ҚАЗАҚТЫҢ ҦЛЫ АҚЫНЫ АБАЙ ЖҼНЕ ТҤРКИЯ

64 
 
Министрі  Намык  Кемал  Зейбек  сынды  танымал  тҧлғалармен  қоса,  тҥрколог 
ғалымдар, БАҚ ҿкілдері де келді.  
Абайдың ҽлемге ҽйгілі «Қара сҿздері» де тҥрік тіліне аударылған.  
Сондай-ақ, Ыстамбҧл  қаласында қазақтар  тҧратын  Зейтинбҧрнҧ ауданында 
бір  орта  мектепке  Абайдың  аты  берілген,  мектептің  толық  аты  «Қазлычешме 
Абай  орта  мектебі»  деп  аталады.  Сол  мектептің  алдында  ақынның  ескерткіші 
орнатылған. Ақынның кҿптеген шығармалары осы мектепте кҿрмеге қойылған. 
Мектеп  2003  жылы  21-мамырда  ашылды.  Бҧл  мектептің  ашылу  рҽсіміне 
Қазақстанның  Президенті  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  арнайы  келіп  қатысқан 
болатын.  
Осы жолы сонымен қатар Абай шығармашылығы, онын ҿмірі, дҥниетанымы 
туралы  ғылыми  мақалалар  жинағы  тҥрік  тіліне  аударылып,  басылып 
шығарылды.  Тҥрлі  университеттерде  Абай  шығармашылығына  арналған 
ғылыми 
конференциялар 
ҿткізілді. 
Қазақстан 
жҿнінде 
тҥрлі-тҥсті 
фотоальбомдар  ҽзірленді,  кҿптеген  журналдардың  жекелеген   нҿмірлері  Абай 
шығармашылығына  арналды,  Тҥркияның  ҧлттық  телеарнасында  хабарлар  мен 
сҧхбаттар жҥргізілді, Абай бейнеленген сыйлықтар мен плакаттар шығарылды, 
кҿрмелер 
ҧйымдастырылды, 
Қазақстандық 
шығармашылық 
ҧжымдар 
концерттер  берді.  Абай  қҧрметіне  пошта  маркалары  шығарылды,  Ҧлттық 
лотерея  комитеті  Абайға  арналған  арнайы  лотерея  шығарды,  Абай  қҧрметіне 
Стамбҧл,  Измир,  Салихлы  қалаларындағы  кҿшелерге  ҧлы  ақынның  есімі 
берілді жҽне Анкара қаласындағы бір мектеп Абай есімімен аталатын болды. 
Білім  министрліктерінің  келісімі  бойынша  Тҥркия  мектептерінде  бір  кҥн 
Абай  шығармашылығына  арналды.  Бҧл  шараның  тҥрік  жастарының  біздің 
халқымызды  танып  білуінде  ҥлкен  рҿл  атқаратыны  жҽне  біздің 
халықтарымызды жақындата тҥсуінде зор маңызы бар екені аян. Президентіміз 
Н.Ҽ.  Назарбаевтың  бҧл  жҿнінде  «Біз  Абай  арқылы  қазақ  халқын  ҽлемге 
танытамыз» деген сҿздерінің нақтылығына айқын куҽ боламыз. 
Тҥркиядағы  Абай  апталығына  байланысты  ҿткізілген  барлық  шаралар 
жергілікті баспасҿз бен теледидарда кеңінен насихатталды. 
Бҥгінгі  кҥнде  ғаламтор  бетінде  ҿзінің  тҧрақты  оқырпмандарын  тауып 
ҥлгерген Қазақстандағы Ҽдебиет Порталының тҥрікше редакциясы да Абайдың 
тҥрік  оқырмандарға  танытылуында  ҥлкен  еңбек  сіңіріп  келе  жатқанын  айта 
кету қажет.   
Абайдың ҿмірбаяны туралы ҥлкен туынды болып табылатын «Абай Жолы» 
романын  Истамбул  университетінің  ғалымы  қазақ  профессор  Зейнеш  Исмаил  
ғалым  тҥрікшеге аударып басқан [3].  
Ҧлы  ақын  жайлы,  сонымен  қатар,  кҿптеген  диссертациялар  мен  ғылыми 
мақалалар жазылды жҽне ҽлі де толастамастан жазылуда.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1. Orhan Söylemez - Göksel Öztürk, ―Abay (İbrahim) Kunanbayev (1845-1904)‖, 
Bir, sy. 3, İstanbul 1995, s. 101-124. 

65 
 
2.  Mehmet  Bulut,  ―Doğumunun  150.  Yıldönümünde  Bir  Türk  Düşünürü  Abay 
(İbrahim) Kunanbay‖, Diyanet Aylık Dergi, sy. 52, Ankara 1995, s. 44-45. 
3. Zeyneş İsmail - Ali Abbas Çınar, Abay’ın Eserlerinden Seçmeler, Ankara 1995. 
 
УДК 130.2(574) 
МИНЕГУЛОВ Х.Ю. 
Казанский 
(Приволжский) 
Федеральный 
университет, 
Республика 
Татарстан, г. Казань 
 
АБАЙ И ТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА 
 
К прорывам юные сердца зову, 
Я человечность ставлю во главу. 
(Абай) 
 
В  более  чем  тысячилетней  истории  тюркского  словесного  искусства 
творили много талантливых поэтов, писателей, среди которых одно из ведущих 
мест  занимает  великий  Абай  [Ибрагим  Кунанбаев  (10.08.1845  –  6.07.1904)], 
170-летие  со  дня  рождения  которого  широко,  в  международным  масштабе 
отмечается  в  этом  году.  Многогранная    поэтическая,  просветительская, 
общественная деятельность этого человек так глубоко и естественно срослась с 
жизнью  породившего  его  народа,  что  даже  невозможно  представить  без  Абая 
историю и бытие казах и Казахстана последнего столетия. По словам татарской 
поэзии СибгатаХакима. 
(1911-1986),  «душа  Абая  вобрала  в  себя  разбросанные  по  необъятным 
казахским  степям  печали  и  горести  (зарын-моңын)  своего  народа»,  «брала  на 
себя миссию формирования великого Духа казах»[1:5]. 
Я  и  раньше  читал  творения  Абая  на  языке  оригинала  ив  переводах.  И  вот 
при  подготовке  данного  доклада  снова  обратился  к  произведениям  Абая, 
перечитовал  их.  И  был  удивлен:  они  охватили  меня,  как  будто  я  впервые 
встречаюсь  с  ними.  Меня  поразили  глубина  мыслей,  искренность  чувств, 
страстность  автора.  Как  будто  я  не  читаю,  а  слушаю  поэта,  как  будто  он 
вживую выступает перед аудиторией, передо мною, играет на домбре, поет; его 
проникновенные слова, задушевная музыка волнует и нас – людей ХХІ века. 
Об  Абае  написано  много.  Блогодаря  «хдужественной  энциклопедии 
казахского  народа»  -  романа-эпопеи  своего  знаменитого  земляка  Мухтара 
Ауэзова (1897-1961), он стал известном читателям всего мира. Между прочим, 
это  сочинение  о  великом  поэте  еще  при  жизни  автора  в  переводе  Сарвар 
Адгамовой  (1901-1978)  было  дважды  опуюликовано  (в  1957,  1960  гг.)  на 
татарском  языке  и  до  сих  пор  считается  одной  из  любимых  книг  татарских 
читателей. 
Нам тоже хотелось бы кое-что сказать об Абае, об идейно-художественных 
и поэтических особенностях его стихотворений, об истоках и традициях поэта, 
о сходствах и типологических параллелях между творчеством казахского поэта 

66 
 
и  татарской  литературы.  Но  пока  эти  вопросы  оставляем  вне  рамок  этого 
доклада. Рассмотрим лишь отдельные аспекты выбранной темы. 
На  наш  взгляд,  освещение  вопроса  «Абай  и  татарская  литература» 
целесообразно  рассматривать  в  контексте  казахско-татарских  взаимосвязей. 
Следует  отметить,  что  эта  проблема  в  определенной  степени  освещена  в 
высказываниях,  трудах  известных  писателей,  ученых,  таких  как  Чокан 
Валиханов (1835-1865), Сабит Муканов (1900-1973), Сайфи Кудаш (1894-1993), 
Тимергали  Нуртазин  (1907-1977),  Резеда  Ганиева  (1932  г.  Рожд.),  Лирон 
Хамидуллин (1932 г. Рожд.), Хатип Минненгулов [2], Кулбек Ергобек (1952 г. 
Рожд.) и другие. Имеются интересные факты и сведения о казахско-татарских 
литературных  взаимосвязях, а  также об  Абае  в монографии  Беркута  Искакова 
[3]. 
Как  известно,  казахи  и  татары  –  родственные  по  происхождению,  языку 
народы. Их связывают многовековые экономические, культурные, религиозные 
взаимоотношения,  проживание  в  одних  и  тех  же  государствах,  смешанные 
браки,  духовная  орентация  на  Мусыльманский  Восток.  Значительная  часть 
татар  уже  издавна  живет  на  земле  Казахстана.  Особенно  их  много  было  в 
Петропавлске (Кызылъяре), Семипалатенске, Уральске (Яике). Они открывали 
школы,  распространяли  книги  татарских  автров,  а  также  казанские  печатные 
изделия.  В  частности,  «в  1863  году  в  Семипалатинске  действовали  9  частных 
татарских  школ  почти  с  500  учащимися»  [4:9].  В  них,  наряду  с  татарами, 
обучаоись  дети  казах  и  других  тюркских  народов.  Многие  казахские  деятели 
литературы и культуры получали образование в татарских учебных заведениях 
Казани  («Мухаммадия»…),  Уфы  («Галия»…),  Оренбурга  («Хусаиния»…), 
Троицка,  Яика…  Жизнь  и  образы  казах  отображены  в  десятках  сочинений 
татарских писателей (Г.Ибрагимов, А.Тагиров, Ш.Усманов, И.Салахов…). 
Выходец  из  нынешней  Восточно-Казахстанской  области  Абай  с  детства 
общался  с  татарами,  хорошо  знал  их  жизнь,  менталитет.  В  своих  «Словах 
назидания» («Қарасҿздер») он пишет о татарах-ногаях таким образом «…они и 
солдачину переносят, и бедность выдерживают, и горе терпят, и веру почтают. 
Умеют  трудиться  в  поте  лица,  знают,  как  нажить  богатство  и  как  жить  в 
роскоши»  [5:12,  17-18].  Абай  в  начале  учился  у  аульного  муллы  –  татарина 
Габитхана,  затем  –  в  татарском  медресе  Ахмета  Риззы  в  Семипалатинске.  В 
годы  учебы  он  познакомился  с  сочинениями  восточных  классиков,  русских 
писателей,  а  также  трудами  Шигабуддина  Марджани  (1818-1839), 
КаюмаНасыйри  (1825-1902),  ХусаинаФейзханова  (1828-1866)  и  некоторых 
других татарских просветителей. 
Сочинения  Абая  изобилуют  картинами,  деталями,  образами,  присущими 
быту, природе, менталтиету, образному мышлению казах. В то же время в его 
произведениях часто встречаются типологически сходные, генетически близкие 
явления, образы с татарской литературой. Как и многие татарские авторы, Абай 
глубако  почитает  ислам,  мусульманские  духовные  ценности,  использует 
традиционные  сюжеты,  образы  (Искандер,  Масгуд…),  призывает  к 
просвещению, нравственности, путем антитезы резко критикует отрицательные 

67 
 
качества и поступки людей. Его поэзия кА у  Акмуллы (1831-1895), Кандалый 
(1797-1860), Гумар Мухаммад улы (первая половина ХІХ в.), близка к реальной 
дейстительности. Но язык как у Абая более доступен широкой публике, в нем 
относительно  мало  арабо-персидских  слов.  В  стиле  поэта  доминируют 
импровизаторское, оратрское начала. 
Стихи  и  песни  Абая  в  той  или  иной  степени  были  издавна  и  татарам,  в 
первую очередь, казахстанским; так как значительная часть из них (особенно в 
смешанных  семьях)  знала  и  знает  казахский  язык,  читает  казахские  тексты. 
Например,  художник  Баки  Урманче  (1897-1990),  Композитор  ЛатифХамиди 
(1906-1993),  писатели  КавиНаджми  (1901-1957)  и  СарварАдгамова,  поэт 
Махмуд Хусаин (1923-1993) и многие другие татарские деятели литературы и 
искусства  хорошо  знали  казахский  язык,  его  богатую  культуру.  Урожонец 
Семипалатинска – отчим моей жены ТауфикХасанязнов (1909-1973) 
1
 родился и 
вырос  в  Семипалатинске,  играл  в  местном  самодеятельном  татарском  театре, 
наизусть  знал  стихотворения  Абая,  хорошо  исполнял  его  песни.  Он 
неоднократно встречался с МухтаромАуезовым (у него даже была дарственная 
книга  с  автографом  автора).  Среди  бумаг  тестя  я  обнаружил 
следущеечетверостишиепесню: 
ЯмьлеИртешбуйларында 
Матур Семей каласы. 
Казаннарынсагныпяши 
Биредҽнугай (татар. - Х.М) баласы. 
Видимо, он тосковал по своей исторической Родине – Казани. 
Произведения  Абая  и  сведения  о  нем  начинают  появляться  в  татарских 
печатных  изданиях  на  стыке  ХІХ  –  ХХ  вв.  В  частности,  в  1908  году  в  газете 
«Вахыт» (№ 333) (Оренбург) имеются статья об Абае, несколько стихотворений 
[3:73].  Крымскотатарский  издатель  Ильяс  Бороганский  в  1909  году  в 
Петербурге  напечатал  сборник  стихотворений  Абая  («Қазақ  ақыны  Ибраһим 
Қҧнанбайҧлының ҿлеңдері»).  Имеется сборник  поэта,  изданный  в  1916  году  в 
Орынбурге  («Абай  термесі»).  Наиболее  полное  издание  произведений  поэта 
увидело  свет  в  1922  году  в  Казани  («Абай  Кҧнанбай  ҿлеңдері»)  [6:7]. 
Стихотворения  Абая  встречаются  также  и  в  других  сборниках,  изданиях 
переодической печати. 
Как известно, Г.Тукай более 10 лет (1895-1907гг.) жил в Уральске: учился, 
работал  и  сформировался  как  поэт.  Он  общался  с  казахами,  хорошо  знал 
казахский фольклор. Хотя татарский поэт конкретно не упоминает имя Абая, но 
он,  по  всей  вероятности,  знал  его  стихи.  В  статье  «Наши  стихи» 
(Шигырьлҽребез»,  1907)  Тукай  критикует  татарских  поэтов,  в  том  числе  и 
Акмуллу,  в  пример  приводит  одно  лирическое  стихотворение  «казахского 
поэта», которое начинается словами «Қарағым, айналаен, сезқызғалдақ». В нем 
лирический  герой  красачно  описывает  свою  возлюбленную  («Авызың  бал, 
телеңсекер, куйныңожмах…»), идеалиризует чувство любви [7:223-225]. Автор 
этого  стихотворения  не  указан.  Хотя  среди  опубликованных  произведений 
Абая я не обнаружил эти строки [8;13], они очень близки его творчесту.  

68 
 
Абай  считаетя  зачинателем  перевода  образцов  русской  поэзии  – 
произведений Пушкина, Лермонтова, Крылова, Бунина на казахский язык. Эту 
традицию продолжил и Тукай.  
Татаро-башкирский  поэт  Шаехзада  Бабич  (1985-1919)  пишет,  что  он  с 
удовольствием  («фҽсахатвҽлҽззҽттабып»)  читал  стихотворения  Абая,  сравнил 
его с Тукаем татар, Имрелькайсом (первая половина VІ в., прототип Маджнуна, 
-  Х.М)  арабов  [9:412].  Ш.  Бабич  некоторые  свои  стихотворения  написал  под 
влиянием Абая [3:75]. 
Татарский  поэт  Дердменд  (1859-1921),  который  жил,  в  основном,  в 
оренбургской  губернии,  живо  интересовался  словесным  искусством  казах.  В 
своем  творчестве  он  иногда  использует  стихотворные  формы  «шестистишие» 
(«алтыаяк»),  «восьмистишие»  («сигезаяк»),  которые  часто  встречаются  в 
книгах Абая. 
Классик  татарской  литературы,  общественный  деятель,  ученый,  автор 
знаменитого  романа  «Дочь  степи»  («Казах  кызы»)  Галимджан  Ибрагимов 
(1887-1938)  неоднократно  подчеркивал  самобытность  казахского  народа,  его 
культуры, высоко оценивал Абая, говорил о популярности этого поэта [10:230, 
431…].  Высказывания  о  великом  казахском  поэте,  о  его  месте  и  роли  в 
духовной  жизни  народов  имеются  и  в  наследии  некоторых  других  татарских 
авторов. 
До второй трети ХХ века интеллигенция мусульманских тюркских народов 
читала  литературу  друг  друга,  в  основном,  на  языке  оригинала.  Но  после 
отмены  общей  арабской  графики,  сближением  письменного  языка  с 
разговорным,  создается  потребность  перевода  с  одного  тюркского  языка  на 
другой. На этой волне появляются переводы стихотворений Абая на татарский 
язык.  В  связи  со  100-летием  со  дня  рождения  Абая    издается  сборник 
избранных стихотворений поэта [11]. В нем помещены 40 стихотворений и две 
поэмы  Абая  («Масгуд»,  «Искендер»).  Сборник  подготовлен  татарским  поэтом 
Махмудом  Максудом  (1900-1962).  В  предисловии  к  книге  он  называет  Абая 
«великим  сыном  казахского  народа»,  «племенным  просветителем»,  борцом  за 
свободу,  за  счастье;  отмечает,  что  Абай  общался  с  политическими  русскими 
ссыльными, хорошо знал сочинения Ш. Марджани , К. Насыйри, высказывает 
также 
отдельные 
мысли 
об 
идейно-художественных 
особенностях 
произведений поэта. 
 В 1981 году вышел наиболее полный сборник сочинений Абая на татарском 
языке[12],  в  котором  помещены  134  стихотворения,  2  поэмы  и  «Совет 
назидания»  («Хикмҽтле  сҥз»).  Переводы  Абая  с  русского  языка  почти  не 
включены  в  татарское  издание.  Прозаическая  часть  переведена  составителем 
сборника  Л.  Хамидуллиным.  Стихотворения  переведены  Н.  Арслановым  (69), 
А. Исхаком (15), М. Шабаевым 9150, Мю Хусаином (5) и др. Две поэмы и 16 
стихотворений взяты из сборника, подготовленного М. Максудом в 40-е годы. 
Все переводчики – талантливые, опытные поэты. При трансплантации текстов 
они имели дело с оригиналом. Нури Арслан (1912-1991), Махмуд Хусаин – оба 
выходцы  из  Петропавловска  (Кызыльяра),  там  учились.  Хорошо  знали 

69 
 
казахский  язык,  литературу  и  культуру.  Помещенные  в  сборнике  «Абай» 
татарские  тексты  я  выборочно  сопоставлял  с  оригиналом.  Переводчики 
стремились  передать  не  только  смысл  и  содержание  оригинала,  но  и 
поэтическое  богатство  казахского  текста.  Стихотворения  на  татарском  языке 
звучат не как перевод, а как полнокровные поэтические произведения. 
Для иллюстрации приведу лишь одно стихотворение [«Кактаган ак кҥмістей 
кең маңдайлы...» - 8,1 том: 22: «Белый лоб – серебро, чей тонок чекан...» - 3:40] 
в переводе Н.Арслана на татарский язык:  
 
 Ак кҿмештҽй коеп куйган киң маңгае, 
                          Кара кҥзлҽрнең йолдыздай, нурланганы, 
                          Кара кашлар кыйгач кына сызып куйган, 
                          Хҽтерлҽтҽ яңа туып килгҽн айны. 
                          Маңгаеннан туры тҿшкҽн нҽфис борын, 
                          Аксыл чырай, ал-кызыл битлҽр алмалы. 
                          Иренен ачса – тезеп куйган ак тешлҽре, 
                          Кҥрҥ белҽн жанда дҽртнең кайнаулары! 
                          Сҿйлҽр сҥзе ҽдеплҽ дҽ, мҽгьнҽлҽ дҽ, 
                          Кҿлҥендҽ – сандугачның сайраулары. 
                          Тҥп-тҥгҽрҽк ак ефҽктҽй ап-ак муен, 
 
                          Йомшак аяк асты – ала кҥз яуларын. 
                          Калак сҿяклҽре – канат, иңнҽре тҿз, 
                          Кҥкрҽгендҽ пар алманың уйнауларыю 
                          Буе – сыны озын тҥгел, кыска тҥгел,  
                          Нечкҽ биле тал – чыбыктай сыгылмалы. 
                          Белҽклҽре яшь баланың тҽнедҽй саф, 
                          Бармаклары нҽзек, тҿрле эшкҽ жайлы. 
                          Таралып, дулкынланып иңгҽ тҿшкҽн 
                          Кара чҽче хҽтерлҽтҽ ефэк талны [12:19]. 
 
О совершенстве переводов говорит и автор предисловия к сборнику, - пишет 
он,  -  сохранены  абаевский  дух,  манера  его  поэтического  мышления»  [12:6]. 
Кроме того, автор предисловия подчеркивает масштабность Абая, об успешном 
продолжении его традиций в казакской литературе. 
Имеются  также  отдельные  переводы  Абая  в  газетах  и  журналах,  в 
различных  сборниках.  Внаучной  библиотеке  Казанского  унииверситета  много 
различных изданий Абая на казахском, русском, татарском языках.   
Несмотря  на  отдельные  жизненные  невзгоды,  огорчения,  Абай  Кунанбаев 
как  поэт  и  человек  счатлив.  Все  силы  и  энергию  он  посвятил  своему  народу. 
Поэтическую  эстафету  Абая  принял  его  племянник  –  талантливый  поэт, 
философ,  музыкант  Шакарим  Кудайбердиев  (1858-1931),  успешно  развивали 
его  традиции  Сабит  Муканов,  Мухтар  Ауэзов,  Сакен  Сейфуллин...,  Олжас 
Сулейманов  и  другие.  Некогда  зависимый,  бесправый  казахский  народ  ныне 

70 
 
хохяин  своей  земли,  своей  судьбы.    Ресспублика  Казахстан  сейчас  является 
одним из развитых государств Евразии. Мы желаем ему добра и процветания. 
В одном стихотворении, сочиненном в последние годы жизни, Абай писал: 
                           Лишь вчера – дитя, ты сегодня – старик. 
                            Жизнь уходит в землю, как иссякший родник (8, 1 том: 273) 
                           Люби человека, люби красоту,- 
                           Что мог бы еще назвать благом язык? (т.3:24) 
Абай любил жизнь, любил людей, любил красоту. И вот поэтому и его, и его 
проникновенную 
поэзию 
любят  последующее 
за 
ним 
поколение, 
многомиллионные читатели. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.  Сибгат  Хҽким.  Могжизалар  тудыра  торган  жир  /  Предисловие  к  книге 
«Абай...» - Казан; Татар. Кит. Нҽшр., 1981. – 5-10б. 
2. Миннегулов Х. а) Мохтар ауэзов һҽм татар ҽдҽбияты / «Дҿньяда сҥземез 
бар...». – Казан: Татар. Кит. Нҽшр., 1999. – 281 – 295 б.; б) Мы – крона одного 
дерева  (с.212-218);  Великий  сын  казахского  народа  (к  70-летию  со  дня 
рождения  Нурсултана  Назарбаев)  (с.206-211)  /  Записи  разных  лет  (Татарская 
литература: история, поэтика и взаимосвязи). – Казань: Идел-Пресс, 2010. – 407 
с.; в) О казахско-татарских литературных взаимосвязях и о Рымгали Нургали / 
Ҽдебиеттанудың  теориялық  мҽселелері  жҽне  Р.  Нургали  зерттеулері. 
Халықаралық  ғылыми  –  теориялық  конференция  материаллары  (Л.Н.Гумилев 
атындағы Еуразия ҥлттык университеты, 1 маусым 2015 жыл). – Астана, 2015. -
7-12б. 
3.  Ыскаков  Б.  Казак  –  татар  ҽдеби  байланысы.    –  Алматы:  Гылым,  1976.  -
175б. 
4.  Татары  в  Казахстане:  Энциклопедический  словарь  /  Под  редакцией 
Г.Т.Хайруллина. – Алматы: ИД «Мир», 2011-220с. 
5.  Абай  Кунанбаев.  Слова  назидания.  Перевод  Сатимжана  Санбаева.  – 
Алматы: Издательский дом «Библиотека Олжаса», 2014. -156 с.; Абай Кунанбай 
улы, Кара сҿз. – Алматы: «Олжас» китапханасы, 2014. – 171 б. 
6. Культура Казахстана: Энциклопедический справочник:  - Алматы: Аруна, 
2010. – 656с. 
7. Габдулла Тука   й. Ҽсҽрлҽр. Дҥот томда. 3 том. – Казан: Татар. кит. нҽшр., 
1976. -447б. 
8. Абай Кунанбаев. Шыгармалар. Екі томдык. – Алматы: Жазучы, 1968. Iт. – 
319 б., Iiт. – 215 б. 
9.  Шҽйхзадҽ  Бибич.  Зҽңгҽр  жырлар.  Шигырьлҽр,  поэмалар,  мҽкалҽлҽр, 
хатлар / Тҿзҥчесе Галымжан Гыйльманов.  – Казакн: Татар. кит. нҽшр., 1999.  -
544б. 
10.  Галимжан  Ибраһимов.  Ҽсҽрлҽр.  Сигез  томда.  5  нче  том.  Казан:  Татар. 
кит. нҽшр., 1978. -625б. 
11.  Абай  Шигырьлҽр  һҽм  поэмалар  /  Мҽхмҥд  Максуд  тҽржемҽсе.  –  Казан: 
Татар. кит. нҽшр., 1947. -75 б. 
12.  Абай.  Шигырьлҽр  һҽм  поэмалар.  Хикмҽтле  сҥз  /  Тҿзҥчесе 
Л.Хҽмидуллин. – Казан:. кит. нҽшр., 1981. -256 б. 

71 
 
13. Абай Кунанбаев. Стихотворения. Поэмы. Проза. Перевод с казахского. – 
Москва: ГИХЛ, 1954.-415с. 
 
ҼОЖ 669.62.214 
МЫРЗАҚАНОВ Ж.Б. 
Орталық ҧлттар университеті, Бейжің қ., Қытай Халық Республикасы 
 
ҦЛЫ АБАЙ АТАМЫЗДЫҢ АТА ТАРИХЫМЫЗҒА ҚАТЫСТЫ 
ТАҒЫЛЫМДАРЫ ТУРАЛЫ 
 
Абай  Қҧнанбаев  ҿзінің  теңдесі  жоқ  дарынды  ақындық  ҿнерімен  ҽлемдік 
қазақ  ҽдебиетінің  заңғар  биігіне  айналған  адам,  оның  ҥстіне  ол  ―ақылиялары‖ 
(яғни  қара  сҿздері)  арқылы  ҿте  терең  философиялық  ойларын  ортаға  салып,  ٴ 
ҿзінің халқымыздан шыққан ҧлы ойшыл екендігін бҥкіл дҥниеге таныта білген 
адам.  Демек  абай  тек  қазақ  халқының  ҧлы  ақыны,  ҥздік  ойшылы,  рухани 
кҿсемі-ғана  емес,  тҧтас  адамзаттың  ақылмандарының  ٴбірі  еді.  Сондықтан 
ٴданышпан  Абайдың  туылғандығының  150  жылдығы  мерей  тойы 
байланысымен,  бірлескен  мемлекеттер  ҧйымының  оқу-ағарту,  ғылым  жҽне 
мҽдениет  ҧйымының  (юнескҿ)  бекітуі  бойынша  Қазақстан  Республикасында 
1995-жылы  халықаралық  деңгейде  ҿте  дабыралы  да  салтанатты  ҿткізілген  еді. 
Осы  мерей  той  тҧсында,  елімізде  (яғни  жҧңхуа  халық  республикасында) 
жҥйеден  автономиялы  районымызда,  Абай  шығармаларын  баспадан  шығару, 
Абай  еңбектері  туралы  ғылыми  талқы  (немесе  ҽңгіме)  жиыны  ҿткізу  сынды 
желілес қимылдар бҿлумен бірге, еліміз ҥкіметі, Қазақстан Республикасындағы 
халықаралық  мерей  той  қимылдарына  қатынасуға,  мҽдениет  министрінің 
орынбасары,  ҽйгілі  жазушы  чың  шиянбиң  бастаған  мҽдениет  уҽкілдер 
ҥйірмесін  жіберген  болатын.  Еліміздегі  қазақ  зиялыларынан  мен  жҽне  с. 
Найман  екеуміз  осы  ҥйірменің  мҥшесі  болып  барып,  Алматы  жҽне  Семей 
қалаларында  ҿткізілген  халықаралық  деңгейдегі  мерекелік  қимылдарға 
қатынасқанбыз. Сол тҧста Қазақстан Республикасы ҧлттық ғылым академиясы 
ҧйымдастырып  ашқан,  ҧлы  қазақ  ақыны  Абай  Қҧнанбаевтың  туылғанына  150 
жыл  болуына  арналған  халықаралық  ғылыми  конференцияда,    мен  жҧңго 
ғалымдары атынан ―Абай жҽне жҧңго қазақ ҽдебиеті‖ деген тақырыпта ғылми 
баяндама жасаған едім. Сондай-ақ Қазақстан республикасындағы ҧлы Абайдың 
мерей тойы ҿткізілуі барысынан жазылған ―Ҧлы Абайдың мерей тойында‖ атты 
естелігімді ―шинжияң газетінде‖ жариялаған болатынмын.   
Сол  қатарда  1995-жылы  мен  ―Абай  ақылиялары‖  қатарындағы  (―қырық   
алтыншы  ٴсозы‖)  ―ٴбыраз  ٴсоз  қазақтың  қаидан  шыққаны  туралы‖  арнаулы 
мақала жазып жариялаған едім. Ҥстідегі (2015) жылы сҽуірде, жҧңго шинжияң 
халық  радио  стансиясы  қазақ  тіліндегі  радиосы  ―Абай  тағылымы-заман 
айнасы‖  атында  желілес  ҧгіт  (сҧхбат)  жобасы  жасап,  мамыр,  маусым 
айларында,  ҧлы  Абайдың  туылғанына  170  жыл  толуы  байланысымен  радио 
ҥгіті  (сҧхбат)  жҧргізу  талабына  сай  ―Ҧлы  Абайдың  ата  тарихымызға  қатысты 
тағылымдары  туралы‖  деген  осы  мақаламды  жазып  радио  сҧхбатын  берген 

72 
 
едім. Енді ел іші-сыртындағы оқырмандар жҽне зерттеушілермен ой ортақтасу 
ٴҧшын осы мақаламды ҧсынып отырмын.   
Меніңше  біз  алдымен  ҧлы  Абайдың  ―ٴбіраз ٴсҿз  қазақтың  қайдан  шыққаны 
туралы‖ деген шағын болғанымен тағылым тҽрбиесі терең еңбегі ―ақылиялары‖ 
қатарындағы қара сҿзбе, жоқ мақалама? -деген мҽселенің басын ашып алайық. 
Осыдан 60 жыл бҧрын ҧлы Абайдың туылғанына 110 жыл болуына байланысты 
Қазақстанның  ―жаңа  ٴҿмір‖  журналы  баспасынан  шыққан  ―Абай  қара  сҿздері‖ 
атты  кітапты  қырық  бес  қара  ٴсҿздің  артына  басылған  жоғарыда  аталған 
мақалаға  ―қырық  алтыншы  ٴсҿз‖  деген  тақырып  берілмеген.  Осы  кітҽптің 
жҧңгода  1986-жылы  ҧлттар  баспасы  жағынан  кҿшіріп  басылған  нҧсқасына 
қосып  берілген  Ханғали  Сҧйыншалевтың  ―Абайдың  қара  сҿздері‖  атты  ҧзақ 
мақаласында  автор  Абайдың  ―ٴбіраз  ٴсҿз  қазақтың  қаидан  шыққаны  туралы  ‖ 
деп аталатын ٴсҿзі ―қара ٴсҿз емес мақала‖ деген екен. Аталған автордың Абай 
қара  сҿздері  туралы  бҧл  мақаласы  амалиятта  екі  бҿлімнен  ٴбірнеше  тараудан 
тҧратын  кітҽпша  еді.  Автор  шығармасының  бірінші  бҿлім  3-тарауында, 
абайдың ٴбіз  тоқталғаны  отырған  мақаласындағы  қазақ  тарихы,  ―Қазақ‖  атауы 
туралы толғаныстарына талдау жасай келіп, Абайдың қазақ тарихында болған . 
Ҧлы  уақиғаларды,  тарихи  ҥлкен  кезеңдерді,  біркелкі  дҧрыс  кҿрсетіп 
беркендігін айтады.⑴. 
Мҧхтар  Ҽуезовтың  ―Абай  тану  мҽселелері‖  деген  атпен  Ҽбділдҽбек 
Ақыштай ҧлы жағынан қҧрастырылып 1994-жылы шинжияң халық баспасынан 
шыққан  кітаптағы  ―Абай  қара  сҿздері‖  деген  тақырыптағы  шығармасында  : 
―жалпы қара сҿздерден мазмҧн, тақырып жағынан ҿзгешерек тҧратыны қырық 
алтыншы  ٴсоз,  ол  тарихтық-очерк  ٴтҽрізді,  қазақтың  қаидан  шыққандығына 
арналған  дҽлелді,  деректі  қысқа  зерттеу  сияқты‖  ⑵  деген  бағасы,  оның  ҧлы 
Абайдың  ―ٴбіраз  ٴсоз  қазақтың  қайдан  шыққаны  туралы‖  атты  мақаласын  ҿзге 
қара сҿздерінен ҿзгеше қарап зерттеуді ҧсынғаны деп ойлаймын.   
Ал  енді  Қазақстан  ел  баспасында,    1993-жылы  Алматыда  басылған  ―Абай 
ақылиялары‖  ٴбірінші  баспасының  1-басылуына  сай,  су  жѐушиң  жҽне  Ҽкбҽр 
Мажит  ҧлы  мырзалардың  аударуымен  1995-жылы  маусымда  басылған 
нҧсқасында, Абай ақылиялары қырық бесінші сҿзбен тоқтаған. Сол жылы ҧлы 
Абайдың 150 жылдық мерей тойна байланысты жазылып, іле халық баспасынан 
шыққан  ―Абай  парасаты‖  атты  кітҽпқа  енген  мақаламда  да  ―қырық  алтыншы 
ٴсҿзді‖ менде ٴбір ғылми мақала ретінде зерттеуге тырысқан едім.   
Ҧлы  Абайдың  ең  терең  зерттеп,  ―Абай‖  жҽне  ―Абай  жолы  ефопиясын 
жазып,  Абай  тану  ғылымын  қалыптастырған  заңғар  жазушы  Мҧхтар  Ҽуезеов, 
Абайдың  қырық  алтыншы  ٴсҿзін  мазмҧны  жҽне  тақырып  жағынан  басқа  қара 
сҿздерінен  ҿзгеше  деп  қарап,  ол  тарихтық-очерк  ٴтҽрізді,  қазақтың  қайдан 
шыққандығына  арналған  дҽлелді  деректі  қысқа  зерттеу  сияқты  деп 
қарағандықтан ٴбіз тҥптеп келгенде заңғар жазушы, ғҧлама ғалым кҿзқарасына 
жҥгінуге  тиіспіз  Осыдан  20  жыл  бҧрын  жарияланған  жоғарыда  аталған 
мақаламда, Мҧхтар Ҽуезов кҿзқарасын қҧптағаным ٴҥшін, сол мақаламнан ٴбіз 
ٴҥзінді мысал келтіре кетейін: ―кемеңгер Абай  болса, есте жоқ ескі замандарға 

73 
 
баратын  ата  тегімізбен  кейінгі  ٴдіни  сенімдерімізді  шатастырмау  сынды  ٴҽр 
мҽселені  кҿтереді  жҽне  оған  жауап  береді.  Тҥркі  тектес(тілдес)  тайпалардың 
арғы  тегімен  (сол  қатарда  қазақтың  шығу  тегімен-ж.  М)  тығыз  байланысты 
сақтармен  ғҧндардың  аты  жазба  болып  тарихи  деректерге  ҿте  ертеде  тҥскен. 
Ҧлы Абай олардың атын атамасада, ел ішіндегі шежіре деректері мен аңыздарға 
сай  қазақтың  шығу  тегінің  алыста  жатқандығын,  ҿзінің  ата  мекеніне  ерте 
заманнан бастап-ақ қоныстанғанын меңзейді‖ . 
Менің бҧл кҿзқарасым ҧлы Абайдың ―ٴбіраз ٴсоз қазақтың қайдан шыққаны 
туралы‖  деген  мақаласының  басында  айтылған  тамыры  тереңде  жатқан 
тағылымына  қарата  танымым  еді.  Абай  ―ٴбіздің  қазақтың  ықыласы-атасын 
араптан  шықты  дегенді,  яки  ٴбаны  сірайілден  шықты  дегенді  ҧнатқандай, 
онысы ҽрине тауарихтан хабар тисе сол жақтан тигендіктен ислам діні бҧрынғы 
ата-бабаларды  ҧмыттырып,  діндестерді  жақын  кҿрсеткендіктен,  һам  артқы 
жағы хабарсыз қараңғылықта болған ٴіс дейді. Кҿріп отырсыздар халқымыздан 
шыққан кемеңгер, ойшыл ақын Абай осыдан ٴбір ғасырдан артық уақыт бҧрын, 
яғни,  19-ғасырдың  соңғы  кезінде-ақ,  ٴоз  халқының  арғы  тарихын,  шығу  тегін 
білмеуді  ―қараңғылықта  қалғандықтан  болған  ٴіс‖-деп  қатаң  сын  тезіне  алады. 
Сол кездегі тарихи жағдайда бҧл аса кҿрегендік, қайтпас жігерге ие батылдық 
жҽне батырлық еді.   
Шындығын  айтқанда,  19-ғасырдың  соңғы  жарымында,  қазақ  даласына  ٴбіз 
жағынан  ресей  империясінің  отарлауы  тереңдей  тҥссе,  енді  ٴбыр  жағынан 
ٴсылам ٴдыны наным сенімдеріне ҿте терең тамыр тартқан. Арап, парыс халқы 
оқымыстылары  ٴдыни  жҽне  ғылми  еңбектері  ықпалы  кҥшейе  тҥскен.  Оның 
ҥстіне ٴоз халқымыз ішіндегі қожалар ҽулетінен шыққан ҿқымстілҽрмен, тегіміз 
ٴбыр  татар  (ноғаи)  оқымыстылары  қазақ  арасында  ҽғартушіліқпен  кеңінен 
айнасылып  жатқан.  Олар  ٴбыр  жағынан  ٴоз  халқымыздан  оқымстылар 
кҿбейуіне,  халқымыздың  надандық  шырмауынан  қҧтылуы  жолында  игілікті 
жҧмыстар  тындырса,  енді  ٴбыз  жағынан  олардың  арасындағы  кейбір  керенҽу 
ٴдын  иелері  ықпалын  қабылдаған  шала  молдаларда  пайда  болған.  Олар  абай 
атамыз айтқандай, оқымысты бейнесіне еніп алып, қазақ арасындағы надандық 
шырмап  алған  кҿркҿкірек  адамдардың  ата-бабаларын  немесе  қандастарын 
жатсынуын дҽріптеген. Олардың қазақты ―ғараптан шықты‖ дегендегі мақсаты, 
халқымыздың  атамзаманнан  бері  жалғасып  келе  жатқан  халықтық  шежіресін 
ауыз  екі  тарихын  бҧрмалап,  немесе  терістеп  ٴдыни  ٴтҧс  алған  шежірелік  ҽңіз-
ҽңгімелерді дҽріптеу еді.   
Меніңше  ٴбыз  Абайдың  осы  мақаласындағы  ―ҽуелде  адам  балалары  бҧл 
кҥнгі  орындарына  екі  жақтан  толқып  келген,  ٴбыры  ٴҧндыстан  тарапынан,  .  . 
екіншісі моңғҧл жағынан келген‖-деген кҿзқарҽсіндҽ, ҥлкен тереңдік жҽне ٴыры 
ٴман -мағына жатыр деп тҥсінгеніміз ٴжон. Ҥйткені бҧл арада, абай екі жақтан 
толқып келгендер тек қазақтың ғана ата-бабасы демеген, қаита адам балалары 
(адамзат-ж.  М)  деген.  ٴбыз  осы  замандағы  адамзаттың  тарихы  мен  мҽдениетін 
зерттеуде жиы ауызға алынатын ертедегі евроазия кҿшпенділеріне қаратылған 
деп қарағанымыз ٴжон. Кейінгі кезде (былайша айтқанда жаңа ерадан бҧрынғы 
3-1-мың  жылдықта)  қазақ  даласы  мен  моңғҧл  даласында  дҽурендеген  сақтар 

74 
 
мен  ғҧндар,  ҽне  сол  ертедегі  еурҿҽзия  кҿшпелілерінің  ҧрпақтары  екендігінде 
дау  жоқ,  жҧңго  жылнамаларында  олар  ҽдетте  сҿлтҥстік  кҿшпелілері  (жҽне 
ертедегі  батыс  ٴоңыр  ҧлттары)  деп  жазылған.  Ҧлы  абай  меніңше  ٴҧндыстан 
жақтан келгендер дегенде, ақ ٴнасылды сақтарды, ал моңғҧл жақтан келгендер 
дегенде  сары  ٴнасылды  ғҧндарды  меңзеген  болуы  мҥмкін.  Жазба  тарихи 
деректерге  (анығырақ  айқтанда  жҧңго  жылнамаларында)  аты  жаңа  ерадан 
бҧрынғы  3-1-ғасырда  ٴмалым  болған,  кейінгі  кезден  ٴбыздың  қазақты 
қалыптастырған  ҧйтқы  тайпалардан  ҥйсіндер,  қыпшақтар,  қаңлылар,  аландар 
ҽне  сол  сақтар  мен  ғҧндардың  тоғысуынан  қалыптасқан  халықтар  деген 
кҿзқарҽсімді  мен  осыдан  20-30 бҧрын жариялаған  ғылми еңбектерімде  жазған 
едім. Жҽне бҧл кҿзқарҽсім ел-ٴіші сыртындағы зерттеушілер  назарын аударған 
еді.  Демек  ٴбыздың  ертедегі  ата-бабаларымыз  қҧдды  жоғарыда  айтқанымдай 
ертедегі  еурҿҽзия  кҿшпенділері  ҧрпақтары  сақтар,  ғҧндар  жҽне  ٴозара  тектес, 
қандас  тҥркі  тайпалар.  Абай  атамыз  айтқандай  олар  ешқашҽндҽ  ―ғарыптан 
шыққан емес‖, қысқасы ҧлтымыз қҧрамын толықтаған ру-тайпалардың қожалар 
ҧрпақтарынан басқалары арап текті емес.   
Ҧлы  ойшыл  абайдың―ٴбыраз  ٴсоз  қазақтың  қаидан  шыққаны  туралы‖  деген 
мақаласында,  ٴозы  оқыған  орыс,  арап,  парс  тіліндегі  ғылми  еңбектер  жҽне 
қазақтың тарихи аңыздары бойынша, қазақтың тегіне қатысты ―хазар‖, ―татан‖ 
(дадан  немесе  татар-ж.  М)  халықтары  жҿніндегі  толғаныстары  ҿте  маңызды 
ғылми ізденіс деп қарағанымыз ٴжон. Қазақстан ҧлттық ентсиклҿпедиясіндҽ: ―7-
10-ғасырларда,  қазыргі  сҿлтҥстік  кавказдың  шығысы  мен  еділ,  дон  ҿзендері 
аңғарлары жҽне қырымның шығыс жағалаулары, азов алқаптарын алып жатқан 
кең  байтақ  ҿңірде  орта  ғасырлық  тҥркі  тайпаларының  хазар  мемлекеті 
қалыптқастан 
еді‖. 
Бҧл 
халықтың 
қалыптасуын 
ғалымдар 
жҧңго 
жылнамаларындағы ―қоса‖ тайпҽлҽрімен байланыстырады‖ - делінген.   
Абай атамыздың бҧл шағын мақаласында, ٴозы жасап отырған дҽуірден 7-8, 
ٴтыпты  он  неше  ғасыр  бҧрын,  дҽурендеген  ертедегі  ―хазар‖  жҽне  ―дадан‖ 
халықтары  туралы  толғаныс  жасағанына  таңғаласыз,  сҥйінесіз.  Халқымыздың 
рухани кҿсеміне айналған абай, ٴозының дарынды ақын, ойшыл бҿлумен бірге, 
ҧлтымыздың  тегі,  тарихы  туралы  толғанысында,  терең  кҥйінішпен  ―  ٴбыздың 
ٴбылымсыз, ғылымсыз қалмақтығымыз ҧят ‖- дейды. Менішңе ҧлы абай атаған 
―хазар  ‖  халқын,  жҧңго  жылнамаларында―қо-са‖(аса,  кісҽ,  хаса.  ЖМ)  болып 
жазылған  деп  қараған  ٴжон.  Бҧл  халықтың  тарихтағы  қазақ  даласының 
батысындағы  ―алан‖  елімен  (бҧрынғы  иянсай,  кейінгі  аса  ,  кісҽ,  хасамен) 
қатысты  екені  даусыз.  Халқымызға  ортақ  ҧлт  аты  болып  қалған  ―қазақ‖ 
атауының  сол  ٴбыр  ертедегі  рулық-ҧлыстық  елдер  ҽтімен  қатысты  екендігі  де 
зерттеу  еңбектерінде  жазылып  отыр.  Қазақстанның  қарағанды  облысы 
қарқаралы  ауданындағы  темірші  ауылдық  ҿкірігінің  орталығы  ―татан‖  деп 
аталатындығы,  оның  ―кусҽқ‖  ҿзеннің  салалары  қҧр  ҿзек  пен  қаражанның 
қосылған жерінде екендігі де зерттеуге татиды.   
ٴБіз  ҧлы  абайдың  бҧл  мақаласында,  ертедегі  ―хазар‖  жҽне  ―татан‖  (кейінгі 
татар)  ҧлыстары  аттарын  тегіс  мҿңғҥлдҽрмен  байланыстырып  жазуына  дҧрыс 
ғылми  талдау  жасауға  ٴтиыспыз.  13-ғасыр  басында  (1206-жылы)  шыңғысхан 

75 
 
қҧрған  мҧңғҧл  империясінің,  кейінгі  кезде  орыстарға  жҽне  басқа  еурҿпҽ 
елдеріне  шабуыл  жасаған  қосыны  қҧрамында,  оның  қол  астына  қараған  тҥркі 
тілдес  халықтардан  ҿте  мол  еді.  ٴоз  заманында  жергілікті  халық  бҧл 
шапқыншыларды  ―татарлар‖  деп  атаған  екен.  Сондықтан  (16-19-ғасырдағы 
орыс жазбаларында, кавказды, еділ мен орал ٴоңырын, орта азияны мекендеген 
тҥркі тайпалаларды татар деп жалпылама аталып келген‖- деп қаралуы-да бҧған 
ٴбыр  дҽлел  болады.  ٴбырақ  ٴбыз  ―татар‖  етнҿнімі  алғаш  пайда  болған  кезінде, 
ешқашҽндҽ,  жалпы  тҥркі  -моңғҧл  тектес  халықтың  ортақ  аты  емес  екендігін 
анықтап  алуымыз  керек.  Тҿменде  ٴбыз  ежелгі  ―дадан‖  немесе  ―татан‖  ҧлысы 
атын ―татар‖ деп ала береміз.   
ٴАсылы  ―татар  етінҿнімі  байқалдың  ҿңтҥстік  шығыс  жағын  мекендеген 
кҿшпелі тҥркі-мҿңғҥл тайпаларының арасында 5-9 -ғасырларда белгілі болған ‖ 
-  екен.  Осы  татар  атты  ҧлыстық  (хандық)  елдің  12-ғасырдың  соңғы  кезінде 
иясукей  жҽне  оның  ҧлы  темучинмен  ең  қатты  жауласқандығы  ҽлемге  аян. 
Шыңғысханның  немересі  бату  (ٴбати)  бастаған  мҧңғҧл  империясі  шапқыншы 
қосынын  орыс  жҽне  еурҿпҽ  елдері  халқының  ―татар‖  атап  кетуінің  себебі  де 
зерттелуге  ٴтиысты  деп  ойлаймын.  ―алтын  орда‖  хандығы  ыдырағаннан  кейін, 
алғашында  ―ноғаи‖  аталған  елдің  ٴбыр  ٴболымы  біртіндеп  ―татар‖  атты  халық 
―ҧлт‖  болып  қалыптасқаны  да  ҽлемге  аян.  ٴбыр  қызығы  абай  атамыз  аталған 
мақаласында  жазғанындай,  шыңғыс  ханның  ҥлкен  ҧлы  жошы  хан  ҧрпақтары, 
ҿздері  билеген  елдерге  ٴозын  билеуші  ақ  сҥйек  тҧқымы  ретінде  таныту  ٴҧшын 
―татармыз‖  дегендігі  еді.  ―онысы:  ٴбыз  келімсек  емес,  ٴтҧпсыз  емес,  таза 
тҧқымбыз деген орынға айтылады, татардың кім екенін білгендігімен айтқаны 
емес‖ - дейды абай.   
Қырық  алтыншы  ٴсозы  болып  жҥрген  мақаласында  ҧлы  абай  жҽне  ―ٴдын 
ٴсыламға  кіре  алмай  қалған,  осы  кҥнде  кҥн  шығыс  сіберінде  қазақтың 
ағаиындары бар, тілінен, ҽдетінен, тҥсінен, туысқандығы анық кҿрініп тҥрҽді‖ -
деп жазады. Меніңше абай меңзеген бҧл халық қазыргі ресей федартсиясының 
алтай  республикасіндҽ  тҧратын  тҥркі  тілдес  халық  алтайлықтар  болса  керек. 
Олардың ―етник негізі 6-8-ғасырдағы теле, тҥркі тайпаларынан қҧралған, 13-18-
ғасырда моңғҧл, татар, жоңғар, ойрат тайпҽлҽрімен араласып ٴбыр одаққа кіруі 
моңғҧл  тҧрмысының  ҽсерін  кҥшейтті‖.  Олар  ٴасылы  шаман  дініне  сенетін 
тайпалар еді. Кейіндеп (20-ғасырға дейын) кҥшпен христан дініне енгізіліпті.   
Ҧлы  абай  кҿлемі  шағын  бҿлғанімен  мазмҧны  кең,  ғылми  қҧны  терең  бҧл 
мақаласында, тҥркі тілдес туысқан ҧлттардан қырғыздар жҽне ҧйғҧрлар туралы 
да  тоқталады.  Қырғыздар  сияқты  ―мал  сақтауға  жақсы  жерге  барамыз  деген 
халықтың  ٴбыры  ٴбыздың  қазақ  екен‖-дейді.  Ҧйғҧрлардың  да  ,  қазақ,  қырғыз 
сияқты тҥркі тілдес халық екенін айта келіп: ―қҧтайба атты кісі қашқарға дейын 
келіп,  халықты  ٴсыламға  кҿндіргенде  бҧларда  мҧсылман  болдық  депті‖-дейді. 
Ҧйғҧрлар  мен  қырғыздардың  да  ертеде  тегіс  ―шаман‖  дініне  сенгенін, 
шамандарын (бақсыларын-ҧстаздарын -ж. М ) ―абыз‖ дегенін айтады. Қазақтың 
келін  тҥскенде,  отқа  май  қҧиып  ―от  ана,  май  ана,  жарылқа‖дейтын,  кҥн 
кҥркірегенде―сҥт кҿп, кҿмір аз‖ дейтын ҽдеттері тегіс сол ертедегі шаман ٴдыны 
нанымдарынан  қалған  ҽдеттері  екендігін  ҿте  тамаша  нанымды  жазады.  Қазақ 

76 
 
халқы ҿте салтанатты ҿткізетін, ҧлыстың ҧлы кҥні деп аталған наурыз мерекесі 
туралы да тоқталады. Демек бізбен тегі ٴбыр, тҥркі тілдес халықтарды да қағыс 
қалтырмайды. Олардың қазыргі адамзаттың ٴҧш ҥлкен ٴнасылдың тобы ішінде, 
моңғҧл  ٴнасылды  (теріс  сарғыш)  екендігінеде  тоқталады.  Бҧл  ٴозы  ٴданышпан 
абайдың  ٴоз  кезінде  халқымыздың  ауыз  екі  тарихы  болған  шежірелік 
деректерге, тарихи ҽңіз-ҽңгімелерге ғана  сҥйенып қалмай, ٴоз заманындағы (19-
ғасырдың  кейінгі  жарымындағы)  орыс  ғалымдарының  еңбектерінен  де 
пайдаланғандығының дҽлелі деген ойдамын.   
Ҧлы  абай  бҧл  мақаласында  ―алаш  қауымы‖,  майқы  ٴби,  жҽне  қазақ  атауы 
туралы  да  тоқталған.  Абай  атамыздың  бҧл  мҽселелер  туралы  тағылымдары 
―кҿзқарҽстҽр‖  жҿнінде  жоғарыда  аталған,  1995-жылы  жазылған  мақаламда 
ٴбыршама  жан-жақтылы  тоқталған  болатынмын.  Дегенімен  бҧл  арада  ерекше 
атауға  ٴтиысты  мҽселе,  ҧлы  абай  осы  мақаласында,  қазақтың  ٴбыртҧтас  халық 
(ҧлт)  болып  қалыптасудан  бҧрын―алаш  қауымы‖  астына  ҧйымдасқаны,  1206-
жылы моңғҧл империясі қҧрылып, темучин ―шыңғысхан‖ атағына ие болғанда, 
оны  таққа  кҿтерген  оны  екі  адамның  ٴбыры  қазақтың  майқы  ٴбиы  екендігі 
туралы  тҿқтҽліп―тҥгел  ٴсоздың  ٴтҧбы  ٴбыр,  ٴтҧп  атасы  майқы  ٴби‖  деген 
мақалдағы майқы ٴби осы кісі екендігін кесетіп айтады. Осыдан кейін қазақтың 
басым кҿбінің шыңғысханның ҥлкен ҧлы жошы ҧрпағы билеуінде болғандығы, 
енді  ٴбыр  ٴболымының  шыңғысханның  екінші  ҧлы  шағатай  билеуінде 
болғандығы,  қазақтың  ٴҧш  жҥзге  ٴболынуы    жҽне  ахымет  хан  туралы 
жазғандарын,  халықараға  айгілы  ―бабырнама‖  қатарлы  шығыс  авторлары 
еңбектерінен  пайдаланғанын  айтады.  Кезінде  ҧлы  абайды  ҽлемге  танытқан 
заңғар жазушысы мҧхтар аузев ―жолы кең жҽзуші‖деп бағалаған қазақстанның 
халық  жазушысы  сабит  мҧқанов,  абайдың  ―ٴбыраз  ٴсоз  қазақтың  қаидан 
шыққаны  туралы‖  атты  мақаласы  жҿнінде:  ―.    оның  шығыс  тарихшылары 
мҧхаммет  хайдар  дулатиды,  ٴабылғазы  баһадҧр  ханды,  ―ٴтыбири‖,  ―тарихи 
ғҧлами‖,  ―бабырнама‖  сияқты  араб,  парс,  тҥркі  тілінде  жазылған  кітҽптҽрді 
оқығанды, шығыстанда, батыстанда оқыған кітҽптҽрін қазақ шежіресімен, қазақ 
фолкылорымен  салыстырып  отырғанды,  ―қазақ‖  деген  ٴсоздың  қаидан 
шыққандығы  туралы  пікірінде,  қазақтың  моңғҧлға  бағынуы  туралы  айтқан 
пікірінде кҿрініп ҿтірҽді‖-деген екен. 
Демек  қазақтың  ҧлы  ойшыл  ақыны  абайдың  бҧл  еңбегі  ҥлкен  дайіндіқпен, 
ҧзақ уақыттық толғаныстан соң жазылған. ٴсабит мҧқанов айтқандай: ―қазақтың 
ҿткен  ٴомырын  абайдың  жақсы  білетіндігі  оның  барлық  шығармаларынан 
кҿрініп  тҧрады.  Ол  қазақ  ҿміріне  арнаған  кҿркем  шіғармҽлҽрімен  қатар,  қазақ 
тарихын жазу  мақсатын кҿздеген‖  сияқты.  Ҥйткені  ол  ―алаш‖  қауымы,  майқы 
ٴби, алаш хан, ―қазақ‖ атауы жҿніндегі халық аңыздарына тоқталып қалмастан, 
қазақ тайпаларының шыңғысхан қол астына қарауы, онан соң оның ҥлкен ҧлы 
жошы ҧрпақтары билігінде болуына қарасты халық арасында сақталған тарихи 
мақалалар,  қазақтың  қҧба  қалмаққа  (жоңғар  шапқыншылығына)  қарсы  кҥрес 
жеңіске  жетіп,  сары  арқаға  орналасқан  соң  ٴосып-ٴонуы,  ٴамыр  темір  дауыры 
жҽне  қазақ  ٴҧш  ٴжҧзы  қалыптасуы  қатарлы  ٴыры  тарихи  уақиғаларды  ауызға 
алуы тегіс бҧған дҽлел болады.   

77 
 
Қорытып  айтқанда,  ٴданышпан  абай  ٴоз  заманындағы  (яғни  19-ғасырдың 
кейінгі жарымы мен 20-ғасырдың алғашқы жылдарындағы) тҧтас қазақтың ҧлы 
философ  ақыны,  кемеңгер  ойшылы  ғана  болып  қалмастан,  қазақ  жазба 
ҽдебиетінің  негізін  салушы  рухани  кҿсемі  еді.  Оның  ―ٴбыраз  ٴсоз  қазақтың 
қаидан  шыққаны‖  деген  мақаласы  шағын  бҿлғанімен  оған  қазақтың  тегі  жҽне 
ٴбыртҧтас қазақ ҧлты болып қалыптасуына қатысты талай тарихи дерек кҿздері 
сіңірілген.  Ол  қазақ  тарихында  ҿткен  мҧхаммет  қаидар  дулати,  қыдырғали 
жалайыр, шоқан уалижанов сияқты ғҧлама тарихшылар ٴызын басып, ізденістер 
жасап  шағын  қалаға  шалқар  кҿлдей  мазмҧн,  телегей  теңіз  тағылым  сидыра 
білген.  Оның  баулуында  ҿскен  ―абай  мектебіндегі‖  ең  ҥздік  шҽкірті  шакарым 
қҧдайберді  ҧлының  атақты  ақыны  болып  жетіліп  ғана  қалмастан,  қазақ  ғана 
емес тҧтас тҥркі тілдес ҧлттар туралы терең білімге ие ғҧлама тарихшы болып 
шығуында,  ҧлы  абайдың  еңбегі  сіңген,  оған  жол  сілтеген,  ҿнеге  ҧлгі  болған 
ҧстазы  еді.  Абай  атамыздың  халқымыздың  тарихы  туралы  тағылымдарын 
ҥйрену жҽне зерттеу ҧрпақтан ҧрпаққа жалғаса бермек.   
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  ―Абай  қара  сҿздері‖,  ҧлттар  баспасы,  1986-жылғы  басылымы  341-342-
беттері.   
2.  Мҧхтар  Ауезов―Абай  тану  мҽселелері‖,  қҧрастырған:  ҽбділдҽбек        
ақыштай ҧлы. Шинжияң халық баспасы, 1994-жылғы басылымы 415-бет.   
3.  ―Абай  парасаты‖  іле  халық  баспасы,  1995-жыл  басылымы  70  бетінен 
басталған. ЖМырзақанов мақаласынан.   
4.  ―Абай  қара  сҿздері‖  ҧлттар  баспасы,  1986-жыл,  171-бет.  ―Қазақстан 
ҧлттық ентсиклҿпедиясі‖, 9-том, 2007-жылғы басылымы 254-бет.   
5. жоғарыдағы энциклопедия 2006-жылғы басылымы 8-том, 268-бет. 
6. жоғарыдағы энциклопедия 8-том 268-бет.   
7. ―Абай қара сҿздері‖ ҧлттар баспасы, 1986-жыл, 172-173-бет.   
8. жоғарыдағы кітҽп 173-бет.   
9. ―Қазақстан ҧлттық ентсиклҿпедиясі‖, 1-том, 303-бет, 1998-жыл. 
10. ―Абай қара сҿздері‖ ҧлттар баспасы, 1986-жыл, 174-175-бет.   
11.  ―Абай  тағылымы‖  алматы    ―жазушы‖  баспасы, 1986-жылғы    басылымы 
62-бет 2015 -жыл      ҥрімжі. 
 
ҼОЖ  81.432 
СМАҒҦЛОВ Ж.Қ.  
Е.А. Бҿкетов атындағы ҚарМУ, Қарағанды қ., Қазақстан  
 
АБАЙ ЖҼНЕ ҼЛИХАН  
 
1903 жылы Петербургте «Россия. Біздің Отанымыздың толық географиялық 
сипаттамасы»  депаталатын  кҿп  томдықтың  XVІІІ  томы  қазақ  халқының 
тарихына  арналып,  «Киргизский  край»  деген  атаумен  шықты.  Осы  томның 
«Қазақ  аймағының  тарихи  тағдыры  жҽне  оның  мҽдени  жетістіктері»,  «Қазақ 

78 
 
аймағының  территория  бойынша  орналасу  тҽртібі  жҽне  оның  этникалық 
қҧрамы,  тҧрмысы  мен  мҽдениеті»  деген  тарауларын  Ҽ.Н.  Бҿкейханов  жазды. 
Қазақ халқының мҽдениеті мен ҿнерін, ҽдебиетін сҿз ете келіп, Ҽлихан ҧлттық 
ғылыми-зерттеушілік ой пікірде ҽдеби мҧраны ең алғаш рет ауыз ҽдебиеті жҽне 
жазба  ҽдебиеті  деп  бҿледі.  Ауыз  ҽдебиетінен  кҿптеген  халық  жырларына  тап 
келіп,  «Қозы  Кҿрпеш-Баян  сҧлу»  жырына  ҽдеби  талдау  жасайды.  Жазба 
ҽдебиет ҿкілдері деп Ноғайбай, Шортанбай, Шҿже т.б. ақындарды атап Абайға 
арнайы  тоқталып,  оны  қазақ  ҽдебиетіндегі  жаңа  бағыттағы  жаңа  ҽдебиеттің 
кҿшбасшысы  деп  бағалайды.  «Енді  қазақ  поэзиясындағы  жаңа  ағымның  ҿкілі 
ретінде  Қҧнанбаевты  –  формасы  жағынан  айрықша  жҽне  мазмҧны  жағынан 
(ҽсіресе  бейнелеуде)  арынды  кҿптеген  ҿлеңдердің  авторы  деп  атауға  болады. 
Осы  автор  «Евгений  Онегин»  жҽне  Лермонтовтың  кҿптеген  ҿлеңдерін 
(қазақтарға  тҥсініктілерін)  жақсы  аударған,  сондықтанда  Семей  ҽншілерінің 
аузынан  «Татьянаның  хаты»  атты  ҿлеңін  тыңдауға  болады»,  -  деген  пікірді 
классикалық  мҧраны  ғылыми  тҧрғыда  игеру  жолындағы  ғылыми-зерттеушілік 
ой-пікірде  мҽнді  жаңалық  деуге  болады.  Ҧлттық  ҽдебиет  тарихын  зерттеудегі 
ізденістің елеулі бір қадамы екеніа нық. 
Осы  кезеңдегі  ғылыми  бағалаушылық  мҽнде  жазылған  мақалаларды  қарап 
отырсақ,  жеке  ақын-жазушының  шығармашылық  ерекшелігін  ашу  арқылы 
ҽдебиеттің  халықтығы,  ҧлттығы  мҽселелерін  танытуға  деген  талап  байқалады. 
Ҽрине, шығармашылық дҥниетанымның кҿрініс табуы секілді кҥрделі мҽселеге 
бара қойған жоқ. Бірақ, Ҽ. Бҿкейхановтың жоғарыдағы пікіріндегі Абайды жаңа 
ағымның  ҿкілі  деген  уақытында  сыншыл  реализмді  айтып  отырғанына,  ал 
жанр,  форма  мен  мазмҧн  мҽселелерін  сҿзетуі,  ақын  творчествосына  талдау 
жасауға  деген  ҧмтылысты  байқатады.  Бҧл  ғылыми-зерттеушілік  ой-пікірдің 
классикалық  мҧраны  игеру  барысында  жалпыдан  жалқыға  қарай  даму 
заңдылығына орай нақтылыққа бой ҧра бастағанына айқын дҽлел. 
Бір айта кететін жағдай, тҽуелсіздік алғанымызға дейін Ҽ. Бҿкейханов есімін 
атауға тыйым салынған кеңес дҽуіріндегі талап-тілекке сай бҧл томдағы Абай 
туралы  пікірлерді  орыс  ғалымы  А.Н.  Седельниковке  апарып  таңып  жҥрген 
тҧжырым  абайтану  ғылымында  ҽлі  кҥнге  дейін  орын  алып  отыр. 
Еуропоцентристік  кҿзқарасқа  ҽбден  мойынсҧнып,  бізге  барлығын  орыстар 
жасап  берді  деп  ҿзімізді  ҿзіміз  мансҧқ  етіп  келгеніміздің  бҧлда  бір  мысалы. 
ХVІІІ  томдағы  қазақ  ҽдебиетінің  тарихы,  оның  кҿрнекті  ҿкілі  Абай  туралы 
пікірді  А.Н.  Седельниковке  апарып  таңғанда  оның  қазақ  фольклоры  мен 
ҽдебиеті  туралы  басқа  орыс  фольклористермен  салыстырғанда  тартымды 
ештеңе жазбағанын да естен шығардық. Оның қазақ даласын зерттеудегі негізгі 
нысанасы  географиялық  жағдайлары  мен  жануарлар,  ҿсімдіктер  дҥниесі, 
этнографиясы  болған.  Ҽзірге  бізге  белгілі  еңбегі  «Распределение  населения 
киргизского края по территориии, его этнографический состав, быт и культура» 
деп кҿрсетіліп жҥр. Бҧл - біз жоғарыда сҿз еткен ХVІІІ томдағы Ҽ.Бҿкейханов 
жазды  деп  отырған  тарау.  Оның  авторы  Ҽ.Бҿкейханов  екенін  мына  дерек 
дҽлелдей  тҥседі.  Осы  тараудағы  Абай  шығармашылығы  туралы  айтқандағы 
«Семей  ҽншілерінің  ауызынан  «Татьянаның  хаты»  атты  ҿлеңін  тыңдауға 

79 
 
болады» деп жазған пікірін 1905 жылы «Семипалатинский листок» газетіндегі 
«Абай  Қҧнанбаев»  (некролог)  атты  мақаласында  «1899  году  в  Кокенской 
волости  киргизский  певец  Адылхан  предложил  нам  послушать  «Письмо 
Татьяны»  под  аккомпанемент  его  скрипки»,  -  деп  нақтылай  тҥскен  болатын. 
Ҽ.Бҿкейхановтың  басқа  да  ғылыми  еңбектерімен  тарихи  жҽне  стильдік 
жағынан  салыстыра  зерттесе  кҿп  сыр  ашылатыны  анық.  Ҿкінішке  орай,  бҧл 
тарау 1995 жылы шыққан Ҽ.Бҿкейхановтың таңдамалы жинағына енгізілмеген. 
Бҧл  томдағы  қазақ  ҽдебиетін  сҿз  еткен  тарауды  Ҽ.Бҿкейханов  жазған 
дегенде  Ҽлихан  мен  Абай  бір-бірін  білген  бе  деген  мҽселе  туындайды.  Бҧл, 
ҽсіресе,  Абай  ҿмірбаяны  туралы  алғаш  жазылған  К.Ысқақов  пен  Ҽлихан 
мақалалары  тҿңірегінде  жиірек  айтылып  жҥр.  Бҧл  мҽселені  шешіп  алу  - 
абайтану  ғылымы  жҽне  Бҿкейханов  мҧрасын  зерттеу  ҥшін  ғана  емес,  ҧлттық 
ғылыми-зерттеушілік  ой-пікірдің  қалыптасу  жолын  кҿрсетуде  де  маңызы  бар. 
А.Н.Седельников  жазсын,  Ҽлихан  жазсын  ҽйтеуір  Абай  тҧлғасы  орыс 
жҧртшылығына  осы  еңбек  арқылы  танылды  ғой  деп  «жауырды  жаба  тоқып» 
кете  беруге  енді  болмайды.  Бҧған  Ҽлихан,  Кҽкітай  мақалалары  мен  басқа  да 
еңбектерді  сҿз  еткенде  ҽлі  де  тоқталамыз.  Ҽзірше,  осы  томдықтағы  мақалаға 
байланысты кеңірек сҿз етіп кҿрелік. 
Біздің  ойымызша,  Ҽлихан  Абаймен  кҿзі  тірісінде  кездескен  жҽне  пікірлес 
болған.  Оған  екі  тҥрлі  дҽлеліміз  бар.  Бірінші.  Ҽлихан  1894  жылдан  бастап 
Орыстың  императорлық  география  қоғамының  Батыс  Сібір  бҿлімінің 
жҧмыстарына  белсене  араласып,  1896  жылы  толық  мҥшелігіне  қабылданып, 
1901  жылы  оның  басқару  комитетіне  сайланады.  Осы  қоғамның  Семей 
бҿлімшесін  ашуға  ат  салысып,  оның  статистика  комитетінде  Г.Потанин, 
П.П.Семенов-Тянь-Шанский,  Е.П.Михаэлис  жҽне  А.Қҧнанбаевпен  бірге  мҥше 
болады.  Қазақтың  екі  данасының  бҧл  комитет  атқарған  жҧмыстар  барысында 
таныс  болмауы  мҥмкін  емес.  Комитет  қҧрамында  Е.П.Михаэлистің  болуы  да 
кҿп  жайды  аңғартады.  Е.П.Михаэлис  қайтыс  болғанда  «Қазақ»  газетіне  (1914, 
44) жазған «Офат» деп аталатын азасҿзін Абайдың «Ҿлсем орным қара жер сыз 
болмай ма» деген ҿлеңін келтіріп, осы ҿлең жолдарымен аяқтауы жақсы сыйлас 
адамдар болғанын байқатады. Осы азасҿздегі «Қазақтың жалғыз ақыны Абайды 
тура жолға салған осы Михаэлис еді. Абай ҿле ҿлгенше «менің кҿзімді ашқан, 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: