1911  ж.)  –  америкалық  саясаткер.  Стэнфорд 
университетінің  профессоры,  Америка  ғылым  және  өнер  академиясының 
мүшесі, Америка саяси ғылымдар ассоциациясының президенті болған. Өзінің 
“Даму  жолындағы  аймақтардың  саясаты”  (1968),  “Салыстырмалы  саясат” 
(1988)  атты  еңбектерінде  Алмонд  қазіргі  құрылымдық  функционализмнің 
(жүйеліктің) негізін зерттеді.
Алмонд функциялық тәсілдерді саяси жүйелерді реттеу және талдау үшін 
пайдаланады, қоғамдардың саяси жүйесін зерттеді. Алмондтың пайымдауынша, 
саяси  жүйелер  екі  негізгі  мақсат  атқарады:  “енгізу”  және  “шығару”.  Ол 
“енгізудің” төрт функциясын айқындайды (саясатқа енгізу және қатысуға тарту, 
мүдделерді  артикульдендіру,  мүдделерді  білдіру,  саяси  нормаларды  талдау). 
“Енгізу”  функциясы  өкіметтен  тыс  жүйелермен  шешіледі:  қысым  көрсету 
тобымен,  саяси  партиялармен,  тәуелсіз  басылымдармен  т.б.  Ал  “шығару” 
функциясы – ол үкіметтің қызметі. 
Алмонд  өз  еңбектерінде  негізінен  “енгізу”  функциясын  талдауға  көп 
көңіл  бөледі.  Ол  саяси  кірістіру    қызметтің  тиімді  саласы  екенін  болжайды  
саяси жүйенің сапасы оған қатысатын бөліктерімен байланысты деп түйіндейді. 
Г.Алмонд саяси жүйе қызметтерін (міндеттерін) былайша белгілейді.
  - саяси әлеуметтендіру және саяси құрамды толықтыру (рекруттау); 
  - мүдделерді білдіру (артикулдау); 
  - мүдделерді біртұтастандыру (агрегаттау); 
  - саяси қатынас; 
  - мөлшерлеу, мөлшер жасап шығару (нормалау); 
  - ережелер мен мөлшерлерді қолдану; 
  - олардың орындалуын бақылау. 
Саяси әлеуметтендіру  функциясы  қоғам  мүшелерін  саяси  іс-әрекетке 
тартудан  көрінеді.Мүдделерді  білдіру  функциясы  –  саяси  шешімдерді 
қабылдайтындардың алдына мүдделі талаптарды қоюдан тұрады. 
Мүдделерді  біртұтастандыру  функциясы  талаптар  мен  тілектерді 
топтастырудан  және  келісуден  тұрады.  Олар  саяси  бағдарламалар  түрінде 
жасалады.  Бұл  функцияны  көп  ретте  саяси  партиялар  өз  мақсаттары  үшін 
пайдаланады.
Саяси  қатынас  функциясы  саяси  жүйе  бөлшектерінің  өзара  қарым-
қатынасын білдіретін қызмет. Сондай-ақ, ол саяси жүйе мен қоршаған ортаның 
өзара қарым-қатынасын реттейді. 
Мөлшерді  анықтау  (нормалау)  функциясы  заңдар  мен  ережелер 
қабылдаудан тұрады. Олар қоғам мүдделерінің мінез-құлқын, тәртібін реттейді. 
Алмондтың  құрылымдық  функционализмнің  айтарлықтай  тиімділігі 
саяси  жүйелерді  салыстырмалы  зерттеу  барысында  аңғарылды.  Оның 
пікірінше, саяси жүйелерді салыстыру сатысында оларды бір-бірімен қатар қою 
қажет:  1)  жүйенің  мүмкіндіктері;  2)  конверсия  функциялары;  3)  қолдау  және 
бейімдеу  функциялары;  4)  функциялаудың  жоғарыда  аталған  деңгейлері 

162
аралығындағы  өзара  қатынас.  Алмондтың  осы  салыстырмалы  әдісі  саяси 
дамуды зерттеу барысында жиі қолданылады. 
Алмонд  пен  Вербаның  «Азаматтық  мәдениет».  «Бес  мемлекеттегі  саяси 
қатынастар және демократия» (1963) деген кітаптары саяси мәдениетті талдауға 
арналған. 

жүктеу/скачать 15,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: