Саяси элиталар және саяси көшбасшылық

Гильдий жүйесі

Гильдий жүйесіне тән ерекше сипаттар мыналар: 1) Жабықтық. Элитаның құрамына кез келген адам өте алмайды, жоғары қызметке элитаның төменгі буынындағы адам біртіндеп, сатылып көтеріледі. Жоғарыға ұмтылған қызметкер әр қадамын аңдып басып, аяғының ұшымен жүреді, жоғарының көзіне түсуге ұмтылады, шыдамдылық көрсетуге мәжбүр. 2) Элита құрамына кіруге ұмтылғандар мен элита ішіндегі қызмет сатысымен көтерілушілерге қойылатын сүзгі, формальды талаптар көп: партия мүшесі екендігі, жас мөлшері, еңбек стажы, білімі, осының алдындағы қызмет дәрежесі, істеген жерінің берген мінездемесі, т.б. Осындай талаптардың кез келгеніне сәйкес келмеген үміткерді кері қағып тастау оп-оңай. 3)Селектораттың, сұрыптау жасайтын адамдар тобының құрамы өте аз және ол топқа кім кіретіні құпия ұсталады. Негізінен алғанда элитаның құрамын жоғары лауазымды басшылар тобы анықтайды. Оның шешімімен ешкім таласа алмайды. Гильдий жүйесі ішкі қайшылықтарға, ашық бәсекеге, әбігерлікке, бей –берекеттікке жол бермейді. Сонымен қатар, басқару жүйесінің бюрократтануына, консерватизмге, конформизмге, элитаның қоғаммен бөлініп, ақсүйек топқа айналуына мүмкіндіктер туғызып жол ашады. Кеңестер одағы тұсында гильдий жүйесін бізде номенклатура деп атайды. Номенклатура құрамы мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алынып, реттеліп отырады. Оның құрамына болып, қызмет басқыштарымен көтерілудің басты өлшемдері мыналар: идеологиялық және саяси конформизм; жоғары тұрған басшыға «адал» қызмет ету, ыңғайына жығылу, ретін тауып жағыну; көзге түсу; туыстық және жершілдік байналыстар, жең ұшынан жалғасу, «бармақ басты, көз қысты» принципіне жүгіну; өзіндік позицияның, жеке пікірдің болмауы, аппараттық ойындардың айла-тәсілдерін игеру; дер кезінде жұмысы жөнінде көзін тауып хабарлай білу, тапсырылған істі тігісін жатқызып орындау, т.б. Сүзгінің мұндай нормалары адал, іскер, қабілетті, өзіндік ой-пікірі бар адамдарды шетке ығыстырады да, дарынсыз, жалтақой, сұрқай басшылардың типін қалыптастырады. Бізді ұзақ жылдар бойы осындай номенклатуралық қасиеттерді бойына әбден сіңірген «қайраткерлер» басқарып келді. Қабілетті, белсенді адамдардың өсуіне бір ғана номенклатуралық жол бар еді. Олар номенклатураның талаптарына бас иіп, өздерінің табиғи қасиеттері мен қабілеттерін «өшіріп», аппараттық ойынның тәртібін қабылдауға тиіс еді. Болмаса қызметтен айырылып, өз жөнін табатын. Номенклатуралық элитаның өз ішіндегі қарым-қатынас өте күрделі. Саяси және басқарымдық шешімдер қабылдау ісіне қатысуға ұмтылу-ішкі ашық жүргізілмейтін күрес объектісіне айналады. Мұнда қызмет лауазымы, мәртебе, бірінші басшымен көңілдестік шешуші роль атқарады.