Сборник материалов международной научно-практической конференции

45 
 
К  концу  30-х  годов  благодаря открытым  репрессиям  тоталитарная  система 
СССР  стабилизировалась.  Появилась  послушная  интеллигенция,  целая  армия 
верных  режиму  чиновников-управленцев,  главным  методом  управления  стал 
террор,  коллегиальные  принципы  превратились  в  ширму,  за  которой 
скрывалась  новая  имперская  система,  в  которой  Казахстану  вновь  отводилась 
роль колонии. 
Литература 
1.
 
Букейхан А. Избранные сочинения. – Алматы:  Жеты Жаргы, 1995. – 280 с. 
2.
 
Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940  гг. – Алма-
Ата: Жалын, 1991. – 280 с. 
3.
 
Сулейменов Ж. Ахмет Байтурсынов и его время // Мысль. –1996. – № 8. – 
С. 82-91. 
4.
 
Султанбек  Ходжанов: Сб. – Алматы: Санат, 1994. – 210 с. 
5.
 
Сыдыков Е.Б. Казахстан в составе Российской Федерации (1917-1937 гг.); 
автореф. дис. ... докт. ист. наук. – Алматы, 1999. –22 с. 
6.
 
Чиликова  Е.Стирая  архивную  пыль.  Оренбург  –  Кзыл-Орда  –  Алматы  // 
Мысль. – 1995. – № 10. – C. 85-91. 
 
ӘОЖ 94(574) 
Ерімбетова Қ. 
ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты, Астана қ. 
erimbet_99@mail.ru
 
 
ӘБДІҒАПАР ЖАНБОСЫНОВ  ЖӘНЕ  ҦРПАҚҚА 
ЖАСАЛЫНҒАН САЯСИ  ҚУҒЫН-СҤРГІН 
 
Ӛмір сҥріп отырған кезеңімізде біз теңдесіз орасан кҥрделі сҧраныстарымен 
сипатталатын  жаңа  уақыт  жолағына  кіреміз.  Ӛткенге  талдау  жасай  отырып, 
басты  қҧндылығымыз  тек  тәуелсіздігімізбен  ғана  байланысты  екеніне  кӛзіміз 
жетеді.  Кеңестік  кезеңде  табындырған  мақсатты  айлакерлік  тәсілдерден  таза, 
сапалы  да  кҥдіксіз  ақиқат  негізінде  саралайтын  кезеңге  де  қолымыз  жетті. 
«Мемлекетті нығайту – бҧл биліктің ерекше міндеті емес, керісінше қоғамның 
интеллектуалдық элитасының, ӛнер және әдебиет қайраткерлерінің, ақырында, 
осы қоғамды қҧрайтын бҥкіл халықтың жан-жақты қҧрметті борышы». Ендеше 
мемлекеттілікті  орнату  ҥшін  де,  нығайту  ҥшін  де  ең  алдымен  дара  да  батыл 
тҧлғалар  қай  кезең  болмасын  басты  рӛл  атқаруы  заңды.  Осы  тҧрғыда 
тарихшылар  алдында  тҧрған  тарихтың  ақтаңдақ  беттеріндегі  тҧлғаларды 
халықпен қауыштыру міндеті кӛп жҥк артады.  
Әбдіғапар  кім?  Тоталитарлық  кезеңде  есімі  атаусыз  қалғанымен  Кеңестік 
саясаттың ашық жҥргізген қуғын-сҥргініне байланысты оқиғаларда оның есімі 
неге  ілесіп  жҥрді? Ақиқаттың  ақ  таңының  атуына  байланысты  бҧл  сҧрақтарға 
жауап беру сәті келді. Барлық мәселелерді қамту бір мақалада мҥмкін еместігін 

46 
 
ескере  отырып,  Ә.  Жанбосыновтың  шыққан  тегі  мен  қуғын-сҥргінге  қатысты 
мәселе ғана қозғалады.   
Әбдіғапардың арғы  тегі Қара  Қыпшақ Қобыландыдан  (15ғ.)  басталып,  бері 
Тілеулі  батырға  (18ғ.)  жетіп,  оның  ҧлы-Нияз  биге  келіп  тірелетінін,  Нияз  - 
Әбдіғапардың  бесінші  атасы  екенін  айқындайды.  Нияз  шамамен  1745  жылы 
туып, 1790 жылы дҥние салған.  
Нияз  жасынан  ӛте  алғыр,  сӛзге  шешен  болған.  Қариялардың  айтуына 
қарағанда  7-8  жасынан  бастап  ҥлкендер  сӛзіне  араласып,  ерте  билік  айта 
бастаған.  Кейін  Торғай,  Қараӛткел  ӛлкесінде  халық  арасында  жҥргізген  әділ 
билігімен  ҥлкен  сый-қҧрметке  ие  болған.  Соңғы  ӛмірін  Кӛкшетау  маңайында 
ӛткізген.  Абылай ханның беделді билерінің бірі. Нияз жеті әйел алған, бірінші 
әйелінен Айдаралы, Байдалы туған. Айдаралы ҧрпақтары Арқалық ауданында, 
біразы  Алматыда  тҧрады.  Абылай  хан  қайтыс  болғаннан  кейін,  Нияз  ығысып, 
Кӛкшетаудан Қараӛткел маңайына келеді.  
Осы  аймақта  біраз  қоныстап,  тағы  бір  әйел  алады.  Қараӛткел  аймағын, 
негізінен,  арғын  рулары  мекендейді  екен,  соны  ескеріп  Нияз  балаларына: 
«Тілеулі аталары белгілеген» Торғай ӛзенінің бойын қоныстау керек екендігін 
айтады.  Бірақ  ӛзі  бҧл  мақсатты  орындай  алмайды.  Нҧра  ӛзенінің  бойында, 
жайлауда  (шамамен  1790  жылы)  қайтыс  болады.  Ҧлдары  Нияздың  соңғы 
тілегін орындап, ӛзенге жақын, биіктеу тӛбе басына жерлейді. Нияздың ҧлдары 
Айдаралы  мен  Байдалы  екеуі  жылын  берген  соң,  ауылды  Тілеулі  аталары 
таңдап  алған  Торғай  ӛлкесіне  кӛшірген.  Жалпы  алғанда  Ақмола  маңайында 
қыпшақтар біраз қоныс тепкен. Сол қыпшақтардан шыққан атақты адамдардың 
бірі  –  Қажымҧқан Мҧңайтпасҧлы  Сарытерек болысында дҥниеге келген.  Нияз 
тҧқымдарында да осындай кҥш иесі болған, ол Жабай батырдың жалғыз баласы 
– Жанғожа (1822-1862 жж.). Қойсан ана осы ҧлын мәпелеп ӛсірген. Бар ӛмірін 
осы бала ҥшін сарп еткен. Жанғожа әрі кҥшті, әрі білімді мырза болып ӛседі.  
Кӛп  жылдар  ел  билеп,  болыс  болған,  оның  балалары  Жанбосын  мен 
Жалмағамбет те білімді болған. Екеуі де бір-екі жыл ауылдағы дін мектебінде 
оқыған. Жалмағамбет сол жылдары ашылған Торғай қаласындағы Алтынсарин 
мектебінде  оқып,  жақсы  деген  бағамен  бітіреді.  Ӛнерлі,  домбыра  тартып,  кҥй 
шығарған. Нияз ҧрпағы ішіндегі сол кезеңдегі білімдісі, белсендісі – Жанбосын 
болған. Білімділігі мен әділеттілігі ҥшін оны бҥкіл Торғай ӛлкесі қошаметтеген. 
Торғай  губернаторы  оны  сайлаудан  ӛткізбей-ақ  Қараторғайға  болыс  етіп 
тағайындаған.  Жанбосын  Торғай  қаласына  барып  жҥргенде  Алуамен  (арғын 
Ақтас  байдың  қызы)  танысады.  Кейін  әкесі  қҧда  тҥсіп  ҥйлендіріп,  отауын 
Ҥлкен  Қарасуда  тігеді.  1895  жылы  кӛре  алмастық  салдарынан  кейбір 
рубасылары  Жанбосынға  у  бергізіп  ӛлтіреді.  Жанбосынның  бес  ҧлы  болған, 
солардың  ҥлкені  Әбдіғапар  дҥниеге  1870  жылы  келген.  Ол  білімді,  бойшаң, 
қарулы  болған.  Ал  келесі  балалары:  Садуақас,  Әбдікірар,  Мақыш,  кенжесі 
Жағыпар.  
1916  жылғы  ҧлт-азаттық  жолындағы  Торғай-Ырғыз  елінің  ашық  кҥресі 
Доғал Ҥрпек соғысымен 1917 жылдың 23 ақпанында аяқталды.   

47 
 
23-қаңтардағы  соғысқа  қатысқан  жҥзбасы  естелігінде:  «...  біз  ордамызға 
келіп,  бас  аяғымызды  жинап,  тҥн  бойы  тыныс  алдық.  Патша  әскерін  таң  ата 
Батпақарадан  соғысуға  аттандық.  Кҥн  шыға  Батпақараға  келгенімізде  ишан 
Мырзаның  мешітінде  мекендеп  жатқан  патша  әскерлері  тобымен  босып 
Торғайға бет  алып жҥріп  кетті.  Патша әскерлерінен  шығын  кӛп болды.  Ӛлген 
жараланғандарын  19  шанаға  тиеп  алып  кетті.  Келген  800-дей  болса,  тең 
жартысы ғана сау қайтты. Бізден 74 адам шығын болды. Патша әскерін жеңіп 
қайырған  соң,  хан  ордасына  келіп  жиылдық.  Батпақарадан  босып  кеткен  елді 
орнына қондырдық. Ел қонысқа қонып, кӛңілі толып, патшаны жеңді деген осы 
деп  қуанышқа  бӛленді.  Сарбаздар  да  қуанды...  Осындай  жеңіспен, 
тыныштықпен тҧрғанымызда марттың басында «патша қҧлады» деген хабарды 
естідік.  Сонымен  хан  ордасынан  сарбаз  әскерлерін  ӛз  ауылдарына  қайырды. 
Бірақ сарбаз ауылда да тобын жазбай хабарласып тҧрды».  
«Жағыпар  мен  Әмірбек  басқарған  20  батырдың  ерліктерін  алтын  әріппен 
жазу  керек»,  –  дейді  Қабден  Қалиҧлы.  Кейін  сҥйектерін  алуға  барғанда  22 
жасар  Жағыпардың  білегінде  тек  қылыштың  бҥлдіргісі  мен  екінші  қолында 
безбеннің темірі табылды. Осы тҧста Доғал сарбаздарының ерлігін 1986 жылғы 
Желтоқсан  ызғарында  алаңға  шыққан  жастарымыздың  қайсар  азаттық 
кҥресімен  тағдырлас  және  оның  заңды  жалғасы  іспеттес  екендігі  айтылады.  
Бҧл соғыста қайтыс болған Әбдіғапардың інісі Жағыпарды және 70 шақты ер-
азаматтарды ҥйлеріне жеткізеді, сонымен қатар жау әскерлері де кӛп шығынға 
ҧшырағынын,  олар  ӛліктерді  15  шақты  шанаға  тиеп  алып  кеткенінен  кӛруге 
болады.  Жазалаушы  әскер  Батпаққарада  бір-екі  кҥн  болып,  Торғай  қаласына 
қайтуларына  тура  келді.  Әскердің  шығынын  жасырып, бас  штабқа  «екі ат,  екі 
адам  ғана  ӛлді.  Әбдіғапар  ханның  ауылы  да,  ордасы  да  жойылды»  деп 
хабарлады. Дәл осы кезең Ресейдегі ақпан тӛңкерісімен тура келіп, 1917 жылы 
наурыз айының 11-і кҥні патшаның қҧлағаны туралы хабар Қараторғайға келіп 
жетті.   
Кеңес ӛкіметінің алғашқы жылдары кӛтеріліс басшылары мен оған белсене 
қатысушылар тағдырлары тҥрлі жағдайларға душар болды. 
Әбдіғапар Уақытша ҥкіметке қарсы еместігін хат арқылы Торғай әкімдеріне 
білдірді. 1918 жылы наурыз айында Әбдіғапар мен Аманкелді Орынборда ӛткен 
Торғай  облысының  I-Кеңестер  мәжілісіне  қатысты.  Ол  кеңестік  саясатты 
даурығып қолдамады және алаш партиясы қҧрамына да кірмеді.  
1918-1919  жж.  билік  қолдан-қолға  ӛтіп  жатқан  кезеңде  жергілікті  кеңес 
ӛкіметінің  басқару  органдарын  қҧруға  қатысқан  Аманкелді  Торғай  уезінің 
әскери  комиссары  болып  тҧрғанда  1919  жылы  қаза  болды.  Бҧл  ӛлімге 
байланысты  дау,  талас-тартыстың  арты  30-жылдары  саяси  қуғын-сҥргін  мен 
жазалауға ҧласты. Осы оқиғаға қатысы бар деп. 
 Сол  кезде  Торғайда  болған  Алашорда  мҥшелерінің,  олардың  ішінде 
кейіннен  кеңес ӛкіметіне  қызметке  кіріп,  кейбір қазақ автономиясының  халық 
комиссарлары  дәрежесіне  және  басқа  да  лауазымды  қызметтеріне  дейін 
кӛтерілген А. Кенжин, Ә. Байділдин, К. Тоқтабаев, С. Қаратілеуов және басқа 

48 
 
да кӛптеген адамдардың қайғылы тағдыры куә. Бҧл айып Алашорданың Торғай 
тобының  басшылары  М.  Дулатов,  М.  Есполов,  және  басқаларының  тіптен  
А.  Иманов  қаза  болардан  бҧрын  Ә.  Жанкелдинмен  бірге  келіссӛзге  Москваға 
кеткен  А.  Байтҧрсыновтың  да  соңына  тҥсті.  А.  Иманов  ӛлімі  Торғай 
кӛтерілісінің  ел  сайлаған  басшылысы  Әбдіғапар  Жанбосынов  тағдырына  да 
тікелей әсер етті.  
Ақпан тӛңкерісінен кейін уақытша ҥкімет пен кеңестер билігін қостаушылар 
тап  кҥресі  ӛршіп  тҧрған  жағдайда  екі  айырылғаны  мәлім.  Бҧл  Әбдіғапар  мен 
Аманкелді  арасына  да  сызат  тҥсірді.  Бҧған  бҧрынғы  шыққан  қҧжаттық 
жинақтар  мен  естеліктерде  кӛтеріліс  кезінде  талан-таражға  тҥскен  мал-мҥлкін 
иелеріне қайтарып беру мәселесі жӛніндегі келіспеушіліктер туралы мәліметтер 
берілген.  Бҧл  да  екі  тҧлғаның  тап  кҥресі  жағдайында  бір-бірінен  алшақтап 
кетуіне себеп болды ма, қаншалықты шындыққа жақын? Екіншіден, сол кездері 
ақтармен одақтас болып, Колчак, Дутов, Анненков және шығыс майданындағы 
Кеңес  ӛкіметіне  қарсы  басқа  да  кҥштермен  қарым-қатынаста  болған 
Алашорданың қимылы да бҧған әсер етті.  
1918  жылы  қарашаның  бас  кезінде  Уфа  Директориясының  қаулысымен 
Алашорда  автономиясының  таратылуы  алаштың  Торғай  тобын  да  Кеңес 
ӛкіметін  мойындауға  мәжбҥр  етті.  Ӛз  әскер  жасағымен  Торғайға  келген 
алаштықтар  (М.Дулатов,  М.  Есполов,  А.  Омаров  т.б.)  әскери  комиссар  
А.  Имановпен  қатар  қызмет  етсе  де,  оған  сенімсіздікпен  қарағаны  мәлім.  Ал 
олардың А. Имановты тҧтқындап, Л. Таран отрядын қарусыздандыру және т.б. 
азамат  соғысының  айқын  кӛрінісі.  Кеңестік  саясатты  қолдаған  А.  Имановқа 
Алашорданың  Торғай  отрядының  әскери  трибуналы  ӛлім  жазасын  шығаруы, 
оның    орындалуы.  Аумалы-тӛкпелі  алмағайып  уақытта  ақ  пен  қызыл  болып 
қарсыласқан  бҧқараның  осы  оқиғасы  Әбдіғаппардың  1916  жылы  кӛтерілістегі 
орнын  ҧзақ  жылдар  бойы  ҧмыт  қалдыруға,  оны  реакциялық  тҧлға  етіп 
кӛрсетуге алып келді.  
1919  жылы  Кеңес  ӛкіметі  қалпына  келген  соң  арнайы  тӛтенше  комиссия 
қҧрылып,  А.  Иманов  ӛлімінің,  Торғайдағы  тӛңкерістің  жәй-жапсары 
тексеріледі. Әртҥрлі қауесет, кҥдікпен Ә. Жанбосынов 1919 жылдың желтоқсан 
айында  (кейбір  деректер  бойынша  25-қарашада)  тҧтқындалып,  оны 
Батпаққарадан әкеткен Ш. Қаратаев бастаған 30 адамы бар әскери отряд Зәуре 
Қопасы деген жерде сотсыз атып кетеді.  
1928-1930 жылдары «Торғай ісіне»  қатысты кінәлі деген желеумен кӛптеген 
адамдар жазаға тартылды. Олардың ең бастысы А. Байтҧрсынов, М. Дулатов, С. 
Кәдірбаев, А. Юсупов, Ә. Байділдин, Ғ. Бірімжанов, М. Есполов және олардың 
жақын  серіктері  еді.  Бҧларға    А.  Иманов  ӛлімі  мен  Торғайда  кеңеске  қарсы 
тӛңкеріс жасады деген айыпқа қоса кеңес ӛкіметіне қарсы кҥрес жҥргізді деген 
кінә  тағылды.  Алғашында  аман  қалса  да,  1916ж.  кӛтеріліс  пен  Торғай 
Алашордасына қатысы бар С. Қаратілеуов, Т. Жаманмҧрынов, А. Кенжин және 
басқалары 1937-1938жж. атылып кетті.  
Сӛйтіп Әбдіғапар есімі осылайша кӛлеңкеде қалып, саяси қҧралға айналды. 

49 
 
1916 жылғы ҧлт-азаттық кӛтерілісіне қатысқандар 13-14 жылдан кейін қайтадан 
саяси  кҥрес  алаңына  тартылуға  мәжбҥр  болды.  1928  жылғы  байлар  мен 
жартылай  феодалдар  дегендердің  (кеңестік  атау)  мал-мҥлкін  тәркілеу 
науқанынан  басталған  шаруаларға  қарсы  қысым  1929-1931  жылдары  шырқау 
шегіне  жетіп,  Қазақстанда  жаппай  шаруа  кӛтерілістері  мен  наразылықтарын 
тудырғаны  мәлім.  Заңсыздық  пен  шектен  шыққан  қысымға  ең  алғаш  болып 
қарсы  кӛтерілген  Торғай  ӛңірінің  шаруалары  еді.  Бҧрынғы  Торғай  уезінің 
кӛлемінде Батпаққара, Торғай және Наурызым аудандарында болып ӛткен бҧл 
кӛтерілістің  негізгі  ҧйытқысы  1916  жылғы  кӛтеріліске  қатысушылар,  оның 
сарбаздары  дәстҥрін  жадында  сақтағандар  еді.  Ол  ел  арасында  «Сарбаздар 
кӛтерілісі»  деп  аталады.  Кӛтерілістің негізгі ошағы  Батпаққара  ауданы болды. 
Шаруалар 1929 жылы 2 қарашада аудан орталығын басып алып, бір апта бойы 
билік етті. Ӛз кеңесін қҧрып, ауылдық кеңестер орнына ҥштік басқару жҥйесін 
енгізу  туралы  шешім  шығарады.  Ол  ҥштік  әкімшілік  және  әскери  басқару 
міндетін  атқаратын  болды.  Халық  жиналысын  шақыру  белгіленіп,  оның 
басшылығына  1916  ж.  кӛтеріліс  сарбазы  Омар  Бармақовты  ҧсынады.  Жалпы 
ОГПУ-дің  тергеу  қҧжаттарында,  партия-кеңес  ҧйымдары  мәліметтерінде 
«кӛтерілісті  ҧйымдастырушылар  және  басқарушылар  Алашорданың,  бҧрынғы 
ханы Әбдіғапардың туысқандары» деп кӛрсетілді. Әрине бҧл шындықтан аулақ 
еді. Қалай болғанда да, жаппай террорға қарсы кӛтерілген шаруалар арасында 
бҧрынғы  сарбаздар  да,  оларға  ӛкшелес  кейінгі  ауыл  жастары  да  бар  болатын. 
Кӛтеріліс  басылған  соң  530  адам  жауапқа  тартылып,  115  адам  атылып  кетті, 
170-і  2  жылдан  10  жылға  дейін  бас  еркінен  айырылды.  17  адам  шартты  тҥрде 
сотталып,  194  адам  байлардың  ықпалына  тҥскен,  бірақ  кӛтерілісте  белсенді 
қимыл кӛрсетпеген деген қорытынды бойынша босатылған.  
Әбдіғапардың  «халық  жауы»  атануы  ҧрпақтарына  тауқымет  әкелді:  Ҥлкен 
ҧлы  –  Қали  1931-1935  жылдар  аралығында  Карлагта  отырды,  тҥрмеден  кейін 
Ресейге  қашып  куғын-сҥргінге    ҧшыраудан  қҧтылады,  бірақ  оның  тағдыр 
жолында Ҧлы Отан соғысы майданына қатысу тҧр еді, ол 1945 жылы майданда 
қаза табады. 
Екінші  баласы  –  Рҥстем  1918-1920  жж.  азамат  соғысы  кезінде  
Ә.  Жанкелдиннің  ықпалында  болып,  Самарада  қызыл  командир  курсын  В. 
Чапаевпен бірге бітірген болатын. Кеңес ӛкіметі жылдары әскери және әртҥрлі 
кеңестік  басшылық  қызметтерде,  Қызыл  әскердің  интернационалдық 
отрядында  барлаушылар  тобын  басқарып,  кейін  кеңес  қызметінде  белсенді 
жҧмыс атқарса да, 1937 жылы «халық жауы» желеуімен ҧсталып, атылып кетті. 
Ахмет Байтҧрсынов 1937-жылғы 8-қазанында қайта ҧсталғанда, Рҥстем де бірге 
қамалады.  Рҥстем  мен  Кәтездің  ҥйіне  тінту  жҥргізілгенде  Ахмет  Байтҧрсы-
новтың «Мәдениет тарихы» деген қалың қолжазба кітабының тығулы жатқаны 
анықталады.  Қызылдар  оны  ӛртеумен  ғана  шектелмейді,  «саяси  сенімсіз» 
адамның  «қауіпті»  шығармасын  жасырғаны  ҥшін  Кеңес  ҥкіметіне  дҧшпандық 
кӛзқараста  деп  таниды.  Әрі  сол  кезде  Ахмет  Байтҧрсыновтың  қазақ  халқына 
арнаған  ҥндеу  хатын  Рҥстемнің  кӛшіріп  таратқаны  туралы  да  «қылмысы» 

50 
 
белгілі болады.   
Ал  Рҥстемнің  баласы  –  Едіге  университетте  студенттік  кҥндердің  ӛзінде 
аңдуда  болған,  оның  зайыбы  Алма  Бозтайқызының  айтуы  бойынша:  «Едігені 
хан  тҧқымы,  нағашысы  ҧлтшыл»  деп  кінәлаған,  ҥйлерінде  әке-шешесінің 
суретін  сақтауға  тиым  салған.  Назар  –  1929  жылы  оққа  ҧшса,  Мырзағали 
қуғында жҥріп, Ӛзбекстанда қайтыс болды, ал Қызыл Армия командирі болған 
Мағзҧм 1929 жылы тҥрмеге қамалып, бір жылдан соң атылды.  
Қазақ  тарихының  тоталитарлық  кезеңі  саналы  тҥрде  басын  қатерге  тігіп, 
тәуекелге бел буып, ел мҥддесін ту ғып кӛтерген Әбдіғапардың шын келбетін 
таныстыруға  мҥмкіндік  бермеді.  Оның  1919  жылы  тергеусіз,  сотсыз  атылу 
себебі, оған қатысты айыпкерлер де сҧралмады. Жабулы қазан жабулы кҥйінде 
қалды. Әбдіғапар ханның ҧрпағына тӛнген қауіп алғаш рет 1929 жылы Назарды 
ӛлтіруден  басталғаннан  1941  жылы  Рҥстем  атылғанша  жҥргізілген.  Алайда, 
атып-асу,  қуғын-сҥргіннің  қандайы  да  Әбдіғапар  ханның  әулетін  тҥп 
тамырымен  қҧрта  алмады.  Оның  ҧрпағы  жайқалған  бәйтеректің  бҧтағындай 
ӛсіп-ӛніп, қанатын кеңге жайды.  
Зерттеушілердің  міндеті  азаттық  кӛтерілісінің  ақтаңдақ  беттерінің 
ашылуына, дара тҧлғалардың тарихымыздан ӛз орындарын алуға қызмет ету. 
Адамзаттың  адал  жолына  жетелей  отырып,  сақтаған  ҧлттық  рухтың  туын 
биік ҧстаған ата-бабаларға бас имеуге қҧқымыз жоқ! 
Әдебиет 
1.
 
Назарбаев Н.Ә. «Қоғам мен әдебиет» // Рҥстемов Б. Кӛне жер тарихының 
сы шертуі. Астана, 2007. - 14-бет 
2.
 
Ерімбетова  Қ.М.  «1916  жыл:  Әбдіғапар  Жанбосынов  және  тәуелсіздік 
жолындағы  ҧлттық  рух»  //  «1916  жылғы  ҧлт-азаттық  қозғалыс:  тарихы  және 
қазіргі заман» Халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы. А., 2010. 
- 53-54 бб. 
3.
 
Әбдіғапаров Қ. «Әбдіғапар хан» // Халық кеңесі, 13 сәуір, 1995.  
4.
 
Рыспаев Ә. «Ел тегіс кӛтерілді»//Қаһарлы 1916 жыл, 2-том, Алматы 1998. 
46-53 бб. 
5.
 
Жарылғас  М.,  Жатпайтын  қын  тҥбінде  алмас  қылыш  //  Торғай  таңы,  18 
қазан 1995. 
6.
 
Оспанов С., Тоқсанның бір тарауы// Торғай таңы, 1 Желтоқсан 1992. 
7.
 
Алдажҧманов  Қ.С.  1916  жылғы  ҧлт-азаттық  кӛтеріліс  және  30 
жылдардағы  Қазақстандағы  саяси  қуғын-сҥргін  //  «1916  жылғы  ҧлт-азаттық 
кӛтеріліс: тарихи оқиғаға жаңа кӛзқарас» республикалық ғылыми-конференция 
конференция жинағы. А., 2006. – 23 б. 
8.
 
Жҧмаханҧлы  Н.,  Жайнамазға  тӛгілген  қан  //  Қазақ  әдебиеті,  26  қараша, 
1999. 
9.
 
Қозыбаев  М.,  Жауды  шаптым  ту  байлап.-Алматы:  Қазақстан,  1994,  188-
бет 
10.
 
ҚР ПМ. 811 қ., 14 т. 79б-іс. 74 б. 

51 
 
11.
 
14. Сҥлейменҧлы М.,  Рҥстем Әбдіғапарҧлы // Астана айнасы, 27 тамыз, 
1999. 
12.
 
Сҥлейменов М.,  Әбдіғапар хан // 5 шілде, Торғай таңы, 1994 
13.
 
 Әбдіхалықхожа  Е.,  Әбдіғапар  хан  –  елеулі  тҧлға  //  Торғай  таңы,  19 
қыркҥйек, 1992. 
14.
 
Алдажҧманов  Қ.С.  XX  ғасырдың  20-30  жылдарындағы  Қазақстандағы 
қоғамдық-саяси ӛмір және Әбдіғапар Жанбосынов. //«1916 жылғы ҧлт-азаттық 
қозғалыс:  тарихы  және  қазіргі  заман»  Халықаралық  ғылыми-теориялық 
конференция жинағы. А., 2010, 40 б. 
15.
 
Бердібай Р., Ӛшпеген намыс, ҥзілмеген ерлік іздері// Қазақ әдебиеті, 10 
қазан 1995. 
16.
 
Сҥлейменов  М.,  Орнында  бар  оңалар.  Әбдіғапар-  Алматы  «Ғылым», 
1995, -116 б. 
 
УДК 94(574) 
Жанбосинова А.С. 
ВКГУ им. С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск 
sovetuk@rambler.ru
 
 
ИСТОРИЯ АЛАШ В ИССЛЕДОВАНИЯХ И ОБ ИССЛЕДОВАТЕЛЯХ: 
ПОСТАНОВКА ПРОБЛЕМЫ 
 
Рубеж  ХХ-XXI  веков  ознаменовался  на  евразийском  пространстве  сначала 
парадом  суверенитетов,  а  затем  процессами  интеграции  постсоветских 
государств  в  Евразийский  союз,  если  первое  событие  прошло  относительно 
быстро,  то  второе  идет  непросто,  даже  тяжело.  Становление  новых  незави-
симых  государств  сопровождалось  информационным  вакуумом,  от  которого в 
первую очередь пострадала научная интеллигенция и сфера образования, но и 
появлением негативных оценок «колониального» прошлого страны и активным 
возвеличиванием  национальной  истории,  а  в  некоторых  случаях  созданием 
совершенно новой истории с удлинением хронологических рамок в несколько 
веков  и  тысячелетий.  Вадим  Кожинов,  известный  публицист  сказал: 
«Бессмысленно  пытаться  превознести  свой  народ,  свое  государство,  свою 
историю удлинением существования их во времени» [1, c. 59]. 
Одной  из  тенденций,  наблюдаемой  ныне  попытка  внести  коррективы  в 
содержание, в наименование, в расстановку исторических событий, имеющих как 
мировой, так и региональный характер. Человеческое честолюбие характерно не 
только  для  одиночек,  но  и  для  целого  народа.  Вместе  с  тем,  если  процессы 
политико-экономического  притяжения  развиваются  мелкими  шажками,  то 
вопросы  объединения  научной  сферы,  особенно  исторической  тормозятся 
различными подходами и оценками событий давно ушедших лет [2]. 
К сожалению, в казахстанской исторической науке существуют разночтения 
по  многим  проблемам,  в  том  числе  и  достаточно  острым.  Исторические 

52 
 
события  нашими  историками  рассматриваются  через  призму  единичных 
смысловых  дискретов  с  опорой  на  теоретико-методологические  основы, 
которые,  по  мнению  данного  исследователя,  являются  теоретически  верными. 
Такой  научный  подход  искусственно  сужает  исследовательское  поле  и 
отрывает  его  от  глобальной,  мировой  истории.  Вероятно,  одной  из  причин 
июньского заседания Межведомственной рабочей группы под руководством М. 
Тажина  в  2013  году  и  послужила  тенденция  искусственно  сужаемого 
исторического  пространства  прошлого  Казахстана.  Характерным  признаком 
нынешнего 
состояния 
отечественной 
истории 
является 
внутренняя 
трансформация  исторической  науки,  поиск  инновационных  подходов  и 
разработка методологического инструментария.  
Одной  из  интересных  научных  проблем  является  история  Алаш, 
характерным признаком которой является ее многоплановость и масштабность, 
как  в  историко-описательном  плане,  так  и  хронологическом.  История  Алаш 
затрагивает следующие вопросы и направления, как: 
– вопросы переселенческой политики, аграрная реформа П. Столыпина и их 
последствия, ввиду частого обращения и попыток решить столь актуальнейший 
вопрос, защитить интересы казахского народа, о чем свидетельствует цитата из 
работы  А.  Букейханова  «Считая  землю  своей  собственностью,  приобретенной 
кровью отцов, киргизы, при вступлении в русское подданство, не подумали, что 
государство  позволит  себе  посягнуть  на  частную  собственность;  между  тем, 
русское  правительство  создало  законы,  по  которым  без  всякой  мотивировки, 
просто  по  праву  сильного,  все  киргизские  земли  признаются  государственной 
собственностью,  последствием  чего  создалось  переселенческое  движение  в 
киргизской  степи,  и  самые  лучшие  участки  земли  перешли  к  переселенцам,  а 
худшие остались за киргизами…» [3, с. 76]; 
–  казахская  и  русская  интеллигенция,  взаимодействие  и  взаимовлияние, 
создание  научных  обществ  и  участие  в  них  будущих  алашординцев, 
формирование этнополитического актива Казахстана; 
–  становление  казахской  оппозиции,  первая  русская  революция,  Каркара-
линская  петиция,  Государственная  Дума,  петиционное  движение  и  процессы 
самоидентификации казахского общества; 
–  казахская  периодическая  печать  и  культурно-образовательная  линия  как 
составляющие части национального движения, основные направления развития 
периодики:  проблемы  и  темы,  обращения  и  призывы,  выступления  казахской 
депутации - вклад в развитие политической культуры казахского народа; 
– национально-освободительное движение 1916 года и деятельность нацио-
налов  в  условиях  вооруженного  выступления  казахов,  поддержка  инициатив 
национальной  интеллигенции  в  защиту  казахского  народа  думскими 
фракциями  трудовиков,  меньшевиков,  кадетов,  мусульман,  выступления  А. 
Керенского, М. Джафарова; 
–  областные  казахские  съезды  и  их  роль  в  национальной  консолидации  в 
период  февральской  революции,  I  Всеказахский  съезд  и  определение 

53 
 
приоритетных  позиций  Алаш  по  общественно-политическим  и  социально-
экономическим проблемам; 
– противостояние: Алаш – Алаш Орда: советская власть и белогвардейское 
движение,  территориально-национальная  автономия  казахского  народа  и 
проблемы  политической  ориентации,  взаимоотношения  Алаш  Орды  и  партии 
«Уш  жуз»,  «Основные  положения  о  границах  культурной  автономии 
национальностей  Сибири»  Временного  Сибирского  правительства,  Алаш-
ординцы  -  члены  Комуча,  ликвидация  автономии  Алаш  Орда  Всероссийским 
правительством; 
– Советская федерация – Казахская АССР и представители Алаш, упраздне-
ние  партии  Алаш  и  участие  алашординцев  в  образовании  КАССР,  остракизм, 
предание  забвению  выдающихся  сыновей  Алаш,  место  и  роль  национальной 
интеллигенции в истории Казахстана, Алаш в контексте современных научных 
представлений и актуальных задач развития Казахстана, историческое значение 
и  вклад  национальной  интеллигенции  в  историю  государственного 
строительства Республики Казахстан. 
К  сожалению,  не  все  сюжетные  линии,  указанные  выше  привлекают 
современных  исследователей,  за  исключением  признанных  специалистов  – 
алашоведов  Х.  Абжанова,  М.  Асылбекова,  К.  Нурпеисова,  М.  Койгельдиева 
(занимавшихся  и  занимающихся  разработкой  данной  проблематики  с  т.н. 
периода  гласности),  Е.  Сыдыкова,  С.  Смагуловой,  С.  Аккулыулы  и  др.,  из 
российских специалистов это конечно Д. Аманжолова.  
М.  Койгельдиевым  проводится  целенаправленная  работа  по  введению  в 
научный оборот архивных источников, ранее носивших гриф секретности, это 
тяжелый  труд,  требующий  дотошности,  скрупулезности,  объективной 
взвешенности  каждого  исторического  слова,  однако  до  сих  пор  не  все 
документы  еще  доступны,  о  чем  неоднократно  говорил  исследователь  [4]. 
Значительную  работу  ведет  С.  Смагулова,  анализируя  историю  сложных 
взаимоотношений  двух  казахских  партий  Алаш  и  Уш  жуз,  вводя  в  научный 
оборот материалы газеты «Казах» [5]. 
Целенаправленная  работа  проводится  семипалатинскими  историками  и 
архивистами, вскрывшими глубокий пласт региональной документалистики по 
истории Алаш [6]. 
Особый  статус  имеют  работы  Д.  Аманжоловой,  ввиду  доступности  автору 
архивных  материалов  Российской  федерации,  особо  ценных  и  значимых,  что 
позволяет  исследователю  представлять  более  масштабную  картину  истории 
Алаш  во  взаимосвязи  и  взаимодействии  с  политическими  партиями  и 
движениями,  белогвардейскими  и  советскими  органами,  проанализировать 
основные 
направления 
программной 
модернизации, 
трансформации 
Казахстана,  предложенной  алашевцами  [7].  В  задачи  автора  не  входит 
историографический анализ работ казахстанских и российских исследователей, 
их  достаточно  много,  ракурс  статьи  направлен  на  постановочные  задачи 
проблемы  алашоведения.  Автор  хотела  бы  обратить  внимание  на  проблемы, 

54 
 
которые сейчас существуют в алашоведении.  
Следует  отметить,  что  сегодня  мы  имеем  множество  защищенных 
диссертаций,  написанных  монографий,  опубликованных  статей.  Не  отмечая 
содержательную сторону, выделим черты, характерные для них и в целом для 
казахстанской  исторической  науки.  На  первый  план  выходит  региональная 
история  с  опорой  на  местные  архивные  документы,  доступные,  менее 
затратные,  алашская  тематика  отражена  через  персоналистику,  историческую 
портретотизацию,  реконструкцию  ранних  этапов  биографии  алашских 
деятелей,  наблюдается  структурный  отрыв  от  всемирной  истории, 
ограниченность  рамками  казахстанской  территории,  некоторый  трагический 
надрыв и пафосность в финальной части историописания.  
Никто  не  сомневается  в  исключительной  роли  алашских  деятелей,  своими 
реформаторскими  идеями  опередившими  время,  поэтому  чрезмерное 
восхваление  с  одной  стороны,  и  не  желание  обратить  внимание  на  ошибки,  а 
порой  и  на  слабость,  выражавшуюся  в  излишней  имперской  привязанности  с 
другой,  а  также  элементы  компиляции  историографического  обзора  и  не 
достаточно  хорошо  проведенная  аналитическая  работа  с  источниками  и 
материалами,  придает  таким  исследованиям  некоторую  незавершенность. 
Сейчас  соседние  республики  активно  издают  воспоминания,  письма, 
документы  ярчайших  представителей  национальной  интеллигенции,  ставших 
лидерами  политико-мусульманских  течений,  представлявших  свой  народ  в 
Думе, боровшихся за его права, как и лидеры Алаш  – это огромнейший пласт 
не  известной  нам  информации,  отражающей  этнополитические  связи 
инородцев  бывшей  Российской  империи,  что  возможно  позволит  внести 
коррективы в историю деятельности Алаш. 
В  научно-диссертационных  и  монографических  историописаниях  Алаш 
опускаются досадные факты, связанные с участием алашевцев в белом терроре 
и страницы, отражающие их борьбу с отрядами Красной армии, умалчивается 
факт подавления восстания отрядов алашской милиции в Западном Казахстане, 
расстрел  А.  Иманова  и  пр.  В  частности,  в  телеграмме  на  имя  А.  Букейханова 
присутствует  такой  текст:  «Муса  присутствовал  при  взятии  г.  Сергиополя, 
приехал  и  лично  отрубил  головы  девяти  красным.  Большевики  убежали  в 
Урджар…»  [8,  с.  116].  В  работах  превалируют  сюжеты,  связанные  с  красным 
террором, что снижает объективную оценку исторических событий 
Несмотря  на  наличие  множества  научных  публикаций,  казахстанская 
историческая  наука  не  выработала  системных  положений,  технологию  и 
методологию изучения истории Алаш.  
Такая ситуация порождает проблему, связанную с появлением публикаций, 
не  имеющих  научной  подоплеки,  основывающейся  на  буре  эмоциональных 
чувств, без ссылок на источники, исключение составляют статьи в периодике, 
написанные  журналистами  и  корреспондентами  к  специально  приуроченной 
дате, но как быть с информаций, размещенной на различных интернет сайтах, 
как  например  «Жакып  Акбаев  первый  казахский  магистр  права»  за  подписью 

55 
 
главного  специалиста  специализированного  межрайонного  экономического 
суда  Карагандинской  области  Сембековой  Р.  [9].  Действительно  Ж.  Акбаев 
имел  диплом  первой  степени  по  окончании  Санкт-Петербургского 
университета, однако приписывать себе авторство всей выданной информации 
на  сайте  без  каких-либо  ссылок  на  источники,  мы  считаем  некорректным, 
бороться  с  этим,  наверное,  бесполезно,  ввиду  обширности  такого  рода 
интернет-материалов. 
Увлеченность 
различными 
концептуальными 
теориями 
снижает 
эффективность  научного  анализа  любой  исторической  темы.  Актуальность 
алашской  тематики  несомненна,  если  учесть,  что  в  попытке  патриотического 
воспитания  и  национально-идейных  основ  у  подрастающего  поколения  в 
школьный учебный курс был введен предмет «Алаштану», замечательная идея, 
но  не  подкрепленная  научно-учебным  базисом,  что  приводит  к  появлению 
программных опусов, как например, на одном из сайтов Азбука. кz.  – научно-
просветительский  портал,  с  многообещающим  эпиграфом  «Ученье  свет,  а 
неученье тьма» была обнаружена «Типовая учебная программа курса по выбору 
«Алаштану»  для  9  класса  уровня  основного  среднего  образования»,  автора  к 
сожаленью  обнаружить  не  удалось,  хотя  так  и  хотелось  сказать:  «автора  в 
студию».  Цитируем  пункт  2  «Алашординское  движение  –  одно  из  ярких 
страниц  в  истории  казахского  народа,  время  расцвета  отечественной  науки  и 
образования,  культуры  и  духовности.  «Белые  пятна»  казахстанской  истории 
первой  четверти  ХХ  века  напрямую  связаны  с  алашординским  движением, 
партией  и  историей»,  далее  пункт  4  «Программа  направлена  на  повышение 
чувство  патриотизма  у  учащихся…»  (стилистика  и  орфография  сохранены  –  
авт.), цель курса: «… на основе анализа исторических событий сформировать у 
учащихся  навыки  духовно-культурного  сознания…»  (комментарии  излишни  – 
авт.).  При  условии  разбора  последующих  пунктов  всей  представленной 
программы на сайте, автор не войдет в рамки своей статьи. Мало того, что для 
программы  характерны  орфографические  и  стилистические  ошибки,  само 
содержание программы вызывает глубокие сомнения в возможности применять 
ее в практической учебной деятельности [10]. 
Исследовательская  проблема,  а  в  частности  алашские  дефиниции  стали 
предметом дискуссий в исторической науке. Речь идет о часто употребляемых 
понятиях  «Алаш»,  «Алаш  Орда»,  «алашская  интеллигенция»,  «национальная 
интеллигенция»,  «националы»,  «алашское  движение»,  «партия  Алаш», 
«правительство  Алаш  Орда»,  «правительство  Алаш»,  «Восточная  Алаш», 
«Западная Алаш».  
Вопрос  в  том,  какую  семантическую  нагрузку  несут  эти  понятия,  может 
быть, среди них есть лишние дефиниции. Если по отношению к первым девяти 
мы можем сказать, что научная терминология их основывается на выделении А. 
Букейхановым  двух  групп  национальной  интеллигенции,  отражавших  прямо 
противоположные политические позиции, а он пишет «В составлении петиции 
принимали участие, с одной стороны, интеллигенция, воспитанная на русской 

56 
 
литературе,  верующая  в  европейскую  культуру,  видящая  счастье  родины  в 
здравом  претворении  плодов  западной  культуры  и  считавшая  религиозные 
вопросы  второстепенными,  при  наличии  обещанной  17  апреля  свободы 
веротерпимости.  С  другой  стороны,  выступала  и  интеллигенция,  воспитав-
шаяся  в  духе  восточной  ортодоксии  и  национально-религиозной  исключи-
тельности»,  определяя  их  как  западников  и  тюркофилов  [3,  с.  76].  Исходя  из 
вышеизложенного  к  «алашской  интеллигенции»  относятся  те,  кто  стоял  у 
истоков  движения,  партии,  автономии,  т.е.  в  какой-то  степени  универсальный 
характер дефиниции «алашская» опеределяет ее функциональное назначение. 
На  современном  этапе  истории  Алаш  и  Алаш  Орде  посвящено  множество 
научных  трудов,  отрадно  видеть  издание  архивных  документов  тех  лет, 
хотелось  бы  отметить  работу  семипалатинских  историков  и  архивистов, 
опубликовавших  архивные  источники  по  истории  Алаш,  архивы  должны 
кричать  и  говорить,  они  безмолвные  постраничные  свидетели  и  их  должно 
услышать,  прочитать  современное  поколение.  Но  вместе  с  тем,  не  отрицая 
историческую значимость содержания опубликованных документов и высокую 
оценку  проведенной  работы,  некоторые  сомнения  и  смущения  вызывают 
понятия «Восточная Алаш», «Восточное отделение Алаш». 
Следует отметить, что, по мнению специалиста алашоведа Д. Аманжоловой, 
было центральное правительство Алаш Орда, располагавшееся  в городе Алаш 
(Заречная  слободка)  и  осуществлявшее  функции  государственной  власти  в 
пределах  автономии,  и  есть  Западное отделение  (западная  часть)  Алаш  Орды, 
созданное  на  основе  образованного  по  инициативе  Ж.  Досмухамедова 
Уильского  оляята,  что  в  итоге  позволяло  автономистам  консолидировать  и 
координировать действия автономистов на огромной территории, разделенной 
фронтами, обеспечить единство представительства на переговорах с «белыми» 
и  «красными».  Она  же  полагает  неправомерным  употребление  терминов 
«восточная  Алаш  Орда»,  «восточный  филиал  Алаш  Орды»,  т.к.  легитимность 
власти Алаш Орды во главе с А. Букейхановым признавалась и не подвергалась 
сомнению  на  всей  территории  автономии,  вынужденное  географическое 
разделение  власти  является  свидетельством  коллегиальности  правительства 
Алаш Орда, их политической зрелости и единства в достижении главной цели – 
Казахской автономии [11]. 
 Объективность  данного  суждения  на  наш  взгляд  подтверждается 
архивными  материалами,  ни  в  одном  источнике  нет  упоминания,  указы-
вающего  на  существование  восточного  отделения  Алаш  Орды,  есть  понятий-
ный  аппарат:  «Алаш  Орда»,  есть  «правительство  Алаш  Орда»,  «председатель 
Алаш  Орда»,  «местопребывание  Семипалатинск»,  даже  в  зафиксированных 
документально отношениях с Временным Сибирским правительством, Комуч – 
Всероссийским  временным  правительством  в  обращении  к  правительству, 
располагавшемуся в городе Алаш нет географических указателей, как например 
«Семипалатинская  Алаш  Орда»  или  «восточная  Алаш  Орда».  Вместе  с  тем, 
встречаются определения «Западное отделение», «Уильский оляят», «западная 

57 
 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: