Сборник материалов IV международной научно-практической конференции «Роль физико-математических наук в современном образовательном пространстве»

68
 
 
Сонымен,  біз  мынаны  дәлелдедік: 
үшбұрыштың  екі  қабырғасының  квадраттарының  қосындысы,  үшінші 
қабырғасымен оған жүргізілген медиананың екі еселенген көбейтіндісінен кем емес.
 
2. 










b
a
a
c
c
b
b
a
c
a
c
b
c
b
a










2
2
2
 тепе – теңдігін: 
b
a
c
a
c
b
c
b
a
b
a
a
c
c
b









2
2
2
 
немесе 
AB
OC
CA
OB
BC
OA
AB
CA
BC








2
2
2
. 
Бұл геометриялық теңсіздіктен мынадай ұйғарымдарды аламыз. 
1  салдар.
  Егер 
ABC
  тең  қабырғалы  үшбұрыш  болса,  онда   
2
2
2
2
d
OC
OB
OA



,  мұндағы 
d
-
үшбұрыштың  қабырғасының  ұзындығы,  яғни  жазықтықтағы  кез-келген  нүктеден  теңқабырғалы  үшбұрыштың 
кабырғаларына  дейінгі  қашықтықтардың  квадраттарының  қосындысы,  оның  қабырғасының  квадраттарынан  кем 
емес. 
2 салдар.
Егер 
O
  нүктесі 
ABC
үшбұрышына сырттай сызылған шеңбердің центрі болса, онда:  


CA
BC
AB
R
CA
BC
AB





2
 
немесе  
2
R
CA
BC
AB
CA
BC
AB





. 
Сонымен, 
үшбұрыштың  қабырғаларының  көбейтіндісінің  олардың  қосындысына  қатынасы    сырттай 
сызылған шеңбердің радиусының квадратынан аспайды. 
3. 













c
b
c
a
b
a
b
a
b
a
a
c
a
c
c
b
c
b












2
2
2
 
тепе 
теңдігін 
қарастыралық.  
 
Егер 
1
k
, 
2
k
, 
3
k
  арқылы   
ABC
  үшбұрышына  сырттай  сызылған  шеңбердің  центрінен 
BC
, 
CA
, 
AB
  қабырғаларына  дейінгі  қашықтықтарды  белгілеп,  координаталар  басын  О  центріне  орналастырсақ 
онда  
1
2k
c
b


, 
2
2k
a
c


, 
3
2k
b
a


. 
Сонда берілген тепе теңдікке сәйкесті геометриялық теңсіздік мына түрде жазылады: 


AB
k
CA
k
BC
k
CA
BC
AB








2
3
2
2
2
1
4
. 
A
R
BC
k
S
ABC
2
sin
2
1
2
1
2
1



  болатындығын  ескеріп  және  үшбұрыш  доғал  емес  болса,  онда 
A
R
BC
k
2
sin
2
1



. 
Дәл 
осылайша 
B
R
CA
k
2
sin
2
2

, 
C
R
AB
k
2
sin
2
3

. 
Сондықтан, 


C
k
B
k
A
k
R
CA
BC
AB
2
sin
2
sin
2
sin
4
3
2
1
2





. Енді 
A
R
k
cos
1

, 
B
R
k
cos
2

, 
C
R
k
cos
3

 
болатындығын ескерсек,онда  
C
C
B
B
A
A
S
ABC
2
sin
cos
2
sin
cos
2
sin
cos
4
1



. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1.  Абиров  А.Қ.,  Орынбасарова  Г.Т.  Параболалық  сандар  алгебрасының  құрылымы.  /  «Қазіргі  білім  беру 
ауқымындағы  физика-математика  ғылымдарының  ролі»  атты  халықаралық  ғылыми-теориялық  конференцияның 
материалдар жинағы. Атырау. 2005. 12 – 15 бет. 
2.  Абиров  А.Қ.,  Орынбасарова  Г.Т.  Жазық  сандардың  бір  математикалық  моделінің  құрылымы.  // 
Материалы  IIIмеждународный  научно-методической  конференции  «Математическое  моделирование  и 
информационные технологии в образовании и науке», т.I.,8-12 б. Алматы 2005.  
3. Б.З. Кенжеғұлов., Қ.Қ. Камматов. Алгебралар. «Қазақ университеті». Алматы – 2003.  
4. Курош.А.ГКурс высшей алгебры. М.,Наука.1968. 
5. Л.Я. Куликов. Алгебра и теория чисел. М,. 1979 
6.  Сапарова  А.С.  Параболалық сандар  құрылымы.  /  «Педагогика және  шетел  тілдерін  оқыту  әдістемесі: 
бүгінгі ахуал, ертеңге сараптама», халықаралық ғылыми практикалық конференциасының жинағы. 2 т. 183 –187 
беттер. Атырау. 2010. 
7.  Сапарова  А.С. Эллипстік  төртінші ретті  алгебралар құрылымы.  // «Х. Досмұхамедов  атындағы Атырау 
мемлекеттік  университеті  жарты  ғасырдан  аса  уақыт  аймақтық  білім  мен  ғылымға  қызмет  көрсету»  жоғары  оқу 
орнының  60  жылдық  мерейтойына  арналған  халықаралық  ғылыми  практикалық  конференциясының  жинағы.  2 
том, 271-275 беттер. Атырау. 2010. 
8.    Сапарова  А.С.  Дуалді  –  гиперболалық  төртінші  ретті  алгебралар  құрылымы.  //  «Х.  Досмұхамедов 
атындағы  Атырау  мемлекеттік  университеті  жарты  ғасырдан  аса  уақыт  аймақтық  білім  мен  ғылымға  қызмет 

69
 
 
көрсету»  жоғары  оқу  орнының  60  жылдық  мерейтойына  арналған  халықаралық  ғылыми  практикалық 
конференциясының жинағы. 2  –  том,  291 – 295 беттер. Атырау. 2010. 
 
 
ӘОК 372.851 
АҚЫЛ-ОЙ ҚЫЗМЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
 
Билялова Ж.Т. 
Х.Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Ойлау - адамның ең жоғарғы қасиеті. Ойлаудың бірінші ерекшелігі- оның әрқашан бір нәрселер арқылы 
танылу сипатында. Адам қандай да бір қасиеттерді тікелей ұғына алмаған жағдайда, ол оны басқа бір қасиеттері 
арқылы танып біледі, қабылдайды.  
Екінші  ерекшелігі  –  оның  жалпыламалығында.  Айналадағы  объектілердің  қасиеттері  бір-бірімен 
байланысты болады, сондықтан олардың ортақ және мәнді белгілерін танып-білу жалпылауды қажет және мүмкін 
етеді.  
Ойлау өмірде  жиі  кездесетін  проблемаларды,  сұрақтарды,  есептерді шешудегі  ең  басты  процесс.  Есепті 
шешу  жаңа  білімге  ие  болу  мүмкіндігін  туғызады.  Ойлау  –  мидың  қызметі,  оның  аналитикалық-синтетикалық 
қызметінің нәтижесі.   
  Кеңестік  дәуір  кезеңінде  ойлауды  зерттеген  көрнекті  психолог-ғалымдар  А.Н.Леонтьев,  Ю.Т.Матасов, 
С.Л.Рубинштейн,  Л.С.Выготский  және  т.б.  болды.  Олар  ойлауды  жай  натуралистік  даму  процесі  деп  емес, 
әлеуметтік-тарихи шарттармен байланысты қарастыруды үсынды (1). 
Л.С Выготскийдің концепциясы бойынша ойлау екіге бөліп қарастырылады: бала сөйлегенге дейінгі ойлау 
және сөйлеп үйренгеннен кейінгі ойлау. Яғни, ол ойлауды, дамытуды тілмен, сөйлеумен  қатар қойды (2).  
П.Я.Гальперин  және  Н.Ф.Талызина  бастаған  ғалымдар  ақыл-ой  қызметін  сатылап  қалыптастыру 
теориясын  ұсынды.  Бұл теорияға  сәйкес ойлау  шындықты  бейнелеудің  жалпыланған және бір  нәрселер  арқылы 
тану    процесі  ретінде  анықталады  (32).  А.Н.Леонтьевтің  пікірі  бойынша  ойлау  процесінің  қызметі  біліктер  мен 
дағдылар  сияқты  жүзеге  асырылады.  Баланың  ойлауын  дамыту  оның  жеке  тұлғасын  қалыптастырумен  тығыз 
бірлікте жургізіледі (3). 
С.Л.Рубинштейннің    ойлау  теориясы  күні  бүгінге  дейін  кеңінен  қолдау  тауып  келеді.  Ол  психикалық 
қызметтің бұл күрделі түрімен, әсіресе, дені сау балалардың ойлауындағы жалпылау проблемасымен ұзақ жылдар 
бойы айналысты, нәтижесінде жалпылаудың негізгі жолдарын көрсетіп берді. 
 Жалпы, ойлау процесіне қатысты теорияларды 2 үлкен топқа бөлуге болады: 
1.  Адамда  табиғат  берген  интеллектуальдық  қабілеттер  өмірлік  тәжірибе  жинақтағанда  да  өзгермейді 
деген болжамды  ұстанатын; 
2.  Ойлау  қабілеттері  негізінен  өмір  бойы  қалыптасады  және  дами  түседі  дегенді  негізгі  қағида  етіп 
ұстанатын. 
  Ойлау  процесі  пікір  айту  мен  пайымдау  формалары  арқылы  көрініс  табады.  Ал  таным  қызметінің 
нәтижелері  ұғым формасында көрініс табады. Ойлаудың мұндай формаларын философияда да, психологияда да 
ажыратып көрсетеді. Алайда, психологияның философиядан айырмашылығы ол өнімді емес, процестің өзін, оның 
механизмдерін зерттейді.  
Пікір  айту    –  бұл  шындықтың  объектілерін  олардың  арасындағы  қатынас,  байланыстарымен  бірге 
бейнелейтін  ойлау  формасы.  Әрбір  талдау  бірнәрсе  туралы  бөлек  бір  ойды  білдіреді.  Қандай  да  бір  ақыл-ой 
тапсырмасын  шешу  үшін,  бірнәрсені  ұғыну  үшін,  сұраққа  жауап  беру  үшін    қажетті,  бірнеше  пікірлердің 
арасындағы  тізбектелген  логикалық  байланыс  пайымдау  деп  аталады.  Пайымдау  анықталған  қорытындыға,  ой 
тұжырымына  алып  келгенде  ғана  оның  практикалық  мәні  бар  болады.  Ой  тұжырымы  сұрақтың  жауабы,  ойды 
іздеудің нәтижесі болады. 
Ой  тұжырымы  –  бұл  айналамыздағы  заттар  мен  құбылыстар  туралы  жаңа  мағлұмат  беретін  бірнеше 
пікірлердің  қорытындысы. Ой қорыту индуктивті, дедуктивті және ұқсастық бойынша болады.  
Индуктивті  ой  қорыту  –жекеден  жалпыға  көшу,  яғни  бірнеше  жеке  дара  жағдайлардан    ортақ, 
жинақталған, жалпылау ой қорытындысына келу. 
Дедуктивті  ойлау  –  жалпыдан  жекеге  көшу,  яғни  жалпы  жағдайдан  жеке,  дербес  жағдайлар  үшін  ой 
қорытып шығару. 
Ұқсастық бойынша ой қорыту – бұл жекеден жекеге көшу, яғни жекеленген кейбір қатынастар бойынша 
екі  заттың  ұқсастығы  негізінде сол  заттардың басқа қатынастар  бойынша  ұқсастығын  анықтап, жеке  жағдайлар 
үшін ой қорыту. Бұл өз кезегінде көптеген болжамдар жасаудың негізі болады. 
Танымдық қызметтің жемісі ұғымдар арқылы көрініс табады. Затты тану- оның мән-мағынасын ашу. Ұғым- 
заттың  мәнді  белгілерінің  бейнесі,  ол  адамдар  тәжірибесінің  нәтижесінде  мидың  жоғарғы  өнімі,  дүниетанудың 
жоғарғы дәрежесі болып табылады.  
Ұғымды  меңгеру  –  оның  мазмұнын  сезініп  қабылдау,  мәнді  белгілерін  ажырата  білу,  көлемін,  ұқсас 
ұғымдармен  шатастырмау  үшін  басқа  ұғымдардың  арасында  алатын  орнын  білу,  танымдық  және  практикалық 
әрекеттерде оларды қолдана білу. 
Дұрыс  ойлай  алатын  адамның  ең  басты  белгісі  –  проблеманы  көре  білуінде,  содан  соң  оны  шешуге 
көшуінде.  Ол  үшін    белгілі  бір  көлемде  жинақталған  теориялық  білім  базасы  қажет.  Есепті  шешуде  бұрынғы 

70
 
 
меңгерген білімге, әдіс-тәсілдерге сүйенеді. Қандай да бір ережені қолдану екі ой операциясын орындауға алып 
келеді: 
-шешу үшін қандай ережені қолдану керек екенін анықтау. 
-жалпы ережені есептің кейбір шартына қолдану.  
Есепті шешудің жолын іздестіру болжам болады да, ол тексеруді қажет етеді. Тексеру аяқталған соң ой 
қорытуға  көшеді.Ойлау  процесінің  осы  барлық  кезеңдерінде  жеке  тұлғаның  еріктік,  сезімдік  қасиеттері,  жеке 
қабілеттері, білімділігі, біліктілігі қалыптасады. 
Ойлау қызметі бірқатар логикалық операциялар көмегімен жүзеге асырылады, олар: салыстыру, анализ-
синтез, абстракциялау, жалпылау, жіктеу, жүйелеу, нақтылау. 
 Ойлаудың  анализдік-синтездік  сипаты  оқушылардың  интеллектуальды  дамуының  көрсеткіші  болып 
табылады.  
Анализ  –бүтінді  ойша  бөліктерге  бөлу,  яғни  заттан,  құбылыстардан  немесе  жағдайлардан  оларды 
құраушы элементтерді ажыратып алу дегенді білдіреді.  
Синтез – мәнді қатынастар мен байланыстарды таба отырып, бөліктерден бүтінді құрайтын анализге кері 
процесс.  
Салыстыру 
– 
заттарды, 
құбылыстарды  және  олардың  қасиеттерін 
салыстырады,  олардың 
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын табады, сөйтіп жіктеуге алып келеді. 
Абстракциялау  –  оқылатын  объектінің  бірқатар  жақтарын  және  белгілерін  ойша  бөліп  қарастыру, 
дерексіздену. Мысалы, заттың формасын елемей, тек түсін қарастыру немесе керісінше. 
Жалпылау – мәнді белгілерінің ұқсастығы мен мәнді емес белгілерінен дерексіздену негізінде заттар мен 
құбылыстарды  ойша  біріктіру.  Жалпылау  ортақ  белгілерін  бөліп  көрсететін  салыстырулар  арқылы  да  жүзеге 
асырылуы мүмкін. 
Жалпылау   нақтылау, жіктеу, жүйелеу арқылы да орындалады. 
Нақтылау-абстракциялауға қарама-қарсы ой әрекеті. 
Жіктеу – заттарды және құбылыстарды  кейін біріктіру үшін белгілі топтарға бөлу. 
Жүйелеу – берілген топтар мен кластарды сәйкес тәртіппен орналастыру. 
Сонымен,  ойлау  процесі    салыстыру,  анализ,  синтез,  абстракциялау,  жалпылау  арқылы  жүзеге 
асырылады және ұғымдар мен түсініктерде, ой тұжырымдауда, пайымдауларда көрініс табады. 
Ойлаудың 3 түрі бар: көрнекі-әсерлі;  көрнекті-бейнелі; сөздік-логикалық.  
Бұлар  бір-бірімен  өзара  тығыз  байланыста  болады.  Көптеген  адамдарда  үшеуі  қатар  дамыған  болады, 
бірақ адамның шешетін мәселесіне  қарай бірінші орынға кезектесіп шығып отырады. 
Балалардың  ойлауы  даму  процесінде  алдымен  көрнекі-әсерлі  ойлау  пайда  болады,  сосын  көрнекті-
бейнелі, соңында сөздік-логикалық ойлау қалыптасады. 
     Білім  мазмұнының  ғылыми  негізі  болып  табылатын  қазіргі  заманғы  дамыта  отырып  оқыту  идеясы 
бастауыш  сынып  оқушысын  белгілі  бір  қажетті біліктер  мен  дағдылардың  иесі, оқу  әрекетінің  субъектісі, әртүрлі 
мәдениеттермен  өз  көзқарасы  тұрғысынан  диалогқа  түсетін  автор  және  жас  ерекшелігіне  сәйкес  өз  жасын 
қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала деп қарастырады.  
Осымен  байланысты  интеллектуалдық,  эмоционалдық,  іскерлік  коммуникативтік  жағынан  оқушыны 
айналадағы  дүниемен  (табиғатпен,  басқа  адамдармен,  өз  -  өзімен,  т.б.)  өзара  белсенді  әрекеттестік  қарым  – 
қатынасқа дайындау бастауыш сатының негізгі қызметі болып табылады. 
      Егер  оқыту  мазмұны,  әдісі, оның  ұйымдастырылуы  оқушылардың   терең,  тиянақты   білім   алып,  
негізгі   ойлау   операцияларын меңгеруге    мүмкіндік   беретіндей   етіп   жолға   қойылатын   болса,   онда   
мұндай      жағдайларда      баланың      психикалық      қызметтерін      қалыптастыруды    «алға      бастыруға»      мүмкін   
болады.                          Ақыл  –  ой      операцияларын      жоғары      дәрежеде      меңгерген      оқушы      өз  бетінше      есеп   
шығаруға   дағдыланады. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1.  Матасов Ю.Т. Изучение мыслительной деятельности учащихся  
вспомогательнойшколы: Учеб.пособие к спецкурсу- Л.,1986.- 73с. 
2.  Выготский Л. С. Избранные психологические исследования. Мышление и  
речь.Проблемы психологического развития ребенка- М.: Изд. Акад. пед. Наук  
РСФСР,1956.- 520с. 
3.  Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. 4-е изд., М.: Изд. Москов. ун-та,1981.-584с. 
 
 
 
 

71
 
 
ӘОК373.1.02 
ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІК – ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУДЫҢ  
НЕГІЗГІ ШАРТТАРЫНЫҢ БІРІ 
 
Билялова Ж.Т. 
 
Х.Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Қазіргі  қоғамның  даму  деңгейіне  сай  мамандар  дайындау  қажеттігі  мектепке  дамыта  оқыту  мәселесін 
алып  келді.  Ол  жекелеген  пәндердің  білім  мазмұнын  іріктеуді,  оқытудың  әдістерін  таңдап  алуды,    мақсатын 
анықтауды    өзгерістерге  ұшыратты.  Атап  айтқанда,  жалпы  білім  беретін  мектепте,  оның  ішінде  бастауыш 
мектепте оқытудың басты мақсаты – жеке тұлғаның  интеллектісін дамыту болып анықталды.  
Интеллект  деп    информация  аз  жағдайдың  өзінде  адамның  әрі  тез,  әрі  қатесіз  қорытынды  жасауын 
немесе  логикалық  тұрғыдан  дұрыс  шешім  қабылдау  қабілетін  түсінеміз.  Бұл  жағдай  егер  оқушының  танымдық 
қабілеті (түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиялдау), жеке даралық психологиялық ерекшеліктері (темперамент, мінез, 
қабілет)  және  ерік-жігер,  зейіні  дамыған,  қалыптасқан  болса  ғана  жүзеге  асады.  Бұдан  төменгі  сынып 
оқушыларына  логикалық  операцияларды  меңгертпейінше  жеке  тұлғаның  интеллектуалды  дамуына  қол  жеткізу 
мүмкін еместігі айқын көрінеді. 
«Білім-ойлаудың  қажетті  шарты.  ал  ол  логикалық  операциялардың  көмегімен  алынады»  деп 
В.А.Крутецкий айтқан 


.
169
,
1
á
. 
Бұл  айтылған  пікірдің  оқу  мазмұнына  дұрыс  қарау  үшін  зор  маңызы  бар,  өйткені  бастауыш  сынып 
оқушыларын  дамытудың  маңызды  факторы  олардың  білім,  білік,  дағдыларының  дәрежесі  ғана  емес,  сонымен 
бірге баланың маңызды ақыл-ой қызметінің тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою 
болып табылады. 
Бастауыш саты оқушылардың интеллектісі дамуының іргетасы - оқу әрекеті қалыптасатын қуатты кезең. 
Оқу әрекетін оқу тапсырмалары арқылы меңгеру оқушы ойының тәртіппен, белгілі бір бағытта жүйелі «арнамен 
жүруін»  қамтамасыз  етеді,  жеке  тұлғаның  негізгі  психикалық  үрдістері  қалыптасып,  ырықты  зейін,  рефлексия, 
өзін-өзі  бағалау,  әрекет-амалдың  ішкі  жоспары  сияқты  жаңа  түзілімдер  пайда  болады.  Оқушы  әртүрлі  оқу 
тапсырмаларын  өздігінен  шешіп  орындаудың  ортақ  тәсілдерін,  өз  әрекетін  бақылап-бағалауды,  нәтижесін 
эталонмен салыстыруды меңгеруі тиіс. 
Мұғалімдер мен әдіскерлердің қайсыбіреулерінің төменгі сынып оқушыларының абстрактілі ойлауын жете 
бағаламауы оқу процесін жолға қоюда елеулі қиындықтар туғызады, оның тиімділігін төмендетеді.   Оларды 
ескермеудің  іске  елеулі  нұқсан  келтіруі  ықтимал.  Тәжірибе  көрсеткендей,  мектеп  математика  курсын  оқытудың 
түрлі  сатыларында  математикалық  білімді  меңгеру  көптеген  оқушылар  үшін  жеңіл  тимейді.    Оның  негізгі 
себептерінің  бірі  олардың  ойлауға  дайындықтарының  жеткіліксіз  болуында.  Оқытудың  қазіргі  концепциясы 
тұрғысынан  математикалық  білімді  меңгеруде  төменгі  сынып  оқушыларының  логикалық  ойлауын  қалыптастыру 
мәселесінің маңыздылығы арифметикалық амалдарды оқып-үйренудің маңыздылығынан кем түспейді. 
Адамды  зат  сияқты  сырттан  жасалған  ықпалдың  қорытындысы  ретінде  “жасауға”,  “өндіруге”  ,  “бір 
нәрседен  соғып  жасауға”    болмайды,  бірақ  оны  іс-әрекетке  кірістіріп  дамуына  себепші  болуға,  оның  өзіндік 
белсенділігін  оятуға  болады.  Жеке  тұлғаны  оның  өзінің  (немесе  басқа  адамдармен  бірігіп)  іс-әрекеттері  арқылы 
жүзеге асырып, қалыптастыруға болады. 
    Ал  оқушылар  меңгеретін  білімнің  сапасы  қолданылған  танымдық  іс-әрекеттің  мазмұны  мен 
ерекшеліктері  негізінде анықталады. Соңғы жылдары  психологтар  мен  педагогтардың  бұрын  оқытудың  алдында 
екі проблема (білім беру және қажетті біліктер мен дағдыларды қалыптастыру) тұрса, енді бір ғана проблема тұр, 
ол – әртүрлі есептерді шешу процесінде берілген білімдер жүйесін қолдануды жүзеге асыруға мүмкіндік жасайтын 
іс-әрекеттерді  қалыптастыру  деп  айтуы  кездейсоқтық  емес.  Сондықтан,  оқып-үйренуді  және  оқыту  мазмұнын 
анықтауды іс- әрекеттер тәсілі тұрғысында қарастырған дұрыс деп ойлаймыз.  
Оқушылардың танымдық  белсенділіктері деп қабылдап ұғыну  белсенділігі (оқытудың әдеттегі жүйесіне 
тән)  және  ізденушілік  белсенділігін  айтамыз.  Мұғалім  оқушылардың  қабылдап  ұғыну  белсенділігіне  сүйене 
отырып, оларға ережелерді есте сақтауды үйретеді. Оқу материалдарын қабылдап  ұғыну деңгейінде меңгеруде 
оқушылардан меңгеру құралдарының онша көп түрлерін қолдану талап етілмейді. Оқушылар меңгерілген білімді 
белгілі  типтегі  есептерді  шығаруда  қолдана  алып,  бұрынғы  шығарылған  есептерге  ұқсастығын  айқындай  алса, 
еске  сақтаудың  әртүрлі  әдістерін  білсе,  қандайда  бір  іс-әрекеттердің  алгоритмдерін  еске  түсіре  алса  және  т.с.с 
біліктерді  қайталай  алса  жеткілікті.  Мұнда  өз  бетімен  оқып,  білім  алуда  жетістікке  жетуді  қамтамасыз  ететін 
(салыстыру, талдау, салдарларды шығарып алу, қандай ұғымға жататындығын айқындау және т.б.) жекелеген оқу 
әрекеттерін қалыптастыру мәселесі  қарастырылмайды.  
Г.И.Щукина  оқу  процесінде  танымдық  іс-әрекетте  еліктеп-қабылдап  ұғыну  белсенділігінің    балалардың 
дамуы үшін белгілі  бір құндылығы бар деп атап көрсетті. Бұл іс-әрекет ұсынылған үлгіні механикалық қайталау 
болып табылмайды.  «Онда үлгіні, басқаның тәжірибесін мақсатты түрде бақылау да бар, амалдардың орындалу 
ретін  талдау,  күрделі  операцияларды,  әдіс-тәсілдерді  меңгеріп  алу,  есепті  шешу  жолдарын  мағынасына  түсініп 
ұғыну және т.б. қамтылған.» [2, 28б.]  
П.И.Пидкасистый  бұл  айтылғандарды «Пәнді  меңгеруде негізгі  тірек  болатын  фактілер  мен  іс-әрекеттер 
тәсілдерін,  біліктер  мен  дағдыларды  жинақтауға,  оларды  берік  меңгеруге  ықпал  ете  отырып,  үлгі  бойынша 

72
 
 
жұмыстарды  орындау  баланың  танымдық  белсенділік  деңгейі  әлдеқайда  жоғарылау  болатын  тапсырманы    өз 
бетімен орындауға көшуге  қажетті жағдай жасайды» деп толықтырады [3, 89б.].  
Сондықтан, И.Я.Лернер былай деп атап айтады: «қабылдап ұғынудың мағынасы қанша  болса да, оқыру 
тәжітибесінде  жиі  кездесетін  бір  типтегі  жаттығулардың  сонша  көбін  қолданумен  әуестену  оқушылардың 
қызығушылығын  төмендетеді,  білімді  меңгерудің  біліктілігін  әсіретеді.  Сонымен,  оқу  сапасын  арттыру  деңгейі 
стереотиптік жаттығуларды қолданудың саны мен жиілігіне барлық уақытта тура пропорционал емес. Іс- ірекеттің 
меңгерілетін тәсілінің түрін өзгертетін жаттығуларды қолдану анағұрлым тиімдірек болады»[4, с.99]. 
Олай  болса,  еліктеп-қабылдап  ұғыну  белсенділігі  ең  қарапайым  белсенділікке  жатады,    оқушыларды 
белсенділіктің бұл деңгейінде  тоқтатуға болмайды. 
Интеллектуалды  біліктерді,  соның  ішінде  ойлаудың  логикалық  әдіс-  тәсілдерін  меңгеру,  еске  түсіру 
белсенділігі  арқылы жүзеге аспауы. Оны баланың өзі талдау, салыстыру өзара салыстыра қарастыру тәсілдерін 
қолдануға қарастыру арқылы ізденушілік  белсенділігінің көмегімен орындауға болады. 
Еліктеп-қабылдау белсендігі ойлаудың логикалық әдіс-тәсілдерін қалыптастыруға толықтай әсер етпейді. 
Психологтардың айтуынша  оқушының белсенділігінсіз оқу-танымдық  процесте ғылыми ұғымдар жүйесін  меңгеру 
мүмкін  емес.  «Білім»  адамның  танымдық  іс-әрекетінсіз  меңгерілмейді  және  оған  қатыссыз  қолданылмайды.    
Сондықтан,  біз  оқушылардың  танымдық  белсенділігін  оның  интеллектуалды  дамуының, соның ішінде  логикалық 
ойлауы  дамуының  негізгі  бір  шарты  деп  қарастырамыз.  Тек  оқушының  өзін  ғана  дидактикалық  процеске  енгізу 
арқылы ғана интелектуалды дамыған адамды қалыптастыруға болады. 

жүктеу/скачать 12,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: