Сборник материалов международной научно-практической конференции

24 
 
ҽдеби мҧрасын ҽлемге кең танытудың болашақ бағыттарын анықтау ҥшін де ҿте 
маңызды.  
Ҽдеби байланыстардың даму деңгейлері кҿркем аударма, ҽдебиеттердің бір-
біріне  ҿзара  ықпалдастығы  мен  ҽсері,  ҽдеби  зерттеу  жҽне  сын.  Осылардың 
ішінде  Абай  мҧрасының  мажар  тіліне  аударылуы  мен  зерттелуі  жҿнінде  сҿз 
қозғасақ.  
Абай мезгіліне шейінгі жҽне ақын ҿмір сҥрген дҽуірдегі қазақ-мажар ҽдеби 
байланыстарының  тарихына  ҥңілсек,  мажар  зерттеулерінің  дені  қазақ 
фольклоры  туралы  жазылған.  Қазақ  ауыз  ҽдебиеті  XIX  ғасырдағы  тарихи-
этнографиялық  зерттеулердің  бір  бҿлігі  ретінде  жҽне  Орта  Азия  тҥркілерінің 
ҽдеби  мҧрасы  ретінде  нысанаға  алынады.  Қазақ  жерінде  болмаса  да,  қазақтар 
туралы алғаш рет сҿз қозғаған Шамуэль Брашшаи  1835 жылы жазған Қырғыз-
қазақтар еңбегінде: „қазақтардың сан ғасырлық мҽдениетінің бір кҿрінісі – ой 
тірілігі, қиялының кҥштілігі, ҿлең-жыр жҽне музыка – олардың сҥйікті кҽсібі‖,- 
дейді  [3:  749-750].  Сондай-ақ  осы  ғасырдағы  ҽйгілі  тҥркітанушы  Армин 
Вамбери  „Tҥрік  нҽсілі‖  еңбегінде  қазақ  фольклорын  егжей-тегжейлі  зерттеп, 
оның байлығы мен жанрлық тҥрлілігіне мҽн береді [4]. 
XX ғасырдың басында Мажар Ғылым академиясында жарық кҿрген Йожеф 
Туридің ―Орта Азия тҥркі ҽдебиеті‖ атты енбегі, шынтуайтына келгенде, Oрта 
Aзия  халықтарының  ҽдебиетіне  арналған  алғашқы  ҽдебиеттанулық  зерттеу 
болды.  Оның  алдындағы  мажар  ғалымдары,  негізінен  тарихшы-этнографтар, 
табиғаттанушылар    Oрта  азия  тҥркілері  туралы  айтқанда    ҽдебиетті  де  еске 
алып отырған. Йожеф Тури аталмыш еңбегінде: ―Орта Азия  тҥркілерінің мың 
жылдық  тарихымен  мақтана  алатын  ҽдебиеті  ғылым  алдында  ҽлі  терро 
инкогнито  болып  қалуда  деуімізге  болады,  оның  зерттелуі  мен  жҥйелі 
танытылуын не бізде, не басқа шет елде қолға алған ешкім жоқ. Қандай да бір 
зерттеуді қойып, қысқа болса да тегіс шолу да жасалмаған, оған талпыныстың 
ҿзін  ҽрең  табамыз.  Бҧл  ҽдебиеттің  танылуына  Европада  ең  кҿп  еңбек  сіңірген 
біз – мажарлармыз‖ [13:1], -дейді. Алайда XX ғасырдың бірінші жартысында да 
мажар ҽдеби басылымдарында қазақ ҽдебиеті туралы ақпарат сараң. Абайды да 
мажар ҽдебиетсҥйер қауымы ҽлі тани қоймаған.  
Қазақ  жазба  ҽдебиетінің  мажарларға  танылуы  1938  жылдан  басталады  [5].  
Қазақ  ақын-жазушыларының  ҽдеби  мҧрасы  орыс  тілі  арқылы  аударылды.  
Қазақ  ҽдебиетінің  мажар  оқырмандарына  танылуына  ықпал  еткен  біршама 
басылымдар  бар.  Кеңес  Одағы  кезінде  Мажарстанда  КСРО  xалықтарының 
ҽдебиеті „Надь Вилаг‖ (Nagy világ – Ҧлы дҥние), „Елет еш иродалом‖ (Élet és 
irodalom- Ҿмір жҽне ҽдебиет), „Пешти Хирлап‖ (Pesti Hírlap- Пешт хабаршысы) 
газеттері мен „Форраш‖ (Forrás- Бҧлақ)  журналында жарияланып тҧрған. 
Абайдың „Сабырсыз, арсыз еріншек‖ ҿлеңі Дьҿрдь Радоның аудармасында 
мажар  тілінде  („Rút  hencegő‖)  Әлем  әдебиеті  антологиясының  IV  томында 
жарияланды. [2:217] 
1969  жылы  мажар  тілінде  жарияланған  „Қазақ  ҽдебиетінен  ҥзінділер‖  [8]  
атты жинақта қазақ ауыз ҽдебиетінің туындыларынан кейін Абай Қҧнанбаевтың 
ҿлеңдерінен  аудармалар  берілген.  Ақынның  „Жаз‖  ҿлеңі  ─  Имре  Тренчени 

25 
 
Валдапфелдің  аудармасында,  „Жҧмбақ‖,  „Кҥлембайға‖,  „Қартайдық,  қайғы 
ойладық,  ҧйқы  сергек‖,  „Мен  жазбаймын  ҿлеңді  ермек  ҥшін‖,  „Қалың  елім, 
қазағым,  қайран  жҧртым‖  ҿлеңдері  Дьҿрдь  Радоның  аудармасында  берілген. 
Сондай-ақ Абай афоризмдерінен жетеу мажар тіліне аударылған.  
Орыс тілі арқылы аударылғанына қарамастан, бҧл аудармалардың кҿбі сҽтті. 
Мҽселен,  „Қалың  елім,  қазағым  қайран  жҧртым‖  ҿлеңіндегі  ой  да,  образ  да 
мажар  тілінде  нақты,  барынша  дҽл  тҽржімаланған.  Ҽрине  аздаған  ауытқулар 
бар.  Мҽселен,  „Қартайдық  қайғы  ойладық  ҧйқы  сергек‖  („Jó  az  aggkor  …‖) 
ҿлеңін алсақ.  
Қартайдық қайғы ойладық ұйқы сергек.  
Ашуың – ашыған у, ойың кермек.  
Мұңдасарға кісі жоқ сӛзді ұғарлық,  
Кім кӛңілді кӛтеріп, болады ермек [9:20]. 
Аударма:  
Jó az aggkor, bús az álom s a lélek, 
A lángoló szíven úr lesz a méreg.  
Kivel ossza meg gondját a vénember,  
Ha idegen a furcsa mások szemének [8:40-42]. 
 
Мажаршаның сҿзбе-сҿз мағынасы:  
Қартайғанда арман мен кҿңіл мҧңды, 
Жалынды жҥректің қожасы ─ ашу.   
Қарт адам кіммен ойын бҿлісер, 
Жҧрт кҿзіне жат ҽрі қызық кҿрінсе.  
Осы шумақта Абайдың ҿлеңіндегі ақынның кемел дҥниетанымы, заманынан 
озықтығы, ортасынан сҿз ҧғарлық кісі таппаған рухани жалғыздығы аудармада 
жай бір қартайып, кҿңілін мҧң торлаған қарияның пендеуи жалғыздығы секілді 
кҿрінгендей.  Алайда  ҿлеңнің  сҽтті  тҧстары  да  жoқ  емес.  Мҽселен,  „Ақылды 
қара  қылды  қырыққа  бӛлмек,  Әр  нәрсеге  ӛзіндей  баға  бермек‖,  -  деген  қос 
тармақтағы  тҧрақты  тіркестің  мағынасын  да,  суретін  де  сақтап  аударған:          
„A bölcsek mindennek melyet fürkészik,  A hajszálát is negyvened részéig …‖  
Осылай Абайдың ҿлеңдерінің аудармасын тҥпнҧсқамен салыстырып, артық-
кемін тҥгендеу бір мақалада мҥмкін емес.    
Абайдың қазақ тілінен тікелей мажар тіліне аудармасы Қазақ елі тҽуелсіздік 
алып, қазақ ҽдебиеті ҽлем тілдеріне аударыла бастаған тҧста жасалды. Алғашқы 
қазақ  тілінен  мажар  тіліне  аударылған  қазақ  ақындарының  ҿлеңдер  жинағы 
„Дала  ҧлдары‖  [7]  деген  атпен  жарық  кҿрді.  Аудармалардың  авторы  Лайош 
Кҿрменди. Абайдың ҥш ҿлеңі осы жинаққа кірді: „Ҿлең – сҿздің патшасы, сҿз 
сарасы‖  (алғашқы  ҥш  шумағы),  „Ғылым  таппай  мақтанба‖  (алғашқы  он  бес 
тармақ), „Сенбе жҧртқа тҧрса да қанша мақтап‖.  Бҧлар қысқа аударма болса да, 
дҽлдігі, ырғақ-буын сайкестігі жағынан сҽтті аудармалар. Себебі бҧл ҿлеңдерді 
аударуға  тҥркітанушы  Иштван  Мандоки  Қоңыр,  Йожеф  Торма  секілді  қазақ 
тілін    ҿте  жоғары  деңгейде  меңгерген  ғалымдар  кҿмектескен.  Бҧл  жинақта 
Махамбет Ҿтемісҧлы, Ғали Орманҧлы, Жҧбан Молдағалиҧлы, Сырбай Мҽулен, 

26 
 
Олжас Сҥлеймен жҽне тағы басқа ақындардың ҿлеңдері де бар.  
Абай  Қҧнанбайҧлы  шығармашылығының  зерттелуіне  келсек,  мажар 
тіліндегі бҿлек зерттеу монографиясы ҽзірге орын алмаған. Абай шығармалары 
Орта  Азия,  қазақ  ҽдебиеті  тарихына  қатысты  зерттеулерде  айтылып  ҿтеді. 
Қазақ  ҽдебиеті  Кеңес  одағының  Урал  жҽне  тҥркі  халықтарының  ҽдебиеттері 
қатарында зерттелді [10].  
Мажар ғалымдары Абайдың қазақ жазба ҽдебиетінің негізін қалаушылардың 
бірі екенін, оның қазақ ҽдебиеті тарихындағы маңызын дҿп басып, жіті танып 
зерттейді.  ―Кеңес  Одағы  республикалары‖  кітабының  Қазақстан  тарауының 
Әдебиет  бҿлімінде  қазақ  халық  ауыз  ҽдебиетінен  соң  есімі  белгілі 
шығармашылықтың  алғашқы  ҿкілі  ретінде  Бҧxар  жырау  аталады.  Сондай-ақ,  
ХIХ  ғасырдағы  Жанкісі  жырау,  Нысанбай  жырау,  Махамбет  Ҿтемісов 
(зерттеуде  барлық  авторлардың  тегі    –ов  жҧрнағымен  берілген),    Шернияз 
Жарылғасов  (1817-1881),  айтыс  ақыны  ретінде  Сҥйінбай  Аронов  (1827-1896), 
Алмажан Азаматқызы (1823- ?) есімдері аталады. Бҧларға „патриархалдық салт-
дҽстҥрді  жақтаушы‖  Дулат  Бабатаев  (1802-1871),  „пессимистік  сарындағы‖ 
Шортанбай  Қанаевты  (1818-1881)  қарсы  қояды  [6:38].  Кеңес  Одағы  кезіндегі 
сыңаржақ зерттеулердің ықпалы мажар ғалымдарының зерттеулерінен арагідік 
кҿрініп  қалады.  Оның  себебі  ҽдебиеттер  арасында  тікелей  байланыстың 
болмауы, 
мажар 
ғалымдарының 
қазақ 
ҽдебиетін 
зерттеуге 
деген 
мҥмкіндіктерінің шектеулі болуы деп тҥсінген абзал.  
Aбай  Қҧнанбайҧлы  (зерттеуде  Қҧнанбаев)  Шоқан  мен  Ыбырайдың 
замандасы  ҽрі  ағартушылық  бағытты  ҧстанушылар  ретінде  бағаланады.  
„Шоқан  Уҽлиханов  (1835-1865)  хан  ҽулетінен  шығып,  орыс  ҽскери  мектебін 
бітіріп,  Oрта  азия  халықтарының,  ең  алдымен  қазақтардың,  этнографиялық, 
мҽдени  дҽстҥрлерін  зерттеуге  ден  қояды.  Oл  Орта  Азия  халықтарынын 
кҿптеген  эпосын  қағазға  тҥсірген.  Ыбырай  Алтынсарин  –  (1841-1889)  қазақ 
халық  мҽдениетінің  апостолы.  Кириллицамен  берілген  қазақ  тіліндегі 
кітаптарында  аудармаларына  қоса  ҿзінің  қазақ  тіліндегі  ҿлеңдерін  жҽне 
ҽңгімелерін ҧсынған‖,- делінсе [6:38], Абай хақында: „Оның (Ыбырайдың) ізін 
баса ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр тоғысының кҿрнекті ақыны 
– Абай дҥниеге келеді. Абай Қҧнанбаев (1845-1904) – қазақ жазба ҽдебиетінің 
негізін  қалаушы.  Ҽкесі  ҥлкен  жер  иеленуші  –  аға  сҧлтан,  шын  мҽнісінде 
билеуші  болады,  сондықтан  Абай  ортаазиялық  мҧсылман  мҽдениетінде,  араб 
жҽне  парсы  классиктері  ықпалында  тҽрбиеленеді.  Ҽрине,  патша  билігіне  де, 
рулық-феодалдық  тоғышарларға  да  қарсы  шығады,  соның  салдарынан  қуғын-
сҥргінге,  басқа  зиянды  зардаптарға  ҧшырап,  тҥркі  тілді  ҽдебиеттің  баспа 
орталығы  Қазанда  ақын  шығармалары  басылым  бетін  кҿрмейді.  Ойлары  мен 
сезімдерін қазақ халық поэзиясының тілінде жеткізеді, ол қайнар бҧлақтан ақын 
ерте  сусындаған-тын.  15  жасында-ақ  жазған  ҿлеңдері  жылдам  халық  ҽндеріне 
айналады. Дидактикалық прозасы кҿзі тірісінде жарық кҿрмеді, бірақ тірісінде 
қазақ  ҽдебиетін  Пушкин,  Лермонтов,  Гѐте,  Байроннан  аудармаларымен 
байытты‖  [6:39].  Авторлар  Абай  поэзиясын  мажар  оқырманына  таныту 
мақсатында: „Мен жазбайын ҿлеңді ермек ҥшін‖ атты ҿлеңінен ҥзінді келтіреді. 
Абайдың  ізін  жалғастырушы  екі  ҧлының  есімі  Ақылбай  Қҧнанбаев,  Мағауия 

27 
 
Қҧнанбаев есімдері аталып, соңғысының шығыстың классикалық поэзиясы мен 
батыс  романтикасы  тоғысатын  алғашқы  қазақ  романтикалық  поэмасының 
авторы  екендігі,  Абайдың  қазақ  ҽдебиетінің  дамуына  зор  ықпал  еткені 
айтылады.  Абайдан  кейінгі  ҽдебиет  зерттеуде  тҿмендегідей  жіктеледі: 
тҿңкерісшіл  жҧмысшы  қозғалысының  ҽдебиеті,  ҿзімшіл  мҽдениетті 
насихаттаушы,  ҧлтшыл  ақындар.  Алғашқы  қазақ  тілді  журнал  ―Айқаптың‖ 
редакторы  Мҧхамеджан  Сералинмен  қатар,    Сҧлтанмахмҧт  Торайғыров, 
алғашқы қазақ романының авторы деп Спандияр Кҿбеев жҽне Сҽбит Дҿнентаев 
есімдері  аталып,  олардың    шығармашылықтарына  жоғары  баға  беріледі.  
Шҽңгерей  Бҿкеев  –  махаббат,    пейзаждық  ҿлендерінде  лирикалық  сарында 
жырлаған  ақын;  азаматтық-ҧлтшыл  бағыттың  басында  ақын  –  Міржақып 
Дулатов,  символист  Мағжан  Жҧмабаев  та  осы  қатардан  орын  алған.  Кітаби 
ақындар  деп  Нҧржан  Наушабаев,  Мҽшһҥр-Жҥсіп  Кҿпеев  кҿне  салт-дҽстҥрді 
дҽріптеп, патшалық отарлауға қарсы шыққан ақындар ретінде таныстырылады 
[6:40-41 ].  
Имре  Тренчени-Валдапфел  „Қазақ  ҽдебиеті  туралы‖  атты  мақаласында  
Абай Қҧнанбаевтың шығармашылығына тоқталады: „Бҧл ақын ойларын xалық 
жадында  ауызша  ғана  қалдырмай,  қағазға  да  тҥсірген  алғашқы  қазақ  ақыны,  -  
дейді ─ Отбасының дҽулеті, ҽкесінің шені жоғары дҽрежелі білім алуға септігін 
тигізеді.  Абай  Қҧнанбаев  xалқының  ішіндегі  поэзияның  талаптарына 
бейімделіп,  шҽкірттерінің  кҿмегімен  ең  алдымен  xалық  арасына  ҽнін  ҿзі 
шығарған  ең  сҧлу  поэмаларын,  тіпті  орыс  классикалық  поэзиясынан  кҿркем 
аудармасын  да  таратты.  Қырда  Абай  аудармасындағы  ―Татьянаның  Онегинге 
xаты‖  Абай  ҽуенімен  ҽлі  кҥнге  дейін  xалық  ҽні  сияқты  орындалады.  Қазақ 
Ғылым  академиясы  Абай  шығармаларының  жинағын  баспақ  болғанда, 
қолжазбалар аз, басылған мҽтіндер одан да аз еді. Зор білімді философ ақынның 
шығармаларын xалық ҽндері, xалық ертегілері секілді xалық аузынан жинауға 
тура  келді.  Тіпті  Мҧxтар  Ҽуезовтің  ҿзі  Абай  ҿмірі  туралы  роман  жазбақ 
болғанда,  оған  қажетті  деректерді  xалық  ішінен,  Абайдың  кҿзін  кҿрген 
қарттарды іздеді‖ [12].  
Хазаи Дьҿрдь „Ҽлем ҽдебиеті‖ лексиконында қазақ ҽдебиеті жҿнінде: „Tілі 
жағынан тҥркілерге жататын xалық ҽдебиеті. Бай қазақ фольклор қазынасының 
арасынан  батырлық  жҽне  ғашықтық  эпостар  айырықша  орын  алады  (мҽселен 
Қамбар  Батыр,  Алпамыс,  Қыз  Жібек,  Қозы  Кҿрпеш  жҽне  т.б.).  Бҧлар  жеке 
тағдырлардың  феодалдық  қатынастар  қҧрсауына  қарсылығын  жоғары 
кҿркемдік деңгейде бейнелейді. XVIII-XIX ғасырлардағы халық ақындарының 
шығармашылығы  саяси-қоғамдық  мазмҧнға  толы  болды.  ХIХ  ғасырдың 
ортасына  таман  Қазақстан  тҥгелімен  орыс  империясының  қол  астына  кірді. 
Халық  ақындарының  ішінде  шығармашылығы  ертеден  басталып,  кеңес 
дҽуірінде  де  жалғасқан  Жамбыл  Жабаев  (1846-1945),  есімі  кҿзге  тҥседі. 
Ағартушы  кҥрескер,  педагог  Ыбырай  Алтынсарин  кириллицаға  негізделген 
жазуды  енгізуші,  орыс  классикасынан  аудармаларымен  қазақ  прозасының 
негізін  қалауға  зор  еңбек  сіңірді.  Ақын  Абай  Қҧнанбаев  поэзиясы  мазмҧны 
жағынан да, тҥрі жағынан да жаңалықтар ҽкеліп, қазақ ҽдебиетінің бір дҽуірінің 
кҿшбасшысы  болды.  Орыс  классикалық  поэзиясынан  қазақ  тіліне  аудармалар 

28 
 
да ─  осы ақындікі.‖ [14:133-134] . 
Абай  Қҧнанбайҧлының  шығармашылығын  зерттеген  еңбектердің  арасынан  
мажар  ғалымдарының  ішінде  тҥркітанушы  ғалым  Йожеф  Торманың  есімін 
ерекше  атап  айтқан  жҿн.  Тҥркітанушы  ғалым  ҿмірінің  он  екі  жылын  Орта 
Азияда, оның ішінде жеті жылын Қазақстанда ҿткізеді. Қазақтардың қоғамдық 
қҧрылысы, 
этнографиясы, 
қазақтардың 
наным-сенімі, 
дҥниетанымы, 
шамандығы  туралы  зерттеулері  оған  дейінгі  еуропалық  зерттеушілердің 
жҧмыстарынан  шығыс  халықтарының  жаратылысын  жете  танитындығымен 
ерекшеленеді.  Тҥркітанушы  ғалым  ретінде  ҽдебиет  мҽселелеріне  де  тарих, 
этнография  тҧрғысынан  келді.  Ғалымның  Абайдың  „Қансонарда  бҥркітші 
шығады‖  аңға ҿлеңіне  талдауы  қазақ ҽдебиеттануындағы осы  ҿлеңге арналған 
зеттеулерге  тың  жаңалықтар  қосқан  мақала  болды  десек,  артық 
айтпағандығымыз. Академик Зҽки Ахметов Абайдың ақындық ҽлемі кітабында: 
„Ақын  творчествосы  жайлы  пайымдаулар  жасау,  ой  қорыту  оңай  емес.  Жеке 
бір  ҿлеңді  алып  баяндау,  талдау  одан  да    қиын‖[1:3],-  дейді.  Осындай  қиын 
мҽселені  мажар  тҥркітанушысы  сҽтті  шешкен.  Абайдың  осы  бір  ҿлеңін  Зҽки 
Ахметов:  „Бҧл  қимыл-қозғалыссыз  тҧрған  сурет  емес,  ҽрекетке  толы,  талас-
тартысқа,  бетпе-бет  айқасқа  қҧрылған  драма‖[1:121],-  десе,  Торма  Йожеф 
ҿленді  екі  бҿлікке  бҿліп:  „Бірінші  бҿлім  кҽдімгі  классикалық  драмадай  бес 
сатылы  кҿріністі  драма  …  Екінші  бҿлім  ол  ақынның  ойға  шомып-толғанып 
жҽне оқырманға сҿз тастауы. Былайша айтқандаолар сонымен бірге европалық 
жҽне индиялық классикалық драманың бір бҿлшегіндей‖, -деп ғалым ҽр бҿлімді  
[11:2]  жеке-жеке  талдайды.  Мақаланың  ең  қызықты  тҧсы  ғалымның  мына 
ойлары:  „Абай  ҿлеңінің  тереңдігі  сырын  тҥсіндіру  ҥшін  сіздің  қҿңілдеріңізді 
мҽдиярлар  тарихының  бір  сҽтіне  аударғым  келеді.    Мҽдиярлардың  болашақ 
басты  абызы,  олардың  негізгі  кҿсемі  Арпадтың  ҽкесі  Алмоштың  ҧрық  болып 
қалыптaсуы тҿмендегі жағдайда болды Оның анасы тҥн ҧйқысында қасиетті тҥс 
енді.  Тҥсінде  оған  тҧрымтай  қҧс  ҧшып  келіп  оны  ҧрықтандырды.  Жҽне  тҥсі 
бойынша  оның  қҧрсағынан  ҥлкен  ҿзен  басталады,  оның  аясынан  даңқты 
корольдер  шығады.  Осындай  қҧдай  ықпалымен  болған  жҧмбақты  жҽне 
қызғылықты жағдайдың ҽсерінен ол Алмош («Тҥстегі») атанды‖ [11:3].  Ғалым 
тҥркі  халықтарындағы  бҥркіт  культі  мен  мажар  фольклорындағы  турул 
қҧсының  арасындағы  байланысты  тарихи-этнографиялық  тҧрғыдан  талдайды. 
Қазақ  жҽне  мажар  халықтарының    мҽдениеттерінің  ҧқсас  тҧстарына  назар 
аударады. Саятшылық Еуропада тек мажарларда бар екенін білеміз. Бҧл зерттеу 
де Абай Қҧнанбайҧлы шығармашылығына ҿзіндік кҿзқарас, тың ойларға толы.   
Ойымызды тҥйіндейтін болсақ, Абай Қҧнанбайҧлының ҽдеби мҧрасы мажар 
оқырман  қауымына  таныс.  Мажар  ҽдебиеттанушылары  оның  терең  ойлы, 
кҿркем  поэзиясын  ҽлемнің  атақты  ақындарының  шығармаларымен  қатар 
қойған.  Мажар  тіліндегі  „Ҽлем  ҽдебиеті  антологиясында‖    Абай  есімі  ҽлем 
таныған  Байрон,  Шиллер,  Пушкин  секілді   ақындармен  иықтасып  тҧр.  Мажар 
ғалымдары  оның  қазақ  ҽдебиетіндегі  орнын  тура  танып,  жазба  ҽдебиеттің 
негізін  қалаушы  ретінде  қабылдап,  қазақ  ҽдебиетінің  ірі  тҧлғаларын  Абайдың 
айналасында зерттейді. Аудармалардың дені кеңес дҽуірінде жасалса да, Қазақ 
елі  тҽуелсіздік  алған  бергі  уақытта  та  мажарлар  қазақ  ҽдебиетін,  ҧлы  ақын 

29 
 
Абайды  зерттеуге  ҧмтылып,  қазір  де  зор  қызығушылық  танытуда.  Будапешт 
қаласында 
Абайға 
ескерткіш 
орнатылып, 
мҽдени 
іс-шаралардың 
ҧйымдастырылуы  мажарлардың  Абай  Қҧнанбайҧлына,  қазақ  ҧлтына,  ҧлы  
ақынға зор қҧрмет кҿрсетуі деп білу керек. Ақынның шығармашылығы мажар 
тіліне  ҽлі  де  кҿп  аударылып,  ҽдеби  зерттеулердің  негізі  болары  кҥмҽнсіз. 
Ақынның ҿзі: «Біреуден біреу алып, елге тарар. Бір кісі емес жазғаным жалпақ 
жҧрт қой», - десе, оның рухани мҧрасы тек қазақ емес, жалпақ жаһанға тарады.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Ахметов З. Абайдың ақындық ҽлемі. Алматы, Ана тілі. – 272 б.  
2.  Ҽлем  ҽдебиетінің  антологиясы.  Будапешт.  Танкҿнивкиадо.  1956.  1006  б.  
= Világirodalmi antológia. Budapest. Tankönyvkiadó. 1956. – 1006 old.   
3. Брашшаи Шамуэль. Қырғыз-қазақтар // Вашарнапи Уйшаг. 1835. №87.  = 
Brassai Sámuel. Kirgiz-kozákok // Vasárnapi Újság. 1835. №87.  
4.  Вамбери  Армин.  Тҥркі  нҽсілі.  Этнологиялық  жҽне  этнографиялық 
кҿзқарас. Будапешт. 1885. -768 б.  = Vamberi Armin. A török faj. Ethnologiai és 
ethnografiai tekintetben. Budapest. 1885. 768 old. 
5.  Кеңес  Одағы  халықтары  ҽдебиеттерінің  мажарша  аудармалараның  
библиoграфиялық кҿрсеткіші. Будапешт.  Мҥвелт неп. 1956  = А szovjet népek 
irodalmának magyar bibliográfiája. Művelt nép. Budapest. 1956 
6.  Кеңес  Одағының  15  республикасы.  5-дҽптер.  Қазақстан  жане  кеңестік 
Орта Азия  (ред. Абел Петер,Гарамвҿлди Иштван). Будапешт. 1979. – 276 б. =  
A  Szovjetunio  15  köztársasága.  5.  füz.  Kazahsztán  és  szovjet  KözépÁzsia.  (Кенес 
одағының  15  республикасы.  5  дҽптер.  Қазақстан  жҽне  кеңестік  Орта  Азия) 
[Irták]:  (Ábel  Péter,  Garamvölgyi  István  stb.  Kiad.  a)  Magyar-Szovjet  Baráti 
Társaság. /2., bőv. kiad./ Bp, 1979. 276 old. 
7. Кҿрменді Лайош. Дала Ҧлдары. Карцаг. 1996. – 62 б. = Körmendi Lajos. A 
puszta fiai. Karcag. 1996. 62  
8.  Қазақ  ҽдебиетінен  ҥзінділер.  МКДҚ.  1969.  –  109  б.  =  Kazah  irodalmi 
szemelvények. MSZBT. 1969. 109 old. 
9. Қҧнанбайҧлы Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. Алматы. Жалын. 
1995. - 382 б.  
10.  Радо  Дьҿрдь.  Кеңес одағының  урал жҽне  тҥркі  халықтарының  ҽдебиеті. 
Будапешт.  Академия  баспасы.  Будапешт.  1976    =  Radó  György.  A  Szovjetunió 
uráli népeinek irodalma Magyarországon. Akadémiai Kiadó. Budapest. 1976 
11.  Торма  Йожеф.  Бҥркітшілік  дҽстҥрлері.  Абайдың  ҿлеңдерінде  //  Абай. 
1996. №1 
12. Тренчени-Валдапфел Имре. Қазақ ҽдебиеті туралы. Сабад неп. 1955. 12-
ақпан    =  Trencsényi  –Waldapfel  Imre.  A  kazah  irodalomról  (Қазақ  ҽдебиеті 
туралы) Szabad nép. 1955. 24- fevruar  12.  
13. Тури Йожеф. Орта Азия тҥркі ҽдебиеті. Будапешт. 1904. - 77 б.  = Thúry 
József. Közép Ázsiai török irodalom. Budapest. 1904. 77  
14. Хазаи Дьҿрдь. Қазақ ҽдебиеті.  Әлем әдебиеті лексиконы.  1979. IV том.  
– 767 б. =Hazai György. Vilag irodalom lexikon Budapest. Akademiai kiado. 1979. 
IV kotet. 767 old.  
 

30 
 
ҼОЖ 669.62.214 
СЕРКЕНОВА А.Ж. 
Дарынды  балаларға  арналған  Жамбыл  атындағы  облыстық  гимназия-
интернат, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АБАЙ АҒЫЛШЫН ҼДЕБИЕТІНДЕ 
 
Абай  деген  ҧлы  есімді  естігенде  ой-санаңа  ҽлем  ҽдебиетінің  биік  тҧлғасы, 
қазақ ҽдебиетіне жаңа поэзиялық сарынның енуі елестейді. 
Абай  -  поэзия  алыбы,  жаңа  реалистік  ҽдебиеттің  негізін  салушы, 
аудармашы,  суреткер  ақын,  сыршыл  лириканың  сирек  кездесетін  шебері, 
гуманист, қоғам қайраткері, ҧлт жанды шешен эстет. «Абай - моралист, азамат 
ақын.  Оның    қай  шығармасы  болмасын  қоғамдық,  азаматтық,  халықтық 
проблемаларды кҿтереді» [1;161]. Бҧл жерлердегі «азаматтық, халықтық» деген 
сҿздердің  ішіне  яғни  ағылшын,  бҥкіл  халық  кіреді.  Сондықтан  оның  қара 
сҿздерін,  ҿлеңдерін, ҽн- толғауларын ағылшын тілінде қолдана аламыз. 
Абай  -  халықшыл,  сыншыл,  шыншыл  ақын  болды.  Ол  қазақ  ҽдебиетінде 
ҽлемдік  сыншыл  реализм  бағытын  алып  келді.  Бҧл  жерде  ойы  таяз  қазақ 
ҽдебиетіне  орыс,  ағылшын,  шығыс  ақындарының  атақты  ғҧламаларының 
Байрон,  Шекспир  ҽдебиетінің  сыншылдығын  орыс  жазушыларын  аудара 
отырып енгізді «ақын тек қазақ емес, ҽлем ҽдебиетінің биігіндегі жеткен жеке 
дара  тҧлға  болды.  Абай  поэзиясы  -  адамгершілік  ойшылдыққа  баулитын 
поэзия»    [2;27].  Мен  сондықтан  да,  ҽлем  ҽдебиетінің  биік  тҧлғасы  Абай 
бабамды ағылшын елі де біледі деген ойдамын. Солай дей келе, Абайдың нақыл 
сҿздерін болашақ жҽне бҥгінгі ағылшын тілі сабақтарында қолдануымыз, яғни 
қара сҿздерін «ананың ҥшін олар дҥниенің тілін білді, мҧндай болды. Сен оның 
тілін  білсең,  кҿкірек  кҿзің  ашылады.  Ҽр  біреудің  тілін,  ҿнерін  білген  кісі 
соныменен  бірдейлік  дағуасына  кіреді.  Ҿнерде,  ғылымда  бҽрі  соларда  тҧр» 
[3;44]  деген  Абай  атамыздың  қара  сҿздерінен  бір  ауыз  мысал  келтірсек.  Бҧл 
жерде  Абай  былай  дейді:  ҽр  біреудің  тілін,  ҿнерін  біл  дейді.  Яғни  біз  қазақ 
қаракҿз балаларына жас ҧрпағына ағылшын тілін білу, білумен қатар, ҿнерін де 
ҥйрену кем болмаса артық болмас. 
«Абайдың  орыс  ҽдебиетінен  алған  ҥлгісі,  ҽсері  Пушкин,  Крылов,  Бунин, 
Полонский  шығармаларын  қазақша  сҿйлетуі.  Орыс  ҽдебиеті  арқылы  поляк 
Мицкевич,    ағылшын  Байрон,    неміс  Гете  шығармалрына  қол  созуы»[4;169]. 
Мен бҧл тҧста ҽрине ағылшын тіліндегі афоризм,  Абайдың ағылшындық ақын 
Байрон  ҿлеңін  аударғандығын  нҧсқап  кҿрсетер  едім.  Мҧндағы  бір  аңғаратын 
нҽрсе  бҥгінгі  ҧрпаққа  ағылшын  ҽдебиеті  Байрон  мен  қазақ  ҽдебиеті  Абай 
арасындағы  алтын  кҿпір  іспеттес.  Қҧр  босқа  сарнағанша  Абайдың  Байроннан 
аударған ҿлеңін дҽлел ретінде мысалға алсақ .  
Кҿңілім менің қараңғы, бол, бол ақын! 
Алтынды домбыраңмен келші жақын. 
Ішен бойлап он саусақ жорғаласа, 
Бейістің ҥні шығар қоңыр салқын. 
Егер сорың тҥбімен ҽкетпесе, 
Керек қой кҿңілді ҥміт тебірентсе. 

31 
 
Қатып қалған кҿзімде бір тамшы жас, 
Тҿгілмейме ,бой жылап, олда ерісе.[5;237]. 
«Ағылшын  тіліндегі  Абай  афоризмдері»  деген  тақырыпқа  Абайдың 
Байроннан аударған осы бір ҿлеңін кіріспе етіп алар едім. Ағылшынды қазақша 
сҿйлеткен  Абай  атамыз  қазақпен  ағылшын  арасын  ҥлкен  байланыс    тудырып 
тҧрғандай.      
Қазақ  ҽдебиетінің  алтын  тамыры,  бҽйтерегі,  қазақ  елінің  тарихында  ойып 
тҧрып  орын  алатын  ҿлең  патшасы,  еліміздің  дара  тҧлғасы,  дана  тҧлғасы-ҧлы 
Абай. «Қалың елім, қазағым, қайран жҧртым...» деп қалам тербеп, елінің мҧңын 
мҧңдап, жоғын жоқтап, жақсысына сҥйініп, жаманына кҥйініп, жҥрегі қазақпен 
бірге соғатын тҧлға ол-ҧлы Абай. 
Жалпы  Абай  реалистік  кҿз  қарастағы  ақын.  Оның  қалам  тербемеген 
тақырыбы  жоқ.  «Абай  не  нҽрсені  жазса  да  тҥбірін,тамырын,  ішкі  сырын, 
қаиетін  қармай  жазды.  Ҽр  нҽрсенің  сырын,қасиетін  терең  сезініп  жазған  соң, 
сҿздің  бҽрі  де  халыққа  тіреліп,  оқушылардың  біліміне  сын  болып,емтихан 
болып табылады» - деп жазады Ахмет Байтҧрсынов. [7.191] 
Ал осы ҽр нҽрсені терңінен толғап,тҥбірінен қармап жазатын ҧлы ақынның 
ҽлем ҽдебиетіндегі орны да сахарадай.Абай Батыс ҽдебиетінен де қалыс қалған 
емес.Ҧлы  ақын  Батыс,яғни  ағылшын  ақындарының  да  шығармаларын  оқып, 
оны  қазақ  тіліне  аударған.  Соның  ішінен  ағылшын  лирикасының  маңмаңгері, 
ҽлем  ҽдебиетіндегі  ең  ҧлы  ақындардың  бірі  болып  саналатын  Байронға 
тоқталсақ. 
Байрон  Абайдан  бҧрын  туған  ҽйгілі  қаламгер.  Ол  XIX  ғасырдағы  ҽлемдік 
ҽдебиетке ҥлкен ҥлес қосқан ақын. Бір қызығы бҧл ақынның аты ҿз елінде емес 
ҿзге елде кҿбірек танымал кҿрінеді. Ол оқыған кітаптардың тізімінде Шекспир, 
Мильтон,  Локка,  Гиббон,  Руссо,  Вольтер  сияқты  батыс  ҽдебиетінің 
майталмандарынан  басқа,  шығыстың    алып  ақындары-  Фирдоуси,  Саади, 
Хафиздер  де  болған.  Ал  шығыс  ҽдебиеті,  шығыс  ақындары  Абайдың 
сусындаған  ҽдебиет  кҿзі  болып  табылады.  Осыған  қарай  отырып  Байрон  мен 
Абайдың арасындағы бірінші ҧқсастықты байқауға болады. 
Ал  осы  екі  ҧлы  ақынның    арасындағы  қалған  ҥндестіктерді  ҿлеңдерінен 
іздеп  кҿрейік.  Байрон  да  Абай  да  лирика  жанырының  атасы.  Абай  Байронды 
аударды. Ендеше Байронның мына бір Абай аударған ҿлеңіне кҿз жҥгіртсек: 
«Кҿңілім менің қараңғы. Бол, бол, ақын! 
Алтынды домбыраңмен келші жақын. 
Ішек бойлап он саусақ жоғарласа, 
Бейістің ҥні шығар қоңыр салқын. 
Егер сорым тҥбімен ҽкетпесе, 
Керек қой кҿңілді ҥміт тебірентсе. 
Қатып қалған кҿзімде бір тамшы жас, 
Тҿгілмей ме, бой жылып, ол да ерісе ?» - 
деп  толғанады[8.360].  Ҽрине  бҧл  ҿлеңде  Байронның  аузына  домбыра  тҥсіуі 
мҥмкін емес. Бірақ Байронның қоңыр сазды,  кҿңілге жылу ҧялататын, жҥрекке 
ой салатын аспап жайлы жазуы,  Абайға қазақтың қара домбырасын елестеткен 
болар. Бҧл ҿлеңде батыстықтан кҿрі қазақшылдық басым. Бірақ қалай болғанда 

32 
 
да ҿлеңнің авторы Байрон. Ал енді Абайдың осыған мағаналас ҿлеңіне келетін 
болсақ: 
«Домбыраға қол соқпа, 
Шымырлатып бір –бірлеп. 
Жҥрегім, соқпа, кел, тоқта, 
Жас келер кҿзге жҥр - жҥрлеп  [9.301]- 
дей келе былай дейді: 
Iштегі ескі жалынды, 
Cҿндір жаңа қылықпен. 
Сҿйлесші жақсы, жағымды, 
Мендей кҿңілі сынықпен»- 
деп  домбырамен  сыр  бҿліскісі  келетінін  аңғартқандай.  Абай  мен  Байронның 
бҧл ҿлеңдерін оқи отырып екеуінен де бір ҥндестік табуға болады. 
Лирика  -  сҧлулықты,  ҽсемдікті  жырлайтын  жаныр.  Бҧл  бағытта  қалам 
қозғамаған  ақын  жоқтың  қасы.  Олай  болса  Байрон  мен  Абайды  сҧлулықты 
жырлау,  ҽдемілікті  бейнелеу  тҧрғысынан  жарыстырып  кҿрсек.  Бірінші 
Абайдың ҿлеңіне кҿз жҥгіртейік: 
«Қақтаған ақ кҥмістей кең маңдайлы, 
Аласы аз қара кҿзі нҧр жайнайды. 
Жіңішке қара қасы сызып қойған, 
Бір жаңа ҧқсатамын туған айды. 
Маңдайдан тура тҥске қырлы мҧрын, 
Ақша жҥз, ал- қызыл бет тіл байлайды. 
Аузын ашса, кҿрінер кіріз тісі, 
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды» [10.70]. 
Абайдың бҧл ҿлең жолдарына назар аударсақ сҧлулықты Абайдай тҥсінген 
адам жоқ шығар деп ойлайсың. Ақ кҥмістей кең маңдай, туған айдай жіңішке 
қара қасы, тіл байлайтын ақша жҥз, ал қызыл беті нағыз хас сҧлудың бейнесін 
ашқандай. 
Ал  енді  осындай  сҧлулықты  Байронның  орысшаға  аударылған  ҿлең 
жодарынан іздеп кҿрсек: 
«Она идет в красе своей, 
Как ночь горящая звездами. 
И в глубине еѐ очей 
Тьма перемешана с лучами 
Преображаясь в нежный свет 
Какого в дне роскошном нет» - деп қыздың жҥрісін, кҿзін ғажап суреттейді. 
Бҧған  қарап  Байронның  да  сҧлулыққа  жаны  қҧмар  ақын  екендігін  тап  басып 
айтуға болады. Ол тағы бірде: 
«И много грации своей 
Краса бы эта потеряла 
Когда бы тьмы подбавить к ней 
Когда бы луча недоставало 
В чертах и ясных и живых 
Под черной тенью кос густых 
И щеки рдеют и горят 

33 
 
Уста манят улыбкой нежной 
Черты  так  ясно  говорят»-деп  тоқтайды.Байронның  бҧл  ҿлең  жолдары 
Абайдың мына бір жыр шумақтарымен ҥндестік табатындай: 
«Сҿйлесе, сҿзі ҽдепті һҽм мағыналы, 
Кҥлкісі бейне бҧл-бҧл қҧс сайрайды. 
Жҧп-жҧмыр,ақ торғындай мойыны бар 
Ҥлбіреген тамағын кҥн шалмайды. 
Етіндей жас баланың білегі бар, 
Ажымсыз ақ саусағы іске ыңғайлы. 
Қолаң қара шашы бар жібек талды, 
Торғындай толқын ҧрып, кҿз таңдайды...» -деп  ҿзінің лирикалық шабытын, 
сҧлулық  туралы  толғанысын  тізгіндейді.  Осыған  қарап  отырып  екі  ҧлы 
ақынның лирикалық ҥлкен ҥндестігін байқауға болады. 
Абай  дана,  Байрон  ҽдебиеттегі  дара  тҧлға.  Жҽне  бҧл  сҿзге  ешкім  кҥмҽн 
келтіре алмайды. Екеуі де ҽдебиет ғимаратының ҥздік тас қалаушылары.Солай 
болып қала бермек. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қ.Бітібаеваның қазақ ҽдебиетін тереңдетіп оқыту жинағы «Алматы 2003». 
2.
 
Жетінші сынып қазақ ҽдебиеті «Алматы 2003». 
3.
 
Абайдың қара сҿздер жинағы. 
4.
 
Қ.Бітібаеваның қазақ ҽдебиетін тереңдетіп оқыту жинағы «Алматы 2003». 
5.
 
Абай кҿп томдық шығармалар жинағы «Алматы 1961». 
6.
 
Жетінші сынып қазақ ҽдебиеті «Алматы 2003».  Мҧхтар Ҽуезов сҿзі. 
7.
 
 Қазақ ҽдебиеті 9-сынып 
8.
 
Абай Қҧнанбаев. Алматы 1961. 
9.
 
Абай Қҧнанбаев. Алматы 1961 
10.
 
Абай Қҧнанбаев шығармаларының бір томдық жинағы. Алматы 1961. 
 
УДК 669 62.214 
ТОРГУЗОВА И.Н. 
Областная специализированная школа-гимназия-интернат для одарѐнных 
детей имени Жамбыла, ВКО, г. Усть-Каменогорск, Казахстан 
 
ПЕРЕВОДЫ ЛИТЕРАТУРНОГО НАСЛЕДИЯ АБАЯ КУНАНБАЕВА  
НА РУССКИЙ ЯЗЫК 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: