Сборник материалов международной научно практической конференции

 
153 
АҚТӚБЕ ОБЛЫСЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК 
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТЕРРИТОРИЯНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РӚЛІ 
Балғалиев А.Н., 
М. Ӛтемісов атындағы БҚМУ, 
Қазақстан, Орал 
 
Ақтӛбе  Облысы  Қазақстанның  ең  маңызды  ӛнеркәсіп  ауданы  болып  табылады. 
Оның  кӛлемі  шамамен  300  мың  шаршы  км.  Ақтӛбе  облысы  солтҥстігінде  Ресеймен, 
оңтҥстігінде  Ӛзбекстанмен  шекараласады.  Бҧл  аймақ  шығыс  пен  батыста  әр  жағынан 
ҥш  облыспен  шектеседі.  Шығыс  жағында  –  Қостанай,  Қарағанды  және  Қызылорда 
облыстары. Батысында - Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары. 
Ақтӛбе  облысы  елдің  индустриялық  дамыған  ӛңірлері  қатарына  жатады. 
Республиканың ӛнеркәсіп ӛндірісінде облыстың ҥлес салмағы 7,6% (5-орын) қҧрайды. 
Облыс  экономиканың  жеткілікті  әртараптандырылған  қҧрылымына  ие.  Облыстың 
ЖӚӚ  қҧрылымында  ӛнеркәсіп  басымдыққа  ие  (42,9%),  ол  мҧнай  ӛндіру,  қара 
металлургия және машина жасау кәсіпорындарынан тҧрады. 
Ақтӛбе  облысының  экномикалық  жағдайын  қарастыруда  ӛңірлік-аймақтық,  яғни 
қала  тектес  және  моноқалалардың  экономикалық  дамуына  бас  назарымды  аудардым. 
Ақтӛбе 
облысының 
аумағын 
дамытудың 
2011-2015 
жылдарға 
арналған 
бағдарламасында ӛңір экономикасы туралы жете тоқталып ӛткен: 
16 ӛңір (14 облыс және 2 республика дәрежесіндегі қала) арасында ЖӚӚ, табысты 
тарату асимметриялық болып келеді. 2009 жылы жан басына шаққанда ЖӚӚ биіктігін 
талдау  Қазақстанның  мейлінше  дамыған  жақсы  және  мейлінше  нашар  дамыған 
облыстары  арасында  айырмашылықтың  арта  тҥсуін  кӛрсетеді.  Талдау  нәтижелері 
бойынша Ақтӛбе облысын орташа дамыған ӛңірлер қатарына жатқызуға болады. 
Облыстың жалпы ӛңірлік ӛнімі 2007 жылы 678,9 млрд. теңге, 2008ж ЖӚӚ кӛлемі 
871,5  млрд.  тенгеге  дейін  ӛсті.  Алайда,  2009  жылы  Ақтӛбе  облысының  ЖӚӚ  кӛлемі 
853,6 млрд. теңге қҧрады. Ақтӛбе облысының ЖӚӚ-нің тӛмендеуі дҥниежҥзілік қаржы 
дағдарысымен  негізделеді.  Жалпы  алғанда  2007-2008  жж  ӛңірдің  ЖӚӚ  меншікті 
салмағы  орташа  есеппен  5,3  және  5,4%  қҧраса,  2009  жылы  5,0%  қҧрады.  Аталған 
тӛмендеу  Республиканың  ЖІӚ-де  ӛңір  алатын  орынға  ықпал  етті.  Ақтӛбе  облысы 
Қазақстан ӛңірлері арасында 9-орын алады. 
1 Кесте – Ақтӛбе облысының ЖӚӚ ФКИ 
2007 
2008 
2009 
108,5 
105,5 
103,2 
Ақтӛбе  облысының  ЖӚӚ  ФКИ  тӛмендеп  жатқанын  1-кестеден  кӛруге  болады. 
Тӛмендеу, негізінен, ЖӚӚ қҧрайтын салалар кӛрсеткіштерінің тӛмендеуі есебінен орын 
алады. 
2009 жылы ӛнеркәсіп ҥлесі ЖӚӚ-нің 42,8%-ын қҧрады, негізінен мҧнай және газ 
саласы есебінен орын алды, жыл сайын ӛнеркәсіп ҥлесі арту ҥдерісіне ие болып отыр. 
Қҧрылымға  сәйкес  жалпы  853  646,0  миллион  теңге  қҧрайтын  ЖӚӚ  2009  жылы  ауыл 
шаруашылығында  52  276,4  миллион  теңге,  ӛнеркәсіпте  366  232,1  миллион  теңге, 
қҧрылыста  65  222,1  миллион  теңге,  саудада  68  907,3  миллион  теңге,  кӛлік  және 
байланыста 83115,5 миллион теңге болады. 
1-сурет –2009 жылы Ақтӛбе облысының ЖӚӚ қҧрылымы 
 
 

 
154 
2 Кесте – Ақтӛбе облысының ЖӚӚ қҧрылымы млн.теңге 
 
Барл
ығы 
Ауылшар
уашылығ
ы 
Ӛнерркәсіп  Қҧрылыс  Сауда 
Кӛлік 
және 
байланыс 
Басқа 
қызмет 
тҥрлері 
Қазақстан 
Республик
асы 
  
  
  
  
  
  
  
1990* 
46 
767,4 
16 286,3 
9 821,6 
5 761,9 
3 912,5 
4 490,2 
6 494,9 
2007 
12 
849 
794,0 
727 335,8 
3 635 126,0 
1 213 
216,6 
1 587 
736,3 
1 481 
636,2 
4 204 743,1 
2008 
16 
052 
919,2 
853 341,6 
5 162 639,0 
1 298 
700,4 
1 965 
681,1 
1 769 
082,1 
5 003 475,0 
Ақтӛбе 
  
  
  
  
  
  
  
1990 
2 
609,6 
940,0 
372,4 
357,7 
187,7 
379,0 
372,8 
2007 
678 
938,6 
26 146,4 
304 436,6 
46 714,5 
53 529,9 
70 849,5 
177 261,7 
2008 
871 
514,3 
36 756,5 
406 430,6 
59 621,3 
67 536,1 
81 273,0 
219 896,8 
 
Облыстар  мен  қалалар  арасында  қосымша  қҧн  секторын  таратуды  талдау 
мақсатында сектор коэффициент (СК ) анықталды [1, б. 28-29]. 
Ақтӛбе  облысының  экономикасы  ӛнеркәсіп  саласы  есебінен  дамиды,  ол  тек 
Маңғыстау,  Атырау,  Батыс  Қазақстан  және  Қарағанды  облыстарынан  кейін  бар. 
Аталған 4 облыстың алдынғы 3 минералды  отынның кіші секторын басым иеленумен 
сипатталады. Ӛнеркәсптік ӛндіріске қатысты СК 1,7 болып келетін Ақтӛбе облысынан 
Атырау облысы тҧрғындары бойынша СК 6,0 тең және Маңғыстау облысында СК 5,1 
кӛрсеткіштерімен  басым  келеді.  Аталған  облыстар  ӛнеркәсіп  ӛндірісінде  алдынғы 
қатарлы болып табылатыны баршаға мәлім. 
Ауыл шаруашылығының СК ЖӚӚ бойынша 0,8 тең, тҧрғындары бойынша – 1,0. 
Қазақстан  ӛңірлері  арасында  Ақтӛбе  облысының  дәрежесі  биік  емес  (9-орын),  алайда 
жоғарыда  атап  ӛткен  ӛнеркәсіпке  мамандандырылған  (минералды  отын)  облыстар 
арасында ауыл шаруашылығының СК дәрежесі айтарлықтай жоғары. Тҧрғын бойынша 
СК  1,0-ден  жоғары  болып  қана  ҥш  облыста  табылады,  олардың  қатарында  Ақтӛбе 
облысы да бар. 
Қҧрылыс  СК  кӛрсеткендей  Атырау  облысы  және  Астана  қаласы  ЖІӚ  және 
тҧрғындар  жағынан  да  айтарлықтай  белсенді  болып  табылады.  Қҧрылыс  секторы 
Ақтӛбе  облысындабасым  болып  табылмайды,  ЖІӚ  бойынша  оның  СК  0,8  қҧрады, 
алайда,  аталған  секторда  халық  саны  бойынша  СК  1,0-ге  тең  мейлінше  жоғары 
ӛнімдікке ие.  
Сауда  СК  Астана  және  Алматы  қалаларының  басымдылығын  нақты  кӛрсетеді. 
Аталған қалаларда сауда секторы тиісті экономикада басым келеді, бҧл ЖІӚ бойынша 
СК  2,26-ға  тең  Алматы  және  1,62-ге  тең  Астана  қалаларына  қарағанда  айтарлықтай 
тӛмен болып табылады. Барлық облыстарда халқы бойынша СК 1,0-ден аз, оның ішінде 
Ақтӛбе облысы бойынша да аз екенін атап ӛту керек. 
Ӛңірдің аумақтық (кеңістіктік) дамыту 
Физико-географиялық  жағдайлардан  шығатын  болсақ,  экономикалық  әлеует  мен 
халықты  қайта  кӛшіру  жҥйесінің  қалыптасуын  ескере  келе,  Ақтӛбе  облысын  қазіргі 
уақытта минералды жаңартылым мен жандыру-энергетикалық ресурстардың жекелеген 
тҥрлерін алып қайта ӛндіру базасында жекелеген кіші қалалар, орта қалалар және қала 

 
155 
типтес  поселкелер  орналсқан  аумаққа  жатқыщуға  болады.  Мысалы,  Темір,  жем, 
Хромтау және т.б. қалалар. 
Ақтӛбе  облысында  аумақтар  кепкен  қҧм  мен  жартылай  қҧм  тӛстелген  ҥлкен 
кеңістікпен сипат алады.  
Ақтӛбе  облысының  халық  концентрациясының  коэфиценті  0,22  қҧрайды.  Бірақ, 
облыстың  аумақтық  маманданымын  ескере  келе,  Ақтӛбе  облысында  концентрация 
нҥктесінің  қалыптасқанын  атап  ӛтуге  болады.  Ақтӛбе  облысының  хылқының 
концентрациясы Ақтӛбе қаласына бойлай қарағанда жоғары.  
Ақтӛбе облысының солтҥстігінде Ақтӛбе облысынан алғанда 55 % адам тҧрады. 
Облыстың  қала  тҧрғындары-391,6  мың  адам.  Тек  Ақтӛбе  қаласында  ғана  облыстың 
қала тҧрғындарының 81,2 % тҧрады. Қала ҥлесіне барлық облыстан алғанда 44 % бар. 
Ақтӛбе  қалалық  әкімшілігі  аумағында  ауқымды  халық  санағы  ӛмір  сҥруде 
(Ақтӛбе  облысының  аумағының  0,77  %-нан  кем),  Мҧғалжар  ауданының  қандыаған 
ауылы аумағы (9,3 % халық), жақын арадағы қоршалумен қоса алғанда Шалқар аудан 
(Ақтӛбе  облысының  6,5  %).  Сонымен  қатар  облыс  аумағының  4,29  %-ға  жуық 
алаңында  Хромтау  ауданында  халықтың  тек  5,92  прайызы  ғана  ӛміро  сҥруде,  Алға 
ауданында  2,5  %-6,2  халық  саны  тҧруда.  Осылайша,  Ақтӛбе  облысының  басқа 
бӛліктерінде  /62,6  %/,  тек  27,9  %  халық  тҧрады.  Оңтҥстік,  жартылай  Шығыс  және 
Батыс  аудандарында  халық  саны  тӛмен.  Кӛшіррудің  негізгі  зонасынан  солтҧстігіне 
қарайғы бағытында сондай халық санынң тҧруы тӛмен деңгейде. 
Ақтӛбе  облысына  аумақитардың  және  қалалардың  дамытунда  елеулі  тҥрлі 
ерекшелеіктер орын алуда. 13 әкімшілік-аумақтық бірліктен олардың 1-іне 136,06 адам 
қҧрылады,  ал  қалғандарына  максималды  тығыздық-5,83  адамды  қҧрайды,  ал 
минималды тығыздық- 1 ш.м0,38 адамды қҧрайды. 
Ақтӛбе облысында аумақтық кеңістіктік кӛлемде әлеует жоғары.  Ақтӛбе облысы 
тстратегиялық  комфортты  зонада  бар.  Сол  орналасуы  арқылы,  облыс  Батыс 
Қазақстанды  Республиканың  басқа  облыстарымен  біріктіреді.  Осылайша,  ӛңірдің 
кӛліктік  инфрақҧрылымын  аумақтың  геоэкономикалық  дамытуның  6  типі  бойынша 
одан әрі даму мҥмкіндігіне ие. Жер қойнауына бай Ақтӛбе облысының жері ӛндірістік 
ӛсімнің  және  аймақтывң  индустриялық  жылдуының  тек  аймақаралық  енмес,  сонымен 
қатар халықаралық деңгейдеде негізгі алғышарты болып табылады. 
Ақтӛбе облысының аумақтық-кеңістіктің қҧрылымының дағымды жағы аймақтық 
миграцияны  тартудың  орталықтары  болып  табылады,  олар:  Ақтӛбе  қаласы  және 
Хромтау  қаласы,  қандыағаш  қаласы,  сонымен  қатар  Мҧғалджар,  темір  және  Хромтау 
аудандары,  мҧнда  ӛсім  поюстары  арасында  ыңғайды  геоэкономикалық  жағдай 
байқалады. Жалпы, тірек орталығымен қатар Ақтӛбе қаласы, аймақ экономикасы ҥшін 
ӛсімнің  басты  полястары  ретінде  Мҧғалжар,  Темір,  Хромтау  ауандары  бола  алады, 
мҧнда таукен ӛндірісінің динамикасы мол. 
Заңды  тҧлғалардың  концентрациясы  облыс  кәсіпорындарының  бір  жерде 
жинақталуын  білдіреді.  Осылайша,  Ақтӛбе  облысында  осы  коэфицент  0,63  қҧрды. 
Концентрацияның негізгі нҥктесі ретінде тағы да Ақтӛбе қаласы болады, себебі мҧнда 
заңды  тҧлғалдардың  79  %  тіркелген.  Жаңа  ӛндірістік  әлеуеттің  концентрациясы 
сондай-ақ Ақтӛбе қаласында. 
Аймақтық 
ауқымды 
бӛлігінде 
халық 
Ақтӛбе 
қаласының 
маңында 
концентрацияланады,  бҧл  ӛз  кезегінде  перифериялық  зоналардың  хылық  санынан  тез 
айырылатындығын білдіреді. Нәтижесінде тең қалпындағы кӛшірілу ӛз қалпын жояды, 
себебі  тығыз  бар  аумақтыар  нашар  немесе  мҥлде  тығыздалмаған  кеңстіктерді  ӛз 
қатарынан  бӛледі.  Мҧндай  жағдай  бҧл  қалаларда  кӛшірілуідің  тіректік  каркасының 
қклыптасқандығы  деп  тҥсінкге  негіз  болады.  Тірек  каркастары  буындары  арасында 
және  қалған  аймақтар  арасында  ауқымды  поляризация  пацда  болады,  ал  бҧ  егер 
процесс барысы ӛзгермесе, осы облыс аумағында тек бірнеше ірі ӛңірдің қалыптасуына 

 
156 
апарады.  Осы  зонадағы  халық  концентрациясы  сондай  ақ  оның  сапсын  да  білдіруі 
мҥмкін. 
Халықтың концентрациясымен бірге ауыл ӛңірдің тҥрлі типтеріне бӛлу процесін 
белсендіре  отыра,  жекелеген  элементтер  арасындағы  ӛзара  байланысты  кҥшейтетін 
кӛшірулің  тірек  каркасының  қалсыптасу  процесі  жҥзеге  асыралады.  Аумақтың  тірек 
каркасы  ҥлкен  емес.  Оның  қызіргі  заманғы  және  перспективті  қҧрылымы  негізінен 
қалыптасты.  Жалпы,  каркас  Хромтау,  қандыағаш,  Ақтӛбе  қалаларының  маңдарында 
қалыптасты. 
Тірек каркасының әрекетін кҥшейтетін мысал ретінде буындық  элементтеріндегі 
халық концентрациясы ареалдарының қалыптасуы қызмет ретінде бола алады, мысалға 
Алға  қаласында.  Сонымен  қатар,  тірек  каркасының  буын  рангы  жоғары  болса,  сол 
сонша халық санын ӛзіне тартады. 
Қазіргі заманғы және перспективті дамудың негізгі линиялық зоналары теміржол 
магистральдарының  әсеріндегі  зоналар  болып  табылады,  кӛлік  коридорның  алдыңғы 
жылы-баты  Еуропа-батыс  Қытай.  Облыс  ішкі  байланыстың  экономикалық  дамытуна 
жағымды  бағдар  береді.  Қызметтік  шаруашылығындағы  аса  ірі  ареалдар  Ақтӛбе 
қаласындағы  интенсивті  әрекеттегі  зоналар,  қандыаға  әсерінің  зонасы  жәіне  Мәртӛк. 
Аумақтың  тірек  каркасының  линиялық  зонасы  мен  буындық  элементтерінде  халық 
концентрациясы  облыс  аудандарының  перифериялық  ареалдарындағы  кӛшірімдер 
желісінің  бҧзылуына  апарады.  Қалалық  кӛшірімдер  «аумақтың  дамытуның  нҥктесі» 
кӛшірілудің негізі болып табылады[2]. 
Ақтӛбе  облысының  солтҥстігі  материалды  техникалық  қатынаста  дәстҥрлі  тҥрде 
даму  базасы  болып  табылады  және  ол  бюілім  саласында,  сонымен  қатар  ғылым  мен 
кадрларды  дайындай  саласында  да  негіз  болып  табылады.  Ауылшаруашылық  ӛндіріс 
ҥшін  жағымды  болып  келетін  зоналар  шегінде  АПК  маманданымын  қалыптастыру 
мақсатқа  сай  болып  табылады.  Мысалға,  интенсивті  сҥт  ӛнімддері  және  қҧс 
шаруашылығы. 
Облыс  аумағында  ӛмірдің  тҧрақты  және  қауіпсіз  дамыту  мақсанда  инженерлік-
кӛліктік  инфрақҧрылымның  дамыту  мен  жетілдірілуі  кӛзделуде,  сонымен  қатар 
қоршаған  ортаны  қорғау  мен  тӛтенше  жағдайларды  тоқтату  бойынша  шаралар 
қабылданып жҥзеге асырлыуы тиіс. 
Облыстың  орналасуы  мен  меңгерілуіндегі,  инженерлік-кӛліктік  және  әлеуметтік 
инфрақҧрылымның дамытунда қалыптасқан аумақтық ерекшелік оьблыстың кеңістіктік 
дамытундағы перспектиһваларын анықтайды. 
Ақтӛбе-Хромтау-Қандыағаш ҥш бҧрышы Ақтӛбе облысы тірек каркасының негізі 
болады,  ал  шалқар  қаласы  сураймақтық  сипаттағы  тірек  қаласы  ретінде  қаралады. 
Ақтӛбе,  Қандыағаш,  Хромтау  қалалары  ӛзлерінің  демографиялық,  экономикалық, 
әлеуметтік-мәдени  әлеуетіна  қатымты  кӛп  жағдайда  кең  ауқымды  аумақтардың 
функцияларын орындауға дайын, және олар аумақтағы тірек каркасының елеклі тҥрде 
маңызды буындық элементтері болып табылады. 
Облыстың аумақтық ҧйымдасуның жетілдірілуінің басты мақсаты сонымен қатар 
кӛшірілудің басты мақсаты облыстағы тірек каркасының кӛшірілуі болады: 
- тҥрлі деңгейдегі орталық арасындағы байланыстың нығаюы; 
-  тҥрлі  деңгейдегі  орталықтардың  нысаналылыққа  сай  дамыту,  ең  бастысы, 
олардың  нарық  және  ақпараттық  инфрақҧрылым  аспектілеріндегі  дамыту,  аумақтық 
және халықтың ӛндірістік қызмет етілуі,  әлеуметтік қызмет етідің алдыңғы қатардағы 
бағыттары (денсаулық сақтау, білім беру т.б.) [3]. 
Шалқар  қаласының  тірек  каркасының  және  линиялық  тірек  нҥктесінің 
ҥшбҧрышты  негізінен  басқа  кӛлік-логистикалық  орталық  дамытуның  әлеуетімен 
Ақтӛбе облысы аудандарының субосевтік бағыты келтірілген. 
Ақтӛбе ӛсімнің негізгі бӛлігі және обылстың басты тірек қаласы боылп табылады. 
Сонымен  қатар  Қазақстан  Республикасының  аумақтық  даму  стратегиясына  сәйкес 

 
157 
Ақтӛбе  ҧлттың  деңгейдегі  тірек  қала  ретінде  танылды.  Сонымен  қатар,  Алға  қаласы 
және оған теңестірілген аудан Ақтӛбе урбанизирленген зонасының одан әрі дамытуна 
септігін тигізе алады. 
Облыстың  мағынадағы  тірек  қалалар  олар  Қандыағаш  және  Хромтау  қалалары. 
Субрегионды  масштабтағы  перспективалы  тірек  қалалардың  қалыптасуы  облыс 
аудандарының  әлеуетды  артықшылықтарын  анықтау  арқылы  жҥзеге  асырылды  және 
бҧл  экономикалық  белсенділікті  тҧрақтандыруға,  әлеуметтік  әл  ауқан  және 
халықтардың  ӛиірінің  жақсаруына  мҥмкіндік  береді.  Тірек  ауыл  аймақтардың  негізгі 
функциялары  аймақтық  және  әлемдік  шаруашылық  байланыстар  жҥйесінде  Ақтӛбе 
облысының  бәсекелестікке  қабілетті  маманданымын  қамтамасыз  ету  мақсатында 
ӛндірістік,  инвестициялық  және  кісілік  ресурстардың  концентрациясы  боалды. 
Сонымен  қатар,  барлық  аудан  ортылақтары  аудан  деңгейіндегі  тірек  орталықтарын 
қалыптастыру ҥшін әлеуеке ие болады [4]. 
Қорыта  келе,  Ақтӛбе  облысы  Республикамыздың  қарқынды  дамып  келе  жатқан 
және  экономикалық  тҧрғыдан  мемлекеттік  маңызы  бар  облыстардың  бірі.  Ақтӛбе 
облысының  дамуында  моноқалалардың  және  тірек  қалалардың  дамуы  облыс 
экономикасының дамуына елеулі ҥлесін тигізеді. Ақтӛбе облысының әрі қарай дамуына 
ел  басшылығы  және  облыс  әкімдері  ӛз  ҥлестерін  тигізуде.  Болжам  бойынша  Ақтӛбе 
облысының  әліде  қарқынды,  толық  дамымаған  аймақтарын  болашақта  дамыту  қолға 
алынуда. Ақтӛбе аймағының негізгі болашағы зор салалары: 
1) мҧнай және газ қоры; 
2) қара және тҥсті металлургия; 
3) химиялық ӛндіріс; 
4) ауыл шаруашылық ӛнімдерін қайта ӛңдеу; 
5) қҧрылыс материалдарын жасау; 
6) медициналық техниканы жасау 
7) жеңіл ӛндіріс. 
Осы  салалрдың  дамуы  облыс  экономикасын  жоғары  деңгейге  жеткізеді  деп 
ойлаймын. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Ақтӛбе  облысының  аумағын  дамытудың  2011-2015  жылдарға  арналған 
бағдарламасы. 
2.  Сергеева  А.М.  Қоныстанудың  географиялық,  әлеуметтік-экономикалық 
мәселелері /Батыс Қазақстан экономикалық ауданы негізінде/. – Алматы, «Білім», 2000. 
– 116 б. 
3. Социально-экономическое развитие Актюбинской области. – Актюбинск, 2011. 
– С. 89. 
4. Бекенова Г.Ы. Аймақтар экономикасы. Оқу қҧралы. – Алматы, 2010.- 128 б. 
 
 
 
ТАРИХ САБАҚТАРЫНДА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ 
ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ 
Жолдыбаева А.Н., 
тарих пән мұғалімі, №33 ОМ, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Қазақстан 
Республикасының 
2015 
жылға 
дейінгі 
білімді 
дамыту 
тҧжырымдамасында  «орта  білім  берудің  мақсаты  –  терең  білім,  кәсіби  дағдылар 
негізінде еркін бағдарлай білуге, ӛзін-ӛзі іске асыруға, ӛзін-ӛзі дамыту және ӛз бетінше 
дҧрыс  адамгершілік  тҧрғысынан  шешім  қабылдауға  қабілетті  жеке  тҧлғаны 
қалыптастыру» делінген. Ал ҧстаздың міндеті  – жеке тҧлғаның ӛзіне, қоғамға қажетті 

 
158 
қабілеттерін  қалыптастыру,  дамыту  және  ӛз  бетімен  білім  алуына,  ӛзін  –ӛзі  дамытуға 
қолайлы жағдай жасау. Осыған байланысты әр педагог сапалы білім мен саналы тәрбие 
берудің  тиімді  жолдарын  іздестіру  қажет,  себебі  ХХІ  –  ғасыр  –  білім  беру  жҥйесін 
ақпараттандыру ғасыры. 
Ақпараттық  қоғамның  негізгі  талабы  –оқушыларға  ақпараттық  білім  негіздерін 
беру,  логикалық  ойлау-қҧрылымдық  ойлау  қабілеттерін  дамыту,  ақпараттық 
технологияны  пайдалану  дағдыларын  қалыптастыру  және  оқушы  әлеуметінің 
ақпараттық  сауатты  болып  ӛсуі  мен  ғасыр  ағымына  бейімделе  білуге  тәрбиелеу,  яғни 
ақпараттық қоғамға бейімдеу. Сол себепті тарихшы ҧстаз ӛз пәнінің терең білгірі ғана 
болу  емес,  теориялық,  нормативтік  –  қҧқықтық,  психологиялық  –  педагогикалық, 
дидактикалық  әдістемелік  тҧрғыдан  сауатты  және  ақпараттық  компьютерлік 
технология қҧралдарының мҥмкіндіктерін жан – жақты игерген ақпараттық қҧзырлығы 
қалыптасқан маман болуы қажет, әрі оқушылардың білімін арттыру ҥшін сабақта АКТ 
қҧралдарын  қолдана  білу  керек.Ақпараттық  ортада  жҧмыс  жасау  ҥшін  кез  келген 
педагог  ӛз  ойын  жҥйелі  тҥрде  жеткізе  алатындай,  коммуникативті  және  ақпараттық 
мәдениеті  дамыған,  интерактивтік  тақтаны  пайдалана  алатын,  Он-лайн  режимінде 
жҧмыс жасау әдістерін меңгерген мҧғалім болуы тиіс. Сабақта жаңа технология ретінде 
ақпараттық  технолгияны  пайдалану  сабақтың  тиімділігі  мен  сапасын  арттырып,  білім 
берудің табысты болуына оң ықпал етеді. Ақпараттық-коммуникативтік технологияны 
барлық  деңгейлерде  жҥйелі  пайдалану  арқылы  оқушы  сабақтарда  алынған  ақпаратқа 
талдау жасай білуге, ақпаратты дҧрыс таңдау жауапкершілігін қалыптастыруға және ӛз 
бетінше жҧмыс істеуге дағдыландырады. 
Мектепте  компьютерлік  технологияны  қолдану  оқушы  шығармашылығын 
арттыруда белсенді роль атқарады. Жеке оқушының компьютерде жҧмысты салауатты 
орындауы,  ақпарат  кӛздерін  ала  білуі  дара  тҧлғаның  қалыптасуына  әсер 
етеді.Компьютер  оқушы  ҥшін  қоршаған  әлемді  танудың  табиғи  қҧралы  болып 
табылады.  Олай  болса  барлық  сабақтарды  компьютер  арқылы  жҥргізу–  оқу  ҥрдісін 
белсендіруге,  проблеманы  шешуге  және  шешім  қабылдай  білуге,  оқушының  ӛзін-ӛзі 
бақылауына  мҥмкіндік  туғызады  әрі  оқушы  ерекшелігін  ескере  отырып  оқытуды 
жҥзеге  асырады.  Оқытушы  сабақты  дҧрыс  жоспарлап,  мақсатын  нақты  белгілеп 
алмайынша  кӛздегеніне  жете  алмайды.  Сабақтың  мазмҧнын,  қҧрылысын,  дәлдігін, 
жҧмыс  жҥргізу  тәсілін  мҧқият  ойластыруы  қажет.  Сабақта  жаңа  технология  ретінде 
ақпараттық-коммуникативтік  технологияларды  пайдалануда  пайдалануда  ӛткізілетін 
сабақтарды  жоспарлаудың  талаптары:-ақпараттық-коммуникативтік  технолгиялармен 
жҧмыс  істей  білуге  ҥйрету;  тарих  пәніне  деген  қызығушылығын  тудыру;-  ӛз  бетінше 
орындауға берілген жҧмыстарға жауапкершілікпен қарауға, шығармашылықпен жҧмыс 
істеуге  ҥйрету;-  ӛзіндік  пікір,  тҧжырым,  тҥсінік  келтіру;-  дайынды  кӛшіріп  алмай, 
салыстырмалы  жҧмыс  істеу;-  пікірін,  тҧжырымын  дәлелдей  және  қорғай  білуге 
дағдыландыру. 
Жоғарыда  айтылған  мақсатқа  жету  ҥшін  оқытушының  әрекеті:-  мҧғалімнің 
білімділігі,  тың  идеяларды  жеткізуі,  компьютерлік  сауаттылығы;-  сабақтың 
тақырыбына  сай  мақсаттың  айқын  болуы;-білім  мен  тәрбиенің  бірізділігі;-  сабақтың 
жҥйелілігі;- әр оқушының психологиялық ерекшелігін ескеру;- әр сабақта интерактивті 
тақта мҥмкіндіктерін кең тҥрде пайдалану;- ӛз талаптарын бҧйрық тҥрінде емес, кеңес 
тҥрінде ҧсыну;- оқушылар пікірлерімен санасу, ерекше идеяларға қолдау жасау;  -ҥйге 
берілетін тапсырманың уақтылы және нақтылы берілуі;- бағалау нормалары сақталып, 
әділ бағалануы. 
Ақпараттық  технологияның  кӛмегімен  жҥргізілетін  сабақтарда  оқушылар  ӛзін 
белсенді  және  еркін,  оқытушымен  тең  дәрежеде  ҧстай  алады.  Тарих  сабақтарында 
ақпараттық  технологияны  енгізу  арқылы  сабақтың  белсенділігін  арттыруға,  дамыта 
оқыту  идеясын  жҥзеге  асыруға,  сабақты  шапшаң  жҥргізуге,  ӛздік  жҧмыстың  кӛлемін 
кӛбейтуге  болады.  Тарихшы  ҧстаз  АКТ  қолдану  арқылы  әртҥрлі  сабақтарға 

 
159 
презентациялар  дайындап  интерактивті  тақта  мҥмкіндіктерін  шебер  қолдана  білсе 
сабақтың  тартымды  әрі  қызық  ӛтетіні  анық,  әрі  оқушы  белсенділігін  арттырады.  Әр 
сабақта  интернет,  электронды  почта,  электронды  оқулық,  ғаламдық  ақпарат  жҥйесін 
пайдалана  білуі  тиіс.  Кез  –  келген  пәндік  әдістеме  оқушыларға  сол  пәнді  тереңдетіп 
игеруге,  алған  білімді  практика  жҥзінде  қолдануы  мен  проблемалық  жағдайлардан 
шыға алуымен айқындалады.Ақпараттық технологиялардың бірі – интерактивтік тақта, 
мультимедиялық  және  он-лайн  сабақтары.  Интерактивті  тақтаның  мҥмкіндіктері 
мҧғалімдерге  баланы  оқытуда  бейне  және  ойын  бағдарламаларын  тиімді  пайдалануға 
мҥмкіндік  береді.  Сондықтан  бҧл  тақтамен  әр  сабақты  қызықты  ӛткізуді  ойластырып, 
жоспарлаймын, себебі қолда бар мҥмкіндіктерді пайдалану арқылы оқушыларды жаңа 
заман технологиясын игеруге ҥйретеміз. 
Демонстрациялық  материалдар  даярлау,  сыныппен  кері  байланыс  жҥргізу  ҥшін 
интерактивті  тақта  мҥмкіндігі  шексіз.  Интерактивті  тақтаға  термин  сӛздерді  жазып 
сӛздікпен  жҧмыстар  жҥргізуоқушылардың  сӛздік  қорын  да  байытып,  қажетті 
мәліметтерді  еске  сақтауына  мҥмкіндік  береді  және  осы  тақырыпқа  деген 
қызығушылығын  арттырады.Ӛзге  қҧралдардан  компьютердің  ерекшелігі  –  оның 
қатысымдық  қҧрал  бола  білуі.  Бҧл  –  мәтіндерді  оқу,  сҧхбат  жасау,  жазу,  тыңдау 
әрекеттері.  Электрондық  оқулықтарды  қарапайым  оқулықтарға  қарағанда  пайдалану 
ыңғайлы және оларда ӛзін – ӛзі тексеру жҥйесі бар. Электрондық оқулық арқылы Осы 
электрондық оқулықтың артықшылығы болып табылады. Сондықтан, ӛзін – ӛзі тексеру 
жҥйесі оқушы мен оқытушының арасындағы байланысын алмастырады. 
Электрондық  оқулықтарды  пайдалану  оқушылардың,  танымдық  белсенділігін 
арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жҥйесін қалыптастыруға шығармашылықпен 
еңбек  етуіне  жағдай  жасайды.  Сонымен,  электронды  оқулық  мынандай  жағдайларда 
тиімді: талапқа сай қҧрылған, кері байланыспен лезде қамтамасыз ете алады, белгілі бір 
бӛлім бойынша білімді тексереді; қысқа мәтінмен кӛрсете, айта және модельдей алады. 
Электронды оқулық оқушының уақытын ҥнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, 
ӛтілген  және  оқушының  ҧмытып  қалған  материалдарын  еске  тҥсіруге  зор  ықпал 
етеді.Әр  оқушы  қажет  жағдайда  ҥйдеде  ӛз  бетінше  жҧмыстана  алады  және 
аннимацияларды  кӛре  отырып  меңгерілуі  қиын  тапсырмаларды  есте  сақтай  алады.Ӛз 
сабақтарымда электронды оқулықтарды жиі пайдаланамын. Қазақстан тарихы бойынша 
барлық  сыныптарға  арналған  электронды  оқулықтар  бар.(Ҧлттық  ақпараттандыру 
орталығы)  Қорыта  айтқанда,  жаңа  ақпараттық  технологияларды  тарих  сабағында 
қолдану келесі нәтижелерге жеткізеді: - Оқушыларға еркін ойлауға мҥмкіндік береді;- 
Сабақтың  нақты  мәнін  терең  ашуға  кӛмектеседі;-  Оқушылардың  барлығын  сабаққа 
қатыстыруға мҥмкіндік туады; - Жеке тҧлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын 
шыңдауға, ӛзіне деген кәсіби сенімін қалыптастыруға кӛмектеседі; - Ӛз ойын жеткізуге, 
жан-жақты  ізденуге  ҥйретеді;  -Шығармашылық  белсенділігін  арттырып,  ҧжымда 
бірігіп  жҧмыс  істеуге  тәрбиелейді.  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаевтың  «Біздің  міндетіміз- 
бәсекелестікке  лайық  ҧрпақ  тәрбиелеу»  -  деген  ойын  басшылыққа  ала  отырып  жаңа 
заман форматындағы қҧзіретті тҧлғаны тәрбиелеу ҧстаз міндеті деп есептеймін. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Білім заңы. Алматы, 2010 ж. 
2. Поташник. Инновационный процесс в школе. Москва, 1991. 
3. Иманбаева А., Оқу-тәрбие ҥрдісін ақпараттандыру ділгірлігі. Қазақстан мектебі, 
№2, 2000. 
4. Орта мектеп жаршысы. Республикалық оқу-әдістеме журналы, № 2, 3, 2011 ж. 
5.  Оқыту  –тәрбиелеу  технологиясы  Республикалық  ғылыми-әдістемелік  журнал, 
№3, 2010 ж. 
6.  Мҧхамбетжанова  С.Т.,  Жартынова  Ж.Ә.,  Интерактивті  жабдықтармен  жҧмыс 
жасаудың әдіс-тәсілдері. Алматы, 2008 ж. 

 
160 
7. Иманбаева А., Оқу-тәрбие ҥрдісін ақпараттандыру ділгірлігі. Қазақстан мектебі, 
№2, 2005 ж. 
 
ИМИДЖ – КАК СОЦИАЛЬНОЕ ЯВЛЕНИЕ 
Куатжанова Айнура Куатжановна, 
Актюбинский региональный государственный университет им. К. Жубанова, 
Казахстан, Актобе 
 
Имидж  (от  англ.  Image  -  образ,  изображение)-  это  непосредственно  или 
преднамеренно  создаваемое  визуальное  впечатление  о  личности  или  социальной 
структуре. 
В  современном  словаре  иностранных  слов,  имидж  рассматривается  как 
целенаправленно  сформированный  образ-представление,  который  с  помощью 
ассоциаций наделяет объект (лицо, явление, предмет) дополнительными ценностями и 
благодаря  этому,  способствует  более  целенаправленному  и  эмоциональному  его 
восприятию [1,229] 
Имидж как «сложившийся в массовом сознании и имеющий характер стереотипа 
эмоционально окрашенный образ» указан в психологическом словаре. 
Г.Г. Почепцов рассматривает имидж как наиболее экономный способ порождения 
и  распознавания  сложной  социальной  действительности;  как  результат  обработки 
информации;  как  свернутый  текст;  как  коммуникативную  единицу,  посредством 
которой можно работать с массовым сознанием [Почепцов Г.Г. Имиджелогия. - Киев, 
изд-во «Ваклер», 2002.- С.25.]. 
Исследователь  А.Н.  Жмыриков  рассматривает  имидж  как  многофакторный 
феномен,  поскольку,  с  одной  стороны,  и  воздействие  на  человека  многообразно,  а  с 
другой - человек оперирует многослойными структурами, каждая из которых занимает 
в его восприятии свое место. Человека можно представить как сумму его социальных 
характеристик:  место  рождения;  принадлежность  к  определенному  классу; 
образование;  достаток,  а  также  прошлое,  семья,  хобби  и  пр.  Все  это,  так  сказать, 
информационные  ячейки.  И  главное  правило  для  имиджмейкера:  обязательно 
заполнять  эти  информационные  ячейки,  иначе  они  будут  заполнены  массовым 
сознанием.  Вот  почему  имидж  формируется  в  соответствии  с  требованиями  массовой 
коммуникации  и  в  соответствии  с  тем,  что  окружающие  считают  важным,  например, 
авторитет, профессионализм [2, 125].  
Изучив различные определению имиджа, обратился к основным характеристикам 
имиджа, предложенными Маркиной В.М: 
-  имидж  не  бывает  изолированным,  он  изначально  включен  в  своеобразный 
«пакет»  имиджей,  позволяющий  реализовывать  его  функции,  особенно  функцию 
психологической  защиты.  Число  имиджей  зависит  от  возраста  (критически  большое 
число  имиджей  приходится  на  возраст  социализации),  пола  (у  женщин  имиджей 
пропорционально  больше),  имеет  пороговый  предел  насыщения,  связанный  с 
мировоззрением  и  мощностью  потребности  в  личностной  самореализации,  которая 
лишь отчасти удовлетворяется имиджами; 
-  классификация  и  отбор  реальных  имиджей  идет  по  следующим,  критериям: 
самоощущения; 
соответствующих 
групповых 
оценок, 
признающих 
имидж 
приемлемым;  по  факту  достижения  субъективной  или  групповой  (например, 
соблюдении ритуала) цели; 
-  имидж  имеет  инерцию  «старения»,  падения  адаптивности  (феномен  износа 
имиджа),  если  не  поддерживается  усилиями  по  постоянной  его  корректировке  и 
контролю эффективности; 

 
161 
-  мегасистема имиджей равноправна и относительно автономна в жизни группы, 
одновременно  выражая  стороны  межличностного  общения,  бытия  групповых  норм  и 
ритуалов; 
- формирование имиджа возможно лишь при условии бессознательной готовности 
к  общению.  Частными  процессами,  показывающими  вызревание  такой  готовности, 
являются: 
ментальные 
ориентации 
подсознания, 
уровень 
тревожности, 
фундаментальный  экзистенциальный  страх  одиночества,  меняющийся  по  сложным 
законам;  
-  непосредственной  предпосылкой  формирования  имиджа  является  не  просто 
индивидуальный  социальный  опыт,  но  врожденная  ориентация  психики  на  действие, 
копирование  образцов,  на  переход  к  творчеству,  пониманию,  страстям  лишь  при 
неудаче стереотипных выборов. В имидже, таким образом, пересекаются линии онто- и 
филогенеза; 
-  конкретными  психическими  механизмами  начала  строительства  имиджа 
является воля и переход от восприятия к воле. Необходимость и стабильность имиджей 
закодирована  здесь  уже  в  том,  что  заведомая  неточность  и  вероятная  ошибочность 
стереотипных  выборов  во  множестве  сложных  ситуациях.  [Маркина  В.М.  «Я»  как 
личностная  характеристика  государственного  служащего  //  Имидж  госслужбы.  -  М., 
1996] 
Бихевиористское направление в психологии, появившееся в 20-е гг. XX столетия 
оказало на формирование имиджелогии самое непосредственное влияние. Бихевиоризм 
рассматривает  поведение  человека,  как  совокупность  двигательных,  вербальных  и 
эмоциональных  сигналов  в  ответ  на  воздействие  внешней  среды.  Консолидатором  и 
аккумулятором  этих  воздействий  в  повседневной  жизни  человека  является  общение  - 
сложный  феномен  общественной  жизни,  в  процессе  которого  образуются  наши 
впечатления, вкусы, привычки, навыки. 
Большой 
интерес 
для 
формирования 
имиджа 
представляет 
теория 
основоположника  гуманистической  психологии  Абрахама  Маслоу,  который  создал 
иерархию  базовых  человеческих  потребностей.  К  ним  он  отнес  физиологическую 
потребность,  потребность  в  безопасности,  потребность  в  принадлежности  и  любви,  а 
также потребность человека в признании и самоактуализации. Он считал неоспоримым 
тот факт, что каждый человек нуждается в устойчивой и, как правило, высокой оценке 
собственных достоинств, каждому необходимо одобрение окружающих и возможность 
уважать самого себя. Очень важными являются также желания и стремления человека, 
связанные  с  понятием  «достижение».  Человеку  необходимо  ощущение  собственного 
могущества, адекватности, компетентности, уверенности и свободы. 
А. Маслоу выделяет потребность человека в репутации или в престиже, которые 
понимаются  как  уважение  окружающих,  завоевание  статуса,  внимания,  признания 
заслуг,  славы.  Заметим,  что  достижение  всех  этих  социально  значимых  категории 
невозможно  без  создания  адекватного,  положительного  оцениваемого  имиджа, 
соответствующего  ожиданиям  и  представлениям  окружающих.  Удовлетворение 
потребности в оценке и  уважении порождает  у индивида чувство  уверенности в себе, 
чувство  собственной  значимости,  силы,  адекватности,  чувство,  что  он  полезен  и 
необходим в этом мире [3, 199]. 
Имидж  является  отражением  требований  массового  сознания,  Панасюк  В., 
исследователь  в  области  имиджелогии,  поэтому  он  должен  выстраиваться  таким 
образом, чтобы реакция на него со старой аудитории была однозначно. 
Итак, имидж - как социальное явление представляет собой сложный многомерный 
феномен,  в  котором  переплетаются  разнородные  факторы,  должны  приняты  во 
внимание,  то  как  восприятие  имиджа  идет  по  многим  каналам  и  по  каждому  из  них 
необходимо  вести  определенную  работу.  [Диссертационная  работа:  Донская  Лариса 
Юрьевна.  Психологические  условия  формирования  имиджа  преподавателя  высшей 

 
162 
школы:  Дис.  канд.  психол.  наук:  19.00.07:  Ставрополь,  2004.  212  c.  РГБ  ОД,  61:04-
19/513]. 
Список литературы: 
1.  Баринов  В.А.,  Харченко  В.Л.  Стратегический  менеджмент:  Учебник.  -  М.: 
ИНФРА-М, 2006, - с. 142. 
2.  Жмыриков  А.Н.  Имиджелогия:  современное  и  состояние  и  перспективы 
развития. - М.: РИЦ «Альфа», 2003. 
3. Маслоу А. Мотивация и личность. - СПб.: Евразия, 199. 
4. Современный словарь иностранных слов, 1997, с. 229. 
5. Психологический словарь, 1990, с. 134. 
 
ӘЙЕЛДЕР МЕН БАЛАЛАРДЫ САУДАҒА САЛУДЫҢ АЛДЫН АЛУ 
ЖОЛДАРЫНДА ҚАРАЛАТЫН МӘСЕЛЕЛЕРІ. 
Қуатова А.А., 
Қазақ Орыс Халықаралық университетінің 
«Құқықтану» кафедрасының заң ғылымының магистрі, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Бҥгінде  республика  бойынша  жетім  және  әлеуметтік  жетімдер  саны  38386-ға 
жетіп  отыр.  Бҧл  сан  мҧнымен  ғана  шектеліп  қана  қоймай  жыл  сайын  8  мыңға 
толығатын кӛрінеді. Сондай-ақ балалар ҥйлерінде және білім беру  жҥйесінің басқа да 
ҧйымдарында 11612 бала болса, олардың тек 2106-сы тҧл жетім. Қалған 9506 баланың 
ата-анасы бар. Яғни, әлеуметтік жетімдер [1]. 
Ресейлік психологтар жарнамалардың 68% әйелдердің жартылай жалаңаш бейнесі 
бар  екенін  айтып  жар  салуда.  Буффало  университетінің  професорлары  да  әйелдердің 
жалаңаштанып  кеткенін  алға  тартып  дабыл  қақаты.  Біздің  елімізде  ӛз 
жарнамаларымызбен бірге шет ел жарнамалары қосылып әйелдердің жалаңаш денесін 
кӛрсету  жылдан  жылға  артып  келеді.  Бҧдан  жалпы  мына  қортындыға  келуге  болады. 
Әйел  заты  бҧрын  тартымды  болса,  қазір  «тӛсек  қатынасына  дайын  нысан»  ретінде 
бейнеленеді.  Әрине  осыдан  кейін  тастанды  балалар,  анасының  баласын  ӛз  қолымен 
ӛлтіруге  барады.  2000  жылдардың  ішінде  ерлердің  17%  киімсіз  жарнамаға  тҥсетін 
болса, 2011 жылға қарай әйелдер 83% бірақ жеткен. Әйел нарықтың қозғаушы кҥшіне 
айналды [2]. 
Барлық  жағынан  әйелдердің  қылмысқа  бармау  және  олардың  қылмысқа  бару 
себептерін  анықтай  отырып  бірнеше  дерек  кӛздерінде  балаларын  туғаннан  кейін  шет 
елден асыраушылар келіп, жаңа отбасына алып кетушілер де жылдан жылға ӛсуде. 
2000  жылдан  бері  шетелдік  азаматтар  8169  қазақстандық  баланы  бауырына 
басыпты. Бҧл – асырап алынған (37 450 бала) балалардың жалпы санының 21,7 пайызы. 
Ал соңғы он жылда 28 829 (77,1 пайыз) баланы қазақстандықтар және 452 (1,2 пайыз) 
баланы  олардың  шетелдердегі  туыстары  асырап  алыпты.  Айғақ  болатын  тағы  бірер 
сандарды келтіретін болсақ, соңғы он жыл ішінде жәудіркӛз жетімдер әлемнің 30 еліне 
әкетілген.  Біздің  жетімдерімізді  асырап  алудан  бірінші  орында  –  АҚШ  (6406  бала), 
екінші орында – Испания (600), ҥшінші орында Бельгия (343) тҧр. Одан әріде немістер 
–  173,  канадалықтар  –  167,  ирландықтар  –  140,  француздар  131  жетімімізді  асырап 
алған.  Енді  мына  дерекке  назар  аударатын  болсақ,  шетел  асқан  8169  тҧл  жетімдердің 
3752-сі – қазақтар (45,9 пайыз), 4057-сі – орыстар (49,7 пайыз) және 360-ы басқа ҧлттар 
(4,4  пайыз)  екен.  Онда  да  басқа  ҧлттардың  арасында  ӛзбек,  тәжік,  тҥрiкмен,  қырғыз 
ҧлтының  бірде-бір  баласы  жоқ.  Неміс,  украин,  белорус,  татар,  поляк,  молдован,  грек, 
кәріс, грузин, шешен, армян және ҧйғыр ҧлтының ӛкілдері ғана бар [3]. 
Тағдырдың  тәлкегіне  ҧшырап,  темір  тордың  ар  жағынан  бір-ақ  шыққан  нәзік 
жандыларымыз кӛбейіп келеді бҥгінде. Олардың бірі – алаяқ, бірі – ҧры, енді бірі – кісі 
ӛлтіруші.  Қутақым  тірлікте  жанталасып  жҥріп  аяғын  жаза  басқандар.  Ең 

 
163 
қорқыныштысы  –  темір  тордың  ар  жағында  дҥние  есігін  ашқан  қара  кӛздеріміздің 
кӛбейіп келе жатқаны. Мың адамға шаққанда сотталғандар жӛнінен әлем бойынша 20 
орынды  «қанжығасына  байлады»  еліміз.  Бҥгінде  елімізде  бес  әйелдер  колониясы  бар. 
Олар  –  Алматы  облысы,  Қарағанды,  Атырау,  Шығыс  Қазақстан  облысы  және 
Шымкентте.  Осы  орындарда  3  569  ақ  жаулықты  ӛз  жазасын  ӛтеуде.  Алматы 
облысының  Жауғашты  ауылындағы  республикалық  қыз-келiншектерге  арналған  ЛА-
155/4  тҥзеу  мекемесiнде  ғана  аяғы  ауыр,  не  жас  босанған  әйелдер  мерзімін  ӛтейді. 
Тҥзеу  мекемесi  1  100  адамға  арналған.  Бірақ  бас  бостандығынан  айырылғандардың 
кӛбейіп  кеткеніне  байланысты  бҥгінде  мҧнда  1  421  азаматша  мерзімін  ӛтеп  жатыр. 
Мҧнда  «Балалар қалашығы» бар. Ол 50 балаға шақталып салынған. Ҥш жасқа дейiнгi 
балалар тәрбиеленеді. Бҥгінде темір торда дҥниеге келген бала саны жӛнінен де кейбір 
елдерді басып озып кеткен. ЛА-155/4-те 2011 жылы 16 бала дҥние есігін ашқан. Мҧнда 
дҥниеге  келетіндердің  қарасы  да  жыл  жылжыған  сайын  кӛбейіп  келеді  екен. 
Бҧрындары 20-25-тен аспайтын болса, бҥгінде олардың саны 50-ден асып жығылыпты. 
Тағдыры  талқан,  болашағы  беймәлім  балдырғандар  ештеңеден  алаңсыз  ӛсіп  келеді 
мҧнда. Бҧл жердегі балалардың жақсы кӛретін, жиі айтатын сӛздері – «рақымшылық». 
Әрине,  аналарынан  естігені.  Не  екенін  тҥсінбесе  де  әйтеуір  тӛрт  қабырға  мен  темір 
тордан қҧтқаратын қасиеті бір кҥштей сезінеді [4]. 
Қазақстан  Республикасының  Тәуелсіздігінің  20  жылдығына  байланысты 
рақымшылық жасау туралы заң бойынша Қылмыстық кодекстің 72-бабына сәйкес сот 
ҥкімінің  орындалуы  кейінге  қалдырылған  жҥкті  әйелдер  және  жас  балалары  бар 
әйелдер,  жас  балаларды  ӛзі  тәрбиелеп  отырғандар  амнистияға  ілікті.  ҚР  Қылмыстық 
кодексiнiң 72-бабында кӛзделгендей, сот он тӛрт жасқа дейiнгі баласы бар немесе аяғы 
ауыр азаматшалардың жазасын ӛтеу мерзiмiн кейiнге қалдыруға ерiктi.  
Алайда  аса  ауыр  қылмысы  ҥшiн  бес  жылдан  аса  мерзiмге  сотталған  және 
жеңiлдiгi  бар,  яғни  баласы  бар  әйелге  сот  алғашында  ескерту  жасап,  кейіннен  белгілі 
мерзімде  бас  бостандығынан  айыра  алады.  Демек,  жҥктi  және  балалы  аналардың 
арасында  мойнында  аса  ауыр  қылмысы  барлары  ғана  еркіндігінен  шектелуі  тиіс. 
Сондай-ақ  ҚР  Қылмыстық  кодексiнiң  «Жҥктi  әйелдердiң  және  жас  балалары  бар 
әйелдердiң  жазаны  ӛтеуiн  кейiнге  қалдыру»  атты  заңының  72-бабының  екінші 
тармағында  «сотталған  әйел  баладан  бас  тартса,  ескертулерден  кейін  де  қоғамдық 
тәртiптi  бҧзса,  сот  ҧсыныс  бойынша  жазаны  ӛтеу  мерзiмiн  кейiнге  қалдыруды 
тоқтатып,  сотталушы  әйелдi  сот  ҥкiмiне  сәйкес  жазасын  ӛтеуге  жiбере  алады.  Және 
бала он тӛрт жасқа толғаннан кейiн немесе ол шетiнеген жағдайда, не жҥктiлiгi ҥзiлген 
жағдайда  сот  сотталған  әйелдiң  мiнез-қҧлқына  қарай  оны  жазаны  ӛтеуден  босатуы 
немесе  оны  неғҧрлым  жеңiл  жазамен  ауыстыруы  туралы  шешiм  қабылдауы  мҥмкiн» 
делінген.  Аяғы  ауыр  аналар  Алматыдағы  республикалық  әйелдер  колониясына 
жiберiледi.  Екі  жылдың  ішінде  осы  жерден  алты  ана  сонда  ауыстырылған. 
Сотталғандардың барлығы да еркіндікте жҥргенде-ақ аяғы ауырлағандар. Мҧнда келген 
соң  бала  кӛтеруге,  әрине  жол  берілмейді.  Заң  талаптарына  сай  туысқандарымен, 
жолдасымен  кездесудің  ӛзіндік  белгіленген  тәртіптері  бар.  Жеңіл  жазаға  кесілгендер 
екі  сағатқа, ал ҧзақ мерзiмге кесілгендер кездесуге 1-3 тәулiкке дейiн рҧқсат берiледi. 
Алайда  сотталғандардың  ҥштен  бірінің  отбасы,  кҥйеуі  жоқ.  Енді  темір  тордың  ар 
жағындағы қара кӛздердің жәудіріп ӛмір сҥріп жатқан жайына тоқталатын болсақ темір 
торда  дҥние  есігін  ашқан  сәбилер  аналарымен  бірге  «жазаларын  ӛтеуге»  міндетті.  Ал 
туу  туралы  куәліктеріне  «Жауғашты  ауылы»  деп  мәңгілік  мӛр  басылады.  Осыдан-ақ 
баланың қандай орыннан екенін біле беруге болады. Бҧны бала болашағына шабылған 
балта  деуге  де  болады.  Бостандық  дегеннің  не  екенін  олар  білмейді.  Темір  торды 
қалыпты  ӛмір  деп  қабылдап  ҥйреніп  қалған. Тікенді  сыммен  қоршалған  қорқынышты 
орындағы  «Балалар  қалашығын»  қаншалықты  «ӛз  әлемдерімен  безендірмек  болса  да» 
оның  жанға  ауыр  тиетін  темір  тор  деген  аты  бар.  Ондағы  балалар  алаңшасы  да,  әсем 
ойыншықтар да суық сӛздің кӛбесін сӛгіте алмайды [5]. 

 
164 
Қарапайым балабақшаға ҧқсағанымен, бәрі бір биік-биік темір қоршаулар еңсені 
езеді. Осыны кӛріп ӛскен баланың ертеңгі кҥні осында қайтып оралмасына кім кепіл?. 
Осы уақытқа дейін темір торда ӛмірге келген 16 баланы ғана туысқандары алып кетіпті. 
Ӛкiнiштiсi,  ҥш  жасқа  дейiн  тҥрмеде  тәрбиеленген  сәбилердiң  кӛбi  балалар  ҥйiнде 
бiржола  тҧрақтап  қалады  екен.  Темір  тордың  қҧрсауынан  шыққаннан  кейін  де 
әйелдердiң  кӛбісі  балаларын  қайтарып  алғысы  келмейтін  кӛрінеді.  Барар  жері,  басар 
тауы  жоқ  әйелдерді  тҥсінуге  де  болар.  Туған-туыс,  отбасы  тҥгіл,  қоғам  тҧтас  теріс 
айналған  маңдайы  тайқы  жандардың  кӛбісі  тура  жолға  тҥскісі  келгенімен  жігері 
жетпей, «жылы ҧясына» қайтып оралып жатады. Жалпы, заң бойынша ӛмірге келген әр 
сәбиге, бір реттік кӛмек ретінде сыйақы, тоқсан сайын жәрдемақы тағайындалуы тиіс. 
Мҧндағы  балалар  мемлекет  қамқорлығына  алынған.  Сондықтан  олар  да  «Балалар 
ҥйіне»  барып,  жетімдердің  қарасын  кӛбейтеді.  Біздің  ойымызша  темір  құрсауда 
отырған  әйелдер  мен  балаларды  тым  оқшаулап  тастауға  болмайды.  Оларға 
мүмкіндігінше жағдайлар жасап, егер жазасы ауыр болмаса қайта ісі қаралып жеңіл 
жаза түрімен ауыстырлғаны жӛн. 
Егер  әйел  адамдар  жазасын  ӛтеп  жатқан  болса  олардың  баласы  болмаса  ертеңгі 
кҥні  бостандықта  жҥргенде  оңай  жолмен  тамақ  табуға  ҥйреніп  кетпес  ҥшін  оларға 
арнайы  тҥзеу  мекемесі  жҧмыспен  қамтамасыз  етуі  тиіс.  Шын  мәнінде  Тҥзеу  мекемесі 
шын  тҥзеу  мекемесі  болуы  керек.  Тҥрмеде  отырған  адам  таңертеңнен  кешке  дейін 
жҧмыс істесе, жазаның, ауыртпалықтың не екенін тҥсінеді. Бҧл оның ӛзіне де пайдалы, 
тҥрмеде отырған кезінде еңбек дағдысын жоғалтпаса, ертең бостандыққа шыққанда, ол 
ӛмірге  тез  кірігеді.  Ал жҧмыстан  бәлен  жыл  қол  ҥзіп кеткен  адам  керісінше  бейнетке 
басын сҧқпайды, ауырдың ҥстімен, жеңілдің астымен жҥріп, ӛмір сҥруге ҧмтылады, бір 
сӛзбен айтқанда, баяғы әніне басып, жылы орнын суытпай, тҥрмеге қайта оралады. Бҧл 
ол  ҥшін  қорқыныш  емес.  Қазір  кәнігі  қылмыскерлерді  былай  қойғанда,  жастардың 
ӛздері  тҥрмеден  қорқудан  қалып  барады.  Осыны  ескеріп,  тҥрмеде  отырғандар  ҥшін 
ӛндіріс  орындарын  ашуды  қолға  алу  керек.  Сонда  болашақ  ана  ӛздерін  еңбекқор 
баланы тәрбиелеуге бейім болады [6]. 
Әйелдер қылмыстарының етек алған тҥрлері ҧрлық немесе сенімге қиянат жасау 
жолымен  мҥлікке  залал  келтіру,  тҧтынушыларды  алдау,  сеніп  тапсырылған  бӛтен 
мҥлікті иеленіп алу немесе ысырап ету секілді болып отыр. 
Әйелдер  қылмыстары  сипатының  жылдан  жылға  ӛзгеріп,  жекелеген  тҥрлерінің 
басым  сипат  алуы  елдің  әлеуметтік-экономикалық  жағдайы  мен  қоғамдағы  қҧқықтық 
қатынастардың  ахуалынан  да  хабар  береді.  Қоғамдық  қатынастардың  қҧқықтық  не-
гіздері  нығайған  сайын  жабайы  нарықтың,  заңсыз  кәсіпкерліктің  аясы  тарылып,  бір 
кездері  тҧрмыс,  тіршілік  қарекетімен  сауда-саттыққа  жаппай  бой  ҧрушылар 
коммерциялық қызметтен бҧрынғыша ӛндіріп пайда таба алмағандықтан, тҧтынушылар 
қҧқығына  қайшы  тҥрлі  айла-шарғыны  ҥдете  тҥскені  белгілі.  Әйелдер  арасында 
тҧтынушыларды алдау қылмыстарының кӛбейе тҥскені осындай әрекеттердің салдары 
болса керек. Алайда, әйелдер аса ауыр қылмыстардан да шет қалмайды. 
Мысалы, С. деген әйел ӛзінің кәмелетке толмаған ҧлымен сыбайласып топ қҧрып, 
жәбірленуші  К.  деген  азаматшаның  ҥйінен  ақшасын  қарақшылық  жасау  арқылы  алу 
мақсатында оны балғамен ҧрып ӛлтірген. Нәтижесінде, олар 70 000 теңге мӛлшерінде 
ақшаны,  жәбірленушінің  бағасы  5  000  теңге  тҧратын  «Nokia  1202»  маркалы  ҧялы 
телефонын алып, оқиға болған жерден іздерін суытқан. Олардың әрқайсысы 17 жылға 
сотталды. 
Әйелдердің  қылмыс  жасау  себептері  халықтың  имандылығы  және  қоғамның 
адамгершілік  қағидаттарының  деңгейі  мен  хал-ахуалының  кӛрсеткіші  іспетті,  себебі, 
әйел заты о бастан отбасының ҧйытқысы, ҧрпақ жалғастырып бала тәрбиелеп ӛсірушісі. 
Әйелдердің қылмыс жасап, заң бҧзушылыққа бару себептерін тиісті деңгейде зерттеп, 
оның  алдын  алып  отырған  жағдайда  қоғамымызда  имандылық  молайып,  ӛсіп  келе 
жатқан  ҧрпақты  тәрбиелеу  ісін  жақсартуға  ҥлкен  кӛмегін  тигізер  еді.  Осыған  орай 

 
165 
біздің  мақсат  әйелдердің  тҥрлі  қылмыс  жасап,  сотталып  жатқанын  баяндау  емес. 
Оларға кӛмек қолын созып, қылмысты болдырмау жолын іздестіру. 
Кейбір әйелдер еркектің шектен тыс озбырлығынан ашыну  ҥстінде,  ӛз әрекетіне 
есеп бере алмай қалатын жағдайлары ҧшырысады. Мысалы, М. деген әйел кенет пайда 
болған жан кҥйзелісі (аффект) жағдайында ӛз кҥйеуі Б.-ны темір арматурамен бірнеше 
рет  ҧрып,  соның  салдарынан  жәбірленуші  Б.  алған  дене  жарақатынан  оқиға  болған 
жерде қайтыс болған. Аталған қылмысқа кҥйеуі Б.-ның заңсыз әрекеттері, оның әйеліе 
жасаған  зорлық-зомбылығы  тікелей  себеп  болған.  Әйелдің  аяғы  ауыр  және  кәмелетке 
толмаған балалары бар және оған жаза тағайындағанда ескерілген [7]. 
Соңғы ақпарат кӛздеріндегі бірнеше мәліметтерге жҥгінсек соңғы екі жыл ішінде 
жиырмаға  жуық  ананың  баласын  ӛлтіргені  анықталып  отыр.  Мысалы,  ҥш  жасар 
баласын  бесінші  қабаттан  лақтырып,  ӛзі  артынан  секірген  әйел,  қарағандылық  әйел 
алдымен тӛрт жасар баласын асып, соңынан ӛзі де асылып қалды. Солтҥстік Қазақстан 
облысында 11 қҧрсақ кӛтерген әйел ӛзінің сҥт кенжесін ӛлтірді. Екі баласымен сылқия 
араққа  тойып  алған  65  жастағы  зейнеткер,  мерекелік  дастарханда  ҧрыс  шығып, 
кенжесіне  13  жерден  пышақ  сҧққан.  38  жастағы  әйел  мас  кҥйінде  баласын  асфальтқа 
қҧлатып  алған  және  оны  әбден  ҧйықтап  тҧрғаннан  кейін  бірақ  білген.  2010  жылы 
жуынатын  бӛлмеде  ана  ҥш  жасар  қызына  тӛрт  ерден  пышақ  салған.  Ал  Қостанай 
қаласында  бір  йел  жаңа  туған  нәрестені  қала  сыртына  қасақана  тастап  кеткен.  Бала 
мәйіті бірнеше айдан кейін табылған. Алматы облысында ҥш жасар баланы ата -анасы 
аттың  қҧйрығына  байлап,  сҥйретіп  ӛлтірген.  Мҧндай  без  бҥйрек  әйелдердің  жан 
тҥршігерлік  қылмысқа  баруы  барған  сайын  ҥдей  тҥсуде.Адамдарда  бҧрын  -соңды 
болмаған  патологиялық  қатыгездік  қайданшықты  деген  орынды  сҧрақ  туады.  Біз  осы 
сҧрақтарға  отандық  ғалымда  мен  шет  елдік  ғалымдардың  еңбектерінде  бҧл  сҧрақтың 
жауабы «себебі мынау» деген жауаптардың аз және мардымсыз екенін байқадық. Біздің 
ойымызша  әйелдердің  қылмысқа  бару  себептері  әртҥрлі  жағдаймен  байланыстыруға 
болады. Ішімдік, жҧқарған жҥйке,ойрандалған отбасы. 
Тіпті қанды қырғын жаугершілік заманда да жесірін жылатпаған, жетімін жат елге 
шығартпаған ел едік. Бҥгінде шаранасы да кеппеген ӛз сәбиін шырылдатып, кҥресінге 
тастағандыда кӛріп отырмыз.! Қазір шетелге бала сату деген ҥлкен бизнеске айналды! 
Осы мәселенің соңына тҥсіп жҥрген жанашыр азаматтардың айтуына қарағанда, бҥгінгі 
кҥні шетелге (кӛбін АҚШ-қа) алып кеткен жҥздеген баланың тағдыры белгісіз [8]. 
Тҥріктер  осындай  қылмыстың  алдын  алу  ҥшін  әрі  ӛз  ҧлтының  балаларын 
тағдырдың  тәлкегіне  тастап,  қараусыз  қалдырмау  ҥшін  ХVІІ  ғасырдың  ӛзінде-ақ 
―Жанашыр‖  деген  науқан  жариялап,  жетім  балаларды  жебеудің  ҥлгісін  кӛрсеткен. 
Жапонияда баланы далаға тастамақ тҥгіл ерлі-зайыптылардың ажырасуының ӛзі ҥлкен 
кҥнә,  қылмыс  саналады.  Біздің  елімізде  ӛз  қағынан  ӛзі  жеріген  немесе  тірі  сәбиді 
шырылдатып кҥресінге тастағандарға қатаң жаза қолдану қажет. Бала-шағасының қамы 
ҥшін  бір  қап  жем  ҧрлаған  жігітті  ҥш  жылға  соттаймыз.  Ал  ӛмірге  әдейі  әлгіндей 
―ӛшпенді ҧрпақ‖ әкеліп, тасбауыр тастандылар санын қасақана кӛбейткен безбҥйректер 
сайрандап,  тайраңдатып  жҥргізуге  болмайды.  Қоғамға  қайсысы  қауіпті  екенін  осыдан 
ақ байқауға болады. 
Заманымыз  ӛзгеріп,  қоғамымызда  кҥрделі  мәселелер  қордаланып,адамзаттың 
азғындауы  асқына  бастағанда  әйел  затының  да  әлсіз  тҧстары  әлекке  сала  бастады. 
Қылмыс  әлеміне  қыздар  қатысып,  қазақы  қасиетімізге  дақ  тҥсті.  Дегенмен,  дҥниеде 
себепсіз салдар болмайды. Сондықтан соңғы кезде белең алып кеткен әйел қауымының 
қылмысты  істерінің  нақты  кӛрністерін  анықтаумен  бірге,  оның  алдын  алуды  да 
ойластырған абзал шығар [9]. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: «Жеті жарғы». 2001 ж. 
2.  Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.Ә.Назарбаев  «Жаңа  әлемдегі  жаңа 
Қазақстан» атты Жолдауы. 2007 ж. 

 
166 
3. Қылмыстық кодекс. Тҥсінік. Алматы: «Жеті жарғы». 2005 ж. 
4. ҚР қылмыстық кодексі. Алматы: «Жеті жарғы». 2000 ж. 
5. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қҧқық. Ерекше бӛлім. − Б.302− 311.  
6. Алауханов Е.О. Криминология: оқу қҧралы. «Қазығҧрт». −Алматы, 2006. 
7. Асмолов А.Г. Психология личности / Асмолов А.Г. М., 1990. – 313 с. 
8. Ашитов.З.О. Право суверенного Казахстана. − Алматы, 1995. − 178 с. 
9.  Баймурзина  А.  Қазақтың  қара  кӛздері-ай,  обал-сауаптардың  кімдердің 
мойнында: қазақстан әйелдері, 1999. − № 12. 
 
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ 
ОЙЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІ. 
Садықова Г.А., 
«Психология» мамандығының ІІ курс студенті 
Есеркепова И.Ж., 
Ғылыми жетекші, аға оқытушы, 
Қазақ Орыс Халықаралық университеті, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Жас ҧрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік тақырыбы. Ҧлттың бҥгіні де, болашағы 
да  тәрбиелі  ҧрпаққа  байланысты.  Баланың  шын  мәнісіндегі  адам  болып  қалыптасуы 
қыруар  уақыт  пен  тер  тӛгетін,  зор  еңбекті  қажет  ететін,  ауқымы  кең,  жауапкершілігі 
мол  жҧмыс.  Ҧлы  абай:  «Адам  ата-анадан  туғанда  есті  болмайды:  естіп,  кӛріп,  ҧстап, 
татып  ескерсе  дҥниедегі  жақсы-жаманды  таниды  дағы  сондайдан  білгені,  кӛргені  кӛп 
болған адам білімді болады», - десе, француз педагогы Жан Жак Руссо: «Бала туғанда 
ақ  қағаздай  болып  туады,  оның  ҥстінде  шимайды  қалай  салсан,  қағаз  бетіне  солай 
тҥседі,  бала  тәрбиесі  сол  сияқты,  ӛзің  қалай  тәрбиелесең,  ол  солай  тәрбиеленеді»,  - 
деген екен. 
Мектепке  дейінгі  бала  ӛз  қолымен  қҧрастырғысы  келсе,  сурет  салуда,  бірдемені 
жасауда  (слепить)  сәтсіздікке  ҧшырады  дейік.  Бірақ  ол  қайта-қайта  іске  кірісіп 
ақырындаӛз  дегеніне  жетуін  балада  ӛз  мінезі  бар  деп  есептейміз.  Ал  егер,  бала  бір 
сәтсіздіктен  кейін  –  ақ  жҧмысты  тастай  салса,  мҧндайда  балада  мінезі  қалыптаспаған 
деп  есептейміз.  Ӛзара  жеке  даралық  қатынастармен  байланысты  қиыншылықтар: 
қарым-қатынастағы  ӛзара  әрекет  пен  ӛзара  тҥсіну  шеңберіңде  баланың  жеке  және 
іскерлік қасиеті ӛзара қарым-қатынастардағы ӛзінің талпынысымен жетудегі табандық 
кезінде айқындалады. 
Бала  ӛзіне  назар  аудартқысы  келсе,  адамның  ӛзіне  ықыласын  табу,  онымен 
достық,іскерлік  қатынасқа  тҥсуді  мақсат  тҧтуынан  байқалады.  Біз  кейбір  балалардың 
айнала  қоршаған  адамдарға  оларды  дҧрыс  тҥсінсін  деген  талпынысының  болуын 
байқаймыз. Егерде бала жағдайдың ондай емес екенін байқаса, қайткенкҥнде де ӛзінің 
мақсатына жетуге ҧмтылады. 
Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде маңызды орын алатын іс-әрекет бҧл ҥй 
жҧмысына, еңбегіне баланың қатысуы, 4-5 жастан бастап, балаға ҥйде ылғи да істейтін 
жҧмыс жҥктелуі тиіс және бҧны норма деп қарастыру керек. Бҧл баланың жеке даралық 
дамуына зор ықпал етеді. Ҥй жҧмысы барысында балада мҧқияттылық, жауапкершілік, 
еңбекқорлық  және  т.б.  пайдалы  сапалары  тәрбиеленеді.  Бҧл  тек  қана  ата  –  анасына 
кӛмектесу ҥшін ғана қажет емес, сонымен қатар болашақта еңбекке икемділікті ҥйрену 
ҥшін де қажет. Мектепке дейінгі кезеңдегі ойын рӛлінің ӛзгеруі жас кезеңіне қарағанда, 
негізінен  балада  кӛптеген  пайдалы  жеке  даралық  сапалардың  дамуы  мен  қалыптасу 
қҧралының қызметін атқаратынымен байланысты. Мектепке дейінгі баланың ойынында 
тәрбиелік  функциясы  баланың  әртҥрлі  қажеттілігін  қанағаттандыру  қҧралымен,  оның 
мотивациялық  ауқымының  даму  қызметін  атқарады.  Ойында  баланың  жаңадан 
қызығушылықтары  мен  іс-әрекеттің  жаңа  мотивтері  пайда  болып,  бекиді.  Мектепке 

 
167 
дейінгі баланың ойынына:  «Символикалық ойын» бір заттың орнына ҧқсас екінші бір 
затты  қойып,оның  бастапқы  атымен  емес,соңғы  атымен  атаушы  ойын  тҥрі  және 
рольдік-сюжеттік  ойындар.  Мектепке  дейінгі  ойын  және  еңбек  іс-әрекет  арасындағы 
ауысулар  едәуір  келісім  шартты  болып  келеді,  ӛйткені  балада  бір  іс-әрекет  тҥрі 
байқаусыз жайлап екінші тҥріне немесе керісінше ауысып отырады [1]. 
Егер тәрбиелеуші баланыңқарым-қатынасында және еңбегінде қандай да бір жеке 
даралық  сапаның  жеткіліксіздігін  аңғарса,  онда  ең  алдымен  баланың  ойынын 
ҧйымдастыруда  сәйкес  сапалардың  пайда  болуы  мен  қалыптасуына  кӛңіл  бӛлу  керек. 
Егер  баланың  оқуында,  қарым-қатынасында  және  еңбегінде  кейбір  жеке  даралық 
сапалар байқалса,онда осы сапаларда басқара отырып едәуір кҥрделі жағдайында жаңа 
сапаларды қҧрудың дамуын жоғарылататын ойындарды ҧйымдастыруға болады. Олар 
ӛзін-ӛзі  бағалау,  талап  ету  деңгейі,  тасқа  жетудің  қажеттілігі,  дербестігі, 
бастамашылдығын (ынталы бастауы) мойындауға ҧмтылысы т.б. Жас кезең -сензитивті 
кезеңінің  бастамасы  осы  жеке  адамның  сапалардың  маңызды  кешенінің  қалыптасуы. 
Айнала  қоршаған  адамдармен  ӛздерін  салыстыруы  кӛптеген  балаларда  3  жасар 
шамасында  нақты  бір  ӛзіндік  бағалау  пайда  болады.  Ол  дҧрыс  қалыптасса  (ӛте  жиі 
кездесетін жағдайлар, мысалы: баланы асыра мақтаунемесе сӛгу) баланың психикалық 
дамуына  пайдалы  болады.  Ӛзіндік  бағалауы  «тӛмен»  балалар  әдетте  ӛздеріне  деген 
сенімі жоқ, сондықтан табысқа жетуге мҥмкіншілігі бар жерде талпынысы аз және кҥш 
салуға  әрекеттенбейді.  Ал  ӛзіндік  бағалауы  «жоғары»  балалар  керісінше,  ӛз 
мҥмкіншіліктерін  асырып  онша  кҥш  салмайды.  Баланың  ӛзіндік  бағалауының  дҧрыс 
қалыптасуына 1,5 жастан бастап кӛңіл бӛлу керек. 
Егер  ересектер  баланы  тәрбиелеуде  оның  табысына  кӛңіл  бӛліп  сәтсіздіктерге 
назар аудармаса, онда балада табысқажету қажеттілігі кӛбейіп, тҧрақталып, қалыптаса 
бастайды.  Мҧндай  бала  белсенді  тҥрде  кез-келген  жҧмыста  осы  сапалардың 
қалыптасуында  бірнеше  адамгершілік  қасиеттері  пайда  болады,  мысалы  табандылық, 
мақсатты  бағыттылық,  жҧмысқа  қабілеттілігі,  ӛзіне  деген  сенімі,  сондай-ақ 
жауапкершілік  пен  міндет  туындайды.  Жас  кезеңде  баланы  ӛнегелік  санасын  емес, 
әңгіме  ӛнегелі  сезімін  қалыптастыру.  Ӛнегелі  сезімді  қҧрайтын  эмоциялар  жҥйесі 
негізінде  игілікті,  бекзатты  сезімдер  бар:  адалдығы,  мейірімділігі,  қайырымды-
ықыластығы,ақ  пейілдігі  т.  б.  Және  игіліксіз  сезімдер  болады:  қызғаншақтық, 
зҧлымдық, қатыгездік, дҧшпандық, қастық, ӛшпендік т. б. Ӛнегелік сезімдердің тууына 
балада ӛнегелі пікірдің, қылықтардың қалыптасуы себеп болады, сондықтан дәл осыдан 
ӛнегелі  қасиеттерді  қалыптастыруды  бастау  қажет,  балада  осы  кезеңде  айналасында 
қоршаған  адамдармен  қарым  –  қатынас  жасауға  қажеттілігі  жоғары  дамыған  [2]. 
Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы Л.С. Выготский, В.С. Мухина, 
А.В.  Запорожец,  А.Н.  Леонтьев,  Д.Б.  Эльконин,  А.Р.  Лурия,  М.И.  Лисина, 
Г.Г.Кравцова, Е.Е. Кравцова, Б.Г. Ананьева зерттеулерінде қарастырылады. 
Бала тҧлғасын сипаттауда жалпы кезеңдерді бӛліп кӛрсетуге болады: 
- сананың дамуы; 
- тҧлға психикалық дамудың сапалы деңгейі ретінде; 
- тҧлғаның детерминизациясы және әлеуметтік мәні; 
-  қоршаған  адамдармен  және  заттық  әлеммен  қатынас  кезінде  ӛзін  басқару 
еркіндігі (ерік). 
Бала 
тҧлғасының 
қҧрылымы 
аффекті 
мен 
интеллектінің 
бірлігінде 
(Л.С.Выготский,  Г.Г.  Кравцов),  психикалық  және  тҧлғалық  дамудың  ӛзара 
байланысында  (Л.С.Выготский,  Г.Г.Кравцов),  ерікті  және  еркін  компонеттерде 
(Е.О.Смирнова, Г.Г. Кравцов) қарастырылады және тӛмендегідей тҥсіндіріледі: 
- аффективті аймақпен (эмоция); 
- интеллектімен (танымдық аймақ); 
- аффекті мен интелектінің бірлігін қамтамасыз ететін ерікпен [3, 24-25]. 

 
168 
Баланың  жеке  даралығы  ерте  жастан  кӛріне  бастайды.  Бӛбектердің  ӛзі 
белсенділігі,  жағымды,  жағымсыз  эмоцияларына  байланысты  ерекшеленеді. 
Индивидуалдылық  деген ең алдымен қабілет пен темпераменттен қҧралады. Қабілет - 
адамның  іс-әрекетті  іске  асыруы  мен  оны  жеңіл  игеруі.  Мектепке  дейінгі  баланың  іс-
әрекетінің  кӛптҥрлілігі-сәйкес  қабілеттердің  ашылуы  мен  дамуының  шарты  болып 
табылады. Баланың қандай да бір іс-әрекетке деген ықыласы мен бейімділігі қабілеттің 
туындауының кӛрінісі. 
Мектепке  дейінгі  шақта  интеллектуалды,  кӛркемсурет,  іскерлік  (практикалық) 
қабілеттері  қалыптасады.  Темперамент  адамның  іс-әрекетті  жҥзеге  асыруының 
динамикалық  жағын  сипаттайды  және  психикалық  белсенділігі  мен  сезімталдығына 
әсер етеді. 
Темпераменттегі  ерекшеліктер  - психика мҥмкіндіктері  деңгейінің ерекшеліктері 
емес,  олардың  кӛрінуінің  әртҥрлілігі.  Темпераменттің  тӛрт  типі  бар:  меланхолик, 
сангвинник,  холерик,  флегматик.  Темпераменттің  физиологиялық  негізі  ретінде,  қозу 
мен  тежелу  процесстер  секілді  жоғары  жҥйке  жҥйесінің  ерекше  қасиеттері  кӛрінеді. 
Мектеке  дейінгі  шақта  бҧл  қасиеттер  енді  ғана  бҥршік  жарады,  сондықтан  жҥйке 
процестерінің  әлсіздігі,  оларда  тепе-теңдіктің  болмауы  және  әр  типтің  спецификалық 
қасиеттері секілді кӛрініс табады [4, 18]. 
Адамның  дамуы  дене,  психикалық  және  әлеуметтік  жетілу,  пісу  процесі  болып 
табылады да, туа біткен және ӛсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық және сапалық 
ӛзгерістерінің  бәрін  қамтиды.  Дене  дамуы  бойдың,  салмақтың  ӛзгеруімен,  бҧлшық 
еттер кҥшінің артуымен, сезім мҥшелерінің жетілуімен, қимылдардың ҥйлесімділігімен 
т.б.  байланысты.  Психикалық  даму  процесінде  танымдық,  еріктік,  эмоциялық 
процестерде,  жеке  адамның  психикалық  сипаттары  мен  белгілерінің  қалыптасуында 
елеулі  ӛзгерістер  болады.  Даму  барысында  баланың  биологиялық  индивид  ретінде 
адамға,  жеке  адам  ретінде  адамзат  қоғамының  мҥшесіне  айналуы  жҥзеге  асады. 
Адамның  дамуы  дегеніміз  -  оның  тегінде  бар  және  туа  біткен  белгілердің  жай  ғана 
сандық кӛрінісі емес. Даму - бҧл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен 
ағза мен психикада болып жатқан сапалық ӛзгерістер Адамның дамуы мен оның жеке 
басының қалыптасуы біртҧтас процесс. 
12  жылдық  білім  берудің  қажеттілігі,  бес  жасар  балаларды  мектепалды 
даярлықтан ӛткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және балалар 
бақшасында  білім,  білімділік  бағдармалардың  сапасын  арттырып,  тәрбие  жҧмысын 
жетілдіруді  кӛздейді.  Балаларды  мектепке  дайындауда  психологиялық  ӛріс-еркіндік, 
батылдық,  имандылық  тәрбиелерін  бала  бойына  сіңіріп,  оларды  жеке  тҧлға  ретінде 
қалыптастыру  шешуші  роль  атқарады.  Сондай-ақ,  балаларды  мектепалды  даярлықтан 
ӛткізу барысында оқыту мен тәрбиелеудің тӛрт міндеті қарастырылады: 
Бірінші міндет: әлеуметтік дамуда баланың ҥлкендермен қарым-қатынасы және ӛз 
қҧрбы-қҧрдастармен  баланың  ой-ӛрісінің  қалыптасу  мҥмкіндіктері  кӛзделеді,  ӛз 
отанына, отбасына халқының салт-дәстҥріне кӛңіл бӛлу жолдары қарастырылады. 
Екінші міндет: танымдық даму барысында мына міндеттер ерекшеленеді: айнала 
қоршаған ӛмірмен таныстыру мәселелерін тҥйіндеу, оның тәсілдері мен қасиетін сезіну. 
Ҥшінші міндет: әсемдік даму «эстетикалық» барысында ӛмірге деген қҧштарлық 
мен кӛркемдік танымды қалыптастырады. 
Тӛртінші  міндет:  дене  тәрбиесі  дамуында  салауатты  ӛмір  салтын  қалыптастыру, 
дене  мәдениетінің  жан-жақты  кҥтімі  мен  дҧрыс  дамуы,  ӛзін  қоршаған  ортамен 
байланысы, ӛз денсаулығына, ауру-сырқау т.б. қауіп қатерден сақтану қарастырылады. 
Қазақастан  Республикасының  2010  жылға  дейінгі  білім  беруде  дамытудың 
мемлекеттік бағдарламасында ҥздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі мектепке дейінгі 
тәрбие  және  оқытуда  баланың  бойында  оқу  қызметін  меңгеруге  қажетті  жеке 
қасиеттерді тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше кӛңіл бӛлініп отыр. 

 
169 
Мектепалды даярлықтың негізгі мақсаты 5-6 жастағы балалардың дене дамуымен 
психикалық  саулығын  қорғау  және  нығайту  ақыл  ойын  жетілдіру,  олардың  бойында 
қарапайым  білім  негіздерін  іскерлікпен,  дағдылардың  алғышарттарын  қарай  отырып, 
бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы мҥмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5-6 
жасар  балалардың  мектепалды  даярлығы  отбасыдан,  мектепке  дейінгі  ҧйымдардың 
мектепалды даярлық топтарында немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды 
сыныптарында,  мектепке  дейінгі  шағын  орталықтарда  мектепалды  даярлық 
бағдарламасы негізінде жҥзеге асады [5]. 
«Ойында  дамудың  барлық  ҥрдістері  бар;  ол  даму  кӛзі  жәнедамудың  жақын 
аймағын  қҧрайды;  ойынның  артында  қажеттіліктерді  ӛзгерту  және  жалпы  типтегі 
сананың ӛзгеруі тҧр»,- деп кӛрсетті Л.С. Выготский. 
Қазіргі таңдағы мектеп жасына дейінгі баланың ойын әрекеті туралы зерттеулері 
Л.С.  Выготский  идеяларының  дҧрыстығын  дәлелдеді.  Анықталғандай,  психиканың 
маңызды  жақтары,  оның  ішінде  бала  тҧлғасының  қалыптасуы  ойында  айрықша 
дамиды.  Оның  арқасында  мектепге  дейінгі  баланың  санасы  кӛрінеді  және  мінез-
қҧлықтың  әлеуметтік  қабылданған  этникалық  нормаларымен  тҥсіндіріледі,  тҧлғалық 
дамудың негізгі қозғаушы кҥші -ҥлкендер сияқты болу қалыптасады [6, 26]. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Дьяконов Г.В., Психология педагогического общения.- Кировоград.,1992. 
2. Зимняя.А., Гализина И.Ф., Педагогическая психология.-М.,2000. 
3. http://www.uniface.kz/index.php?post=article§ion=2&id=141 
4. Жантану мәселелері 1/2014/23-24 бет. 
5. Жантану мәселелері 4/2013/18бет. 
6. 
http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/pedagogika-defektologiya/mektepke-dejingi-
balalardyn-damuy-zhane-oqytuy.html 
7. Жантану мәселелері. 1/2013 26- бет 
 
СЕЛЬСКАЯ МАЛОКОМПЛЕКТНАЯ ШКОЛА: СОВРЕМЕННОЕ 
СОСТОЯНИЕ, ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ 
Унгарбаева С.Е., 
учитель истории, 
Саздинская средняя школа, 
Казахстан, Актобе 
 
В условиях кардинальных изменений всей системы образования особое внимание 
уделяется 
сельским 
школам, 
большой 
процент 
из 
которых 
являются 
малокомплектными  (МКШ).  До  настоящего  времени  более  70  %  всех  школ 
расположены в сельской местности, из них около 60 % являются малокомплектными. 
Сельская 
малокомплектная 
школа 
(СМКШ) 
является 
составной 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: